Institucion i veçantë financiar

Në kuadër të evolucionit historik të bankave islame, duhet përmendur edhe një institucion të veçantë financiar i cili zakonisht nuk përmendet në diskutimet për bankat islame, por rëndësia, domethënia dhe veçantia e tij e kërkojnë këtë. Ky institucion financiar është Bordi i Menaxhimit dhe Fondit të Haxhinjve i Malajzisë, i njohur gjerësisht si Tabung Haxhi.

Arsyeja e themelimit të këtij institucioni ishte dëshira e myslimanëve malajzianë që “paratë e shpenzuara për pelegrinazh të jenë të pastra dhe të paprekura nga kamata.” Meqë kjo nuk ishte e mundur duke i vendosur paratë në bankat tregtare të zakonshme, kjo dëshirë e bëri të nevojshme krijimin e një institucioni të veçantë financiar. Si rrjedhojë, në vitin 1963 u krijua një korporatë kursimesh për haxhinjtë, e cila më vonë u përfshi në Tabung Haxhi në vitin 1969.

Qëllimet e Tabung Haxhit janë:

T’u mundësojë myslimanëve të kursejnë për të përballuar shpenzimet për kryerjen e pelegrinazhit (Haxhit) ose për shpenzime të tjera të dobishme për ta;
T’u mundësojë myslimanëve, përmes kursimeve të tyre, të marrin pjesë në investime, industri, tregti dhe plantacione si dhe në pasuri të paluajtshme, sipas parimeve islame; dhe
Të sigurojë mbrojtjen, kontrollin dhe mirëqenien e myslimanëve gjatë pelegrinazhit përmes shërbimeve dhe lehtësirave të ndryshme të Tabung Haxhi.

Për realizimin e këtyre qëllimeve, bordi është i ngarkuar të mbledhë kursimet përmes zyrave të degëve dhe agjencive të tjera si zyrat postare, dhe të investojë kursimet e depozituesve “në përputhje me parimet dhe normat e investimeve islame.”

Tabung Haxhi nisi me 1,281 depozitues në vitin 1963 dhe me një total depozitash prej 46,600 dollarësh malajzianë. Deri në fund të vitit 1985, kishte 65 degë në të gjithë vendin, me numrin e depozituesve që arriti në 867,220 dhe me depozita që tejkalonin një miliard dollarë malajzianë. Aktivitetet financiare të Tabung Haxhit menaxhohen nga një departament i financës dhe investimeve që ka gjashtë sektorë: financa, kursime dhe tërheqje, letra me vlerë, toka dhe ndërtesa, menaxhimi i pronës dhe teknologjia e informacionit. Gjithashtu, ka themeluar pesë kompani bijë që merren me plantacione, transport të haxhinjve, ndërtim dhe strehim si dhe menaxhim pronash.

Sa i përket menaxhimit të fondeve, Tabung Haxhi funksionon si një institucion kursimi dhe investimi. Ai operon në bazë të parimit të el vekalah el mutlagah (autorizim i plotfuqishëm), përmes të cilit depozituesit japin pëlqimin e tyre që Tabung Haxhi të menaxhojë depozitat për qëllime investimi. Ai kishte disa skema për tërheqjen e depozitave, si: depozita direkte, depozita përmes degëve dhe zyrave postare, skema të zbritjes nga paga, skema kursimi për fëmijë. Lejohen tërheqje deri në 100 për qind të bilancit të parave në fond. Megjithatë, zakonisht lejohet vetëm një tërheqje brenda gjashtë muajve. Personat që janë regjistruar për të kryer Haxhin në një vit të caktuar, zakonisht nuk lejohen të bëjnë tërheqje gjatë atij viti.

Për të bërë investime në përputhje me parimet islame, Tabung Haxhi përdor mudaraba dhe musharakah si mënyra investimi. Për të siguruar që nuk shkel asnjë parim islam, më parë konsultohej me Komitetin Kombëtar të Fetvave të Malajzisë. Megjithatë, pas themelimit të Bank Islam Malaysia, ajo përdor shërbimet e bordit mbikëqyrës të Sheriatit që i është bashkëngjitur kësaj banke. Investimet e Tabung Haxhit janë bërë në katër forma: investime në aksione, në kompani bijë, në tokë dhe ndërtesa dhe investime afatshkurtra. Pas zbritjes së shpenzimeve operative dhe pagesës së zekatit, fitimet shpërndahen ndërmjet depozituesve. Zakonisht, norma e dividendit ka qenë rreth 8 deri në 8.5 për qind.

Megjithëse Tabung Haxhi nuk është bankë, ajo funksionon pothuajse në të njëjtën mënyrë si një bankë islame. Ajo gjithashtu kryen dy funksione të rëndësishme bankare, pra pranimin e depozitave dhe kryerjen e investimeve. Në fakt, Tabung Haxhi është një shembull i mirë se si një institucion financiar i specializuar mund të funksionojë me sukses në përputhje me parimet islame.

Një eksperiment i hershëm: Banka islame

Një eksperiment pionier i vënies në praktikë të parimeve të sistemit bankar islam u zhvillua në Mit-Ghamr, Egjipt, nga viti 1963 deri në 1967. Eksperimenti kombinoi idenë e bankave kursyese gjermane me parimet e sistemit banakar rural brenda kuadrit të përgjithshëm të vlerave islame. Mit-Ghamr ishte në thelb një zonë rurale dhe njerëzit në përgjithësi, si kudo tjetër në rajonin islam, ishin mjaft fetarë. Ata nuk vendosnin kursimet e tyre në asnjë bankë sepse interesi është i ndaluar në Islam. Për më tepër, pothuajse asnjë institucion financiar nuk ishte në dispozicion për ta. Në këto rrethana, detyra nuk ishte vetëm të respektoheshin vlerat islame në lidhje me interesin, por edhe të edukoheshin njerëzit për përdorimin e sistemit bankar.

Një vëzhgues perëndimor përshkruan rëndësinë e eksperimentit të Mit-Ghamr në mënyrën vijuese:

“Shumica e popullsisë kurrë nuk kishte pasur marrëdhënie me institucionet financiare. Për shkak të kësaj, formimi i kapitalit ishte dëmtuar. Në thelb rural dhe fetar, ata kishin tendencë të mos besonin bankierët që operonin në stilin perëndimor dhe, më shumë se kaq, kishte pak degë lokale që ata mund të mbështesnin. Duke qenë se një pjesë e konsiderueshme e të ardhurave të tyre nuk shpenzohej menjëherë, por ruheshin për ngjarje sociale, emergjenca dhe të ngjashme, ky kapital i papërdorur nuk mund të përdorej për investime produktive. Një parakusht, megjithatë, për çdo ndryshim të sjelljes nga kursimi në formë mallrash reale në kursim financiar ishte krijimi i institucioneve financiare që nuk do të shkelin parimet fetare të pjesëve të mëdha të popullsisë. Vetëm atëherë pjesa tjetër e shumicës së popullsisë mund të integrohej në procesin e formimit të kapitalit.”

Pra, u bë një përpjekje për të integruar popullsinë rurale në sistemin financiar dhe “natyra zhvillimore e këtij eksperimenti të hershëm e bëri atë shumë të dukshëm.”

Në projektin Mit-Ghamr u pranuan llojet e mëposhtme të llogarive: llogari kursimi; llogari investimi; dhe llogari Zekati. Nuk paguhej interes për depozituesit në llogaritë e kursimit, por ata kishin të drejtë të tërheqin paratë sipas kërkesës. Ata ishin gjithashtu të përfshirë për hua të vogla, afatshkurtra pa interes për qëllime produktive. Fondet e depozituara në llogaritë e investimit ishin subjekt i tërheqjeve të kufizuara dhe investoheshin në bazë të ndarjes së fitimit. Llogaria e Zekatit tërhoqi shumën e Zekatit për shpërndarje midis të varfërve.

Projekti Mit-Ghamr i sistemit bankar islam pati një sukses të paparashikuar, pasi depozitat e kursimeve u rritën nga 25,000 paundë egjiptianë në 125,000 paundë egjiptianë gjatë periudhës 1963-66. Gjatë së njëjtës periudhë, depozitat e investimit u rritën nga 35,000 në 75,000 paundë egjiptianë. Raportohet gjithashtu se “banka funksionoi me bazë të kujdesshme, duke refuzuar mesatarisht 60 për qind të kërkesave për hua gjatë tre viteve të para. Norma e moskthimit ishte zero në kohë ekonomike të mira.”

Megjithëse projekti Mit-Ghamr pati një fillim të mirë, ai u braktis për shkak të disa faktorëve politikë. Rëndësia e tij është vetëm historike tani. Megjithatë, ai ishte eksperimenti i parë që tregoi se aktiviteti i sistemit bankar tregtar mund të organizohej në bazë të parimeve islame duke respektuar ndalimin e ribasë pa u përfshirë në interes.

Zhvillimi i konceptit dhe praktikave: Veprimtaria bankare islame

Një pyetje që mund të bëhet me të drejtë nga çdo vëzhgues i sistemit bankar islam është: ndalimi islam ndaj interesit ekziston prej të paktën 1400 vjetësh, ndërsa bankat islame janë shfaqur vetëm 15 vjet më parë, në mes të viteve 1970. Pse botës islame iu desh kaq shumë kohë për të ofruar një alternativë ndaj sistemit bankar me interes?

Përgjigjja bazohet domosdoshmërisht në faktorë historikë. Historia e bankave tregtare në botën perëndimore vetë nuk është shumë e vjetër. Zhvillimi i sistemit bankar tregtar në perëndim ka ecur paralelisht me shfaqjen e qytetërimit industrial gjatë dy shekujve të fundit e pak më shumë. Me revolucionin industrial, pati një zgjerim të madh në numrin e tregtarëve, prodhuesve, industrialistëve dhe sipërmarrësve të tjerë që donin të zgjeronin bizneset e tyre dhe të ngrinin lloje të ndryshme firmash, por burimet e tyre financiare nuk mjaftonin për këtë. Prandaj, duhej gjetur një metodë që do t’u jepte përdoruesve të financave qasje në financat e të tjerëve.

Kështu, nevojat për ndërmjetësim financiar çuan në lindjen e sistemi bankar tregtar, i cili shumë shpejt u bë shtylla kurrizore e sistemit modern industrial dhe financiar. Një sistem bankar efikas dhe që funksionon mirë sot është një nga parakushtet më themelore për të pasur një organizim ekonomik efikas. Megjithatë, e gjitha kjo ndodhi në sfondin e traditës kulturore perëndimore, e cila, në fazat e hershme të zhvillimit të saj, kishte hedhur tej konsideratat morale dhe etike të krishterimit nga marrëdhëniet ekonomike dhe të biznesit.

Kur bota myslimane, në fillim të shekullit të 19-të, si rezultat i imperializmit dhe kolonializmit perëndimor, u përball me industrializimin dhe institucionet e tjera të lidhura me kapitalizmin, përfshirë sistemin bankar tregtar, myslimanët kishin dy zgjedhje:

Të pranonin institucionin e sistemit bankar tregtar ashtu siç ishte dhe të argumentonin se interesi i ngarkuar nga bankat tregtare nuk përmbante elemente të kamatës të ndaluar nga Islami. Prandaj, sistemi bankar tregtar do të bëhej i lejueshëm dhe myslimanët nuk do të kishin kundërshtime ndaj tij.
Të pranonin verdiktin se interesi i ngarkuar nga bankat tregtare është kamatë dhe, duke marrë parasysh domosdoshmërinë e sistemit banakar tregtar, të përpiqeshin të zhvillonin një sistem alternativ të sistemit bankar që nuk do të shkelte asnjë parim të Sheriatit Islam.

Gjatë mesit të shekullit të 19-të, disa ulema (dijetarë fetarë) në Egjipt, në nënkontinentin indian, në Indonezi dhe në vende të tjera islame u përpoqën të mbanin qëndrimin e parë. Kjo ishte një periudhë kur bota myslimane, pas një periudhe të gjatë nën sundim kolonial, ishte në tërheqje dhe inteligjencia myslimane kishte zhvilluar një mentalitet të dorëzuar. Ekzistonte një tendencë për të arsyetuar dhe justifikuar çdo ide që vinte nga Perëndimi. Prandaj, nuk ishte për t’u habitur që disa përpjekje, edhe pse të pasuksesshme, u ndërmorën për të zbutur ndalimet e forta kundër kamatës. U argumentua se kamata e dënuar dhe ndaluar nga Kurani është në fakt fajde dhe jo interesi që është baza e funksionimit të bankave moderne. U pohua gjithashtu se ndalimi i saj synon kryesisht eliminimin e teprimeve dhe shfrytëzimit që ndodhin në rastet e kredive për konsum kur jepen me interes. Meqenëse bankat tregtare japin kredi kryesisht për qëllime prodhuese, ndalimi i kamatës mund të mos e përfshijë huadhënien bankare. Avokatët e këtyre pikëpamjeve neglizhuan faktin se Kurani deklaron në mënyrë kategorike çdo tepricë (ose shtesë) mbi shumën fillestare si kamatë dhe përmend qartë se kreditorët kanë të drejtë vetëm për shumën fillestare. U harrua gjithashtu se Islami nuk bën dallim midis kredive për konsum dhe atyre prodhuese. Ndalimi i kamatës duhet të zbatohet pavarësisht qëllimit për të cilin është marrë kredia.

Megjithatë, është gjithashtu një fakt historik se këto pikëpamje mbaheshin nga një pakicë shumë e vogël në vendet myslimane dhe nuk patën ndonjë ndikim të madh as tek shumica e dijetarëve myslimanë dhe as tek besimtarët e zakonshëm, të cilët kishin rezerva serioze për saktësinë e këtyre qëndrimeve dhe lejueshmërinë e interesit bankar.

Si pasojë, sistemi bankar tregtar modern nuk mundi të përparonte shumë në vendet myslimane ashtu siç ndodhi në botën perëndimore dhe madje edhe në disa vende aziatike. Kjo vërtetohet nga fakti se sistemi bankar tregtar në botën islame është kryesisht i kufizuar, edhe sot, në qendrat e mëdha urbane ku kultura dhe qytetërimi perëndimor ka depërtuar thellë. Edhe në qytete, një numër i konsiderueshëm i popullsisë qëndron larg bankave tregtare për arsye fetare dhe morale, duke respektuar ndalimet ndaj kamatës. Edhe në mesin e atyre që janë të detyruar të kenë lidhje me bankat, për shkak të rrethanave ose për shkak të mungesës së një alternative të lejueshme islamikisht, ka një numër të madh njerëzish që e konsiderojnë atë si një shkelje të besimit. Si pasojë, ata nuk bëjnë asnjë përdorim të interesit të fituar nga fondet e tyre. Ose e lënë atë në bankë pa e kërkuar, ose ia japin dikujt tjetër.

Qasja tjetër për të zhvilluar një sistem bankar në përputhje me kërkesat e Sheriatit është bërë së fundmi më e rëndësishme, megjithëse ideja për të themeluar një bankë pa interes daton që në vitet 1940. Megjithatë, kushtet në atë kohë nuk ishin ende të përshtatshme për themelimin real të një banke islame, pasi nuk ishte dhënë shumë mendim për detajet teknike dhe funksionimin praktik të një banke pa interes. Në fakt, për shkak të mungesës së një përparimi në teorinë e sistemi bankar pa interes, ideja e një sistemu të till pa interes mbeti vetëm një dëshirë, e jo madje as një plan i qartë, për një kohë të gjatë.

Në vitin 1952, kur Agjencia Monetare e Arabisë Saudite (SAMA) u krijua me dekret mbretëror për të funksionuar si bankë qendrore në Arabinë Saudite, asaj nuk iu lejua të paguante apo të merrte ndonjë interes. Ndoshta kjo ishte hera e parë që ndalimi i interesit përfshihej në një dokument zyrtar të ndonjë vendi mysliman në kohët moderne. Edhe pse statuti i SAMA-s është modifikuar disa herë që prej asaj kohe, “SAMA ose organet e tjera qeveritare, megjithatë, ligjërisht nuk mund të pranojnë interes për paratë që huazojnë.” Megjithatë, SAMA duke qenë një bankë qendrore, nuk mund të kryente funksionet e zakonshme të sistemit bankar tregtar në një kornizë pa interes.

Baza teorike e bankës islame

Për t’u konsideruar i pranueshëm nga pikëpamja islame, sistemi bankar duhet të shmangë riban (interesin). Si pasojë, një pjesë e madhe e literaturës mbi teorinë e sistemit bankar islam është zhvilluar si rezultat i shqetësimit për mënyrën se si do të funksiononte sistemi monetar dhe bankar nëse interesi do të ndalohej me ligj. Literatura mbi veprimtarinë bankare islame paraqet dy drejtime të ndryshme dhe të dallueshme mendimi. Literatura e zhvilluar në Lindjen e Mesme, kryesisht në gjuhën arabe, është e përqendruar në funksionimin e një banke të vetme dhe ka ndjekur një qasje mikro. Ndërsa, literatura e zhvilluar në nënkontinentin Indian, kryesisht në gjuhën angleze, në përgjithësi ka ndjekur një qasje makro dhe është marrë me zhvillimin e një sistemi bankar pa interes, duke trajtuar çështje të tilla si natyra dhe funksionet e parasë në një ekonomi islame, roli, qëllimet dhe instrumentet e politikës monetare në një kuadër pa interes, etj. Në këtë seksion, do të shqyrtohet shkurtimisht baza teorike e bankës islame.

Aktiviteti modern i bankës tregtare bazohet në marrëdhënien kreditor-debitor ndërmjet depozituesve dhe bankës nga njëra anë dhe ndërmjet huamarrësit dhe bankës nga ana tjetër. Interesi shihet si çmimi i kredisë që pasqyron koston alternative të parasë. Pikëpamja islame për huanë (qard) është se ajo duhet të jepet ose të merret pa pagesë për të përballuar ndonjë nevojë të papritur dhe kreditori nuk duhet të përfitojë asnjë përfitim nga huamarrësi Kur paratë jepen hua me bazë interesi, shpeshherë kjo çon në një formë padrejtësie. Parimi islam për këto lloj transaksionesh është: “Mos veproni padrejtësisht dhe nuk do t’ju veprohet padrejtësisht” (Kurani, 2:279). Prandaj, sistemi bankar tregtar në një kuadër islam nuk mund të bazohet në marrëdhënien kreditor-debitor.

Parimi tjetër islam në çështjet e transaksioneve financiare është se nuk ka shpërblim pa rrezik. Ky parim zbatohet si për punën, ashtu edhe për kapitalin. Ashtu siç nuk lejohet pagesa për punën nëse ajo nuk kryhet realisht, po ashtu nuk duhet të ketë shpërblim për kapitalin nëse ai nuk ekspozohet ndaj rreziqeve të biznesit.

Ndërmjetësimi financiar në kuadër islam mund të realizohet duke përdorur këto dy parime. Për pasojë, marrëdhëniet financiare islame kanë një karakter pjesëmarrës. Disa teoricienë kanë propozuar që sistemi bankar tregtar në një sistem pa interes të organizohet mbi bazën e parimit të ndarjes së fitimit, i cili në jurisprudencën islame njihet si mudaraba.

Parimi i mudarabas mund të shpjegohet me një ilustrim të thjeshtë. Supozojmë se ka dy persona, njëri prej tyre ka kapital, por nuk ka aftësi të veçanta në tregti, ndërsa tjetri është i pajisur me një njohuri të veçantë dhe shkathtësi në çështjet tregtare, por nuk ka kapital. Këta dy persona mund të bashkëpunojnë në njërën nga dy mënyrat e mëposhtme:

Tregtari mund të marrë hua paratë nga pronari i kapitalit dhe t’i investojë në tregtinë e tij. Pronari i kapitalit do të marrë mbrapsht kapitalin fillestar dhe një shumë shtesë të llogaritur mbi bazën e një norme fikse të quajtur normë interesi si kompensim për ndarjen nga likuiditeti. Kjo është financim me borxh. Zakonisht, huaja do të jepet për një periudhë të caktuar. Kërkesa e kreditorit për shlyerjen e kapitalit dhe pagesën e interesit bëhet e vlefshme vetëm pas përfundimit të kësaj periudhe. Kjo është pavarësisht nga fakti nëse tregtari ka realizuar apo jo fitim duke përdorur paratë e huazuara. Në rast humbjeje, huamarrësi duhet të kthejë shumën e huasë si dhe interesin e akumuluar nga burimet e tij. Kjo shihet nga Islami si një transaksion i padrejtë.
Mundësia tjetër është që dy personat të bashkëpunojnë jo mbi bazën e një marrëdhënieje kreditor-debitor, por mbi bazën e partneritetit dhe bashkëpunimit, ku pronari i kapitalit do të ofrojë kapitalin e tij dhe pala tjetër do të vërë në përdorim aftësinë dhe menaxhimin e saj në tregti. Pronari i kapitalit nuk do të përfshihet në operacionet reale dhe të përditshme të biznesit, por do të jetë i lirë të vendosë disa kushte që ai i konsideron të nevojshme për të siguruar përdorimin më të mirë të fondeve të tij. Pas përfundimit të periudhës, që mund të jetë përfundimi i kontratës ose deri në momentin kur të arrihen përfitimet nga tregtia, pronari i kapitalit do të marrë kapitalin fillestar së bashku me një pjesë të fitimit.

Përqindja me të cilën ndahen fitimet totale të ndërmarrjes midis pronarit të kapitalit dhe menaxherit të ndërmarrjes duhet të përcaktohet dhe të dakordohet së bashku në momentin e kontratës, para fillimit të projektit. Në rast humbjeje, ofruesi i kapitalit mbart të gjithë humbjen dhe shuma kryesore e kapitalit ulet me vlerën e humbjes. Në njëfarë mënyre, mundësia e humbjes është ajo që i jep të drejtë pronarit të kapitalit për një pjesë të fitimit të ndërmarrjes. Ky është në thelb parimi i mudarabas.

Legaliteti islam i mudarabas bazohet në Sunetin, pasi raportohet se mudaraba është praktikuar në qytetin e Medinës dhe gjetkë gjatë kohës së Profetit (paqja qoftë mbi të) dhe ai nuk e ka kundërshtuar atë.

Marrëdhënia kreditor-debitor shihet si e padrejtë sepse i jep më shumë përparësi kreditorit në krahasim me debitorin. Interesat e kreditorit mbrohen në dëm të debitorit. Në kontrast, marrëveshja e mudarabas bazohet në drejtësi pasi i jep një pozicion të barabartë të dy palëve të marrëveshjes.

Mund të ketë të paktën tre arsye për ta konsideruar marrëdhënien e mudarabas më të drejtë sesa marrëdhënien kreditor-debitor:

Së pari, të dy palët kanë një pozicion të barabartë në përcaktimin e përqindjes me të cilën do të ndahen fitimet midis tyre.

Së dyti, trajtimi i të dy palëve është i njëjtë në rast humbjeje, ku nëse ofruesi i kapitalit pëson një reduktim të shumës së tij fillestare, punëtori ose menaxheri në kontratën e mudarabas privohet nga shpërblimi për punën, kohën dhe përpjekjen e tij.

Së treti, të dy palët trajtohen në mënyrë të barabartë nëse ka ndonjë shkelje të marrëveshjes. Nëse punëtori ose menaxheri shkel ndonjë nga kushtet e përcaktuara ose nuk punon me përkushtim, apo është shkaktar i humbjes në biznes për shkak të pakujdesisë ose menaxhimit të keq; ai do të mbajë përgjegjësinë për kthimin e sigurt të të gjithë shumës në fjalë. Nga ana tjetër, nëse ofruesi i kapitalit shkel ndonjë nga kushtet e përcaktuara (për shembull, tërheq fondet e tij përpara kohës së përcaktuar ose nuk ofron pjesërisht ose plotësisht fondet në kohën e premtuar, etj.), ai do të duhet të paguajë punëtorin ose menaxherin me një shpërblim të barabartë me atë që ai do të kishte fituar në një punë të ngjashme.

Është sugjeruar që mudaraba të jetë baza për riorganizimin e aktivitetit bankar në një kuadër pa interes. Kjo mund të realizohet duke hyrë në një marrëveshje mudaraba me dy nivele, e cila mund të shpjegohet si më poshtë:

Niveli i parë i marrëveshjes mudaraba është ndërmjet bankës dhe depozituesve të cilët bien dakord të vendosin paratë e tyre në llogarinë e investimit të bankës dhe të ndajnë fitimet me të. Në këtë rast, depozituesit janë ofruesit e kapitalit dhe banka funksionon si menaxher i fondeve.

Niveli i dytë i marrëveshjes mudaraba është ndërmjet bankës dhe sipërmarrësve që kërkojnë financim nga banka me kusht që fitimet që rrjedhin nga bizneset e tyre të ndahen mes tyre dhe bankës sipas një përqindjeje të përcaktuar më parë në mënyrë të ndërsjellë, ndërsa humbjen e mban vetëm financuesi. Në këtë rast, banka funksionon si ofrues i kapitalit dhe sipërmarrësi si menaxher. Nëse një projekt financohet nga më shumë se një financues, pra një projekt financohet bashkërisht nga disa banka, fitimet ndahen në përqindjen e dakorduar më parë, por humbja do të ndahet në përpjesëtim me kapitalin që secili financues ka investuar. Mund të ketë gjithashtu një marrëveshje partneriteti (sharikah) ndërmjet bankës dhe … në të cilën humbja do të ndahet nga palët kontraktuese në përpjesëtim me kapitalin që kanë investuar, ndërsa fitimet do të ndahen sipas përqindjes së rënë dakord paraprakisht.

Parimi i mudarabas si bazë për ndërmjetësimin financiar në ekonominë islame ofrohet si një alternativë e qëndrueshme për sistemin bankar pa interes. Kreditori nuk fiton interes me një normë të përcaktuar fikse në këtë sistem, por merr pjesë në rrezikun e biznesit dhe fiton një pjesë të fitimit. Kështu, në sistemin bankar islam, kostoja e kapitalit nuk është zero, siç supozojnë gabimisht disa njerëz duke e barazuar me normën zero të interesit. I vetmi ndryshim midis sistemit bankar islam dhe atij me interes në këtë aspekt është se kostoja e kapitalit në sistemin bankar me interes shprehet në terma të një norme të përcaktuar paraprakisht, ndërsa në sistemin bankar islam ajo shprehet si një përqindje e fitimit. Disa autorë madje kanë sugjeruar që përqindja e ndarjes së fitimit në një ekonomi islame mund të përmbushë të njëjtat funksione që kryen norma e interesit në një ekonomi kapitaliste. Kështu, përqindja e ndarjes së fitimit mund të funksionojë si një mjet ndarës si dhe një variabël kontrolli.

Ndalimi i kamatas

Dihet dhe pranohet gjerësisht se Islami e ndalon rreptësisht kamatën. Ai e dënon si dhënien ashtu edhe marrjen e saj. Fjala arabe që përdoret në Kuran për kamatën është riba, e cila është dënuar në mënyrën më të ashpër të mundshme. Kamata shpesh përkthehet si fajde, por kuptimi i saj leksikor është tepricë, shtesë apo rritje. Juristët islamë e kanë klasifikuar ribanë në dy lloje:

Kamata e borxhit (riba al-dyun)
Kamata e tregtisë (riba al-bai)

Kamata e borxhit ishte një praktikë e njohur ndër arabët në periudhën paraislame. Njihet gjithashtu si kamata e vonesës (riba al-nasia). Ajo ndodh në dy situata: e para, kur një shumë shtesë përfshihet si kusht i detyrueshëm në një kontratë huaje mbi shumën bazë. Në këtë rast, quhet riba al-dyun. Në rastin e dytë, një shumë shtesë vendoset mbi principalin nëse huamarrësi nuk arrin ta shlyejë në kohën e caktuar. Nëse vonohet përsëri, shtohet një shumë tjetër mbi të parën — zakonisht dyfishi — dhe kështu me radhë. Kjo lloj kamate mund të ndodhë si në borxh, ashtu edhe në tregti. Kjo është riba al-nasia.

Riba al-bai, e njohur gjithashtu si riba al-fadl, ishte gjithashtu e përhapur në kohën paraislame dhe u ndalua nga Profeti Muhamed (paqja qoftë mbi të). Tradita e mëposhtme e Profetit (paqja dhe mëshira e Allahut qoft mbi të) paraqitet si provë për ndalimin:

Tregohet se Abu Sid al-Khudri ka thënë:

“Profeti (paqja qoftë mbi të) tha: Ari për ar, argjendi për argjend, gruri për grurë, elbi për elb, hurmat për hurma – të gjitha në mënyrë të barabartë dhe dorë më dorë (menjëherë). Kushdo që shton ose kërkon shtesë, ka praktikuar fajde; si marrësi ashtu edhe dhënësi janë fajtorë.”

Sipas mendimit të shumicës së dijetarëve të jurisprudencës islame, interesi që kërkohet nga bankat tregtare është identik me shtesën që vendoset si kusht i detyrueshëm në një kontratë — një nga dy llojet e ribasë të ndaluara nga Sheriati Islam.

Në përputhje me këtë traditë, Akademia e Fikhut Islam e themeluar nga Organizata e Konferencës Islame (OKI), në sesionin e saj të dytë të mbajtur në Xhedeh, Arabinë Saudite, gjatë datave 10-16 Rabi Thani 1410 H (22-28 Dhjetor 1985), deklaroi se:

“Çdo shtesë apo përfitim mbi një hua që ka arritur afatin e maturimit, si shpërblim për zgjatjen e afatit, në rast se huamarrësi nuk është në gjendje të paguajë, si edhe shtesa apo përfitimi i përcaktuar që në fillim të marrëveshjes së huasë, janë të dyja forma të ribasë (kamatës), të ndaluara nga Sheriati.”

Transaksionet ndërkombëtare në nivel qeveritar

Transaksionet qeveritare në nivel ndërkombëtar ndryshojnë nga ato private në disa aspekte. Shumë importe (eksporte) nga (drejt) palëve të ndryshme ndodhin në kuadër të një projekti të vetëm, ndërsa financimi zakonisht ndodh në nivel projekti. Janë të përfshira formalitete ligjore komplekse dhe që marrin kohë, sepse qeveria mund të ndryshojë. Mbi të gjitha, transaksionet qeveritare pasqyrojnë nevojat e një sektori — si ushtria apo drejtuesit politikë — ndërsa barra dhe përgjegjësia financiare u bie institucioneve të tjera, si Ministria e Financave, dhe në fund, brezat e ardhshëm që do të përballen me pasojat. Vendimmarrësit zakonisht veprojnë në afat të shkurtër ndërsa detyrimet kanë karakter afatgjatë. Kështu, ekziston një asimetri në perceptimet për rëndësinë relative të nevojave dhe kufizimeve financiare. Këta faktorë nënkuptojnë që çdo zgjidhje për problemin e interesit ka të ngjarë të ketë kërkesa të ndërlikuara operacionale dhe mund të përballet me rezistencë për arsye të ndryshme. Pavarësisht këtyre shqetësimeve, problemi i interesit duhet të përballet drejtpërdrejt në mënyrë që të zbatohen urdhrat e qartë të Allahut.

Le të kujtojmë se, në përgjithësi, rregullat që vlejnë për kontratat dhe transaksionet e individëve zbatohen njësoj edhe për shtetin. Nuk ka përjashtim për qeverinë kur bëhet fjalë për çështjen e interesit. Profeti (paqja qoftë mbi të) ka vendosur tashmë një precedent për marrëdhëniet me jobesimtarët. Në kohët e sotme, dy çështje kërkojnë vëmendjen tonë. Së pari, problemi i interesit dhe zgjidhjet e mundshme në transaksionet që qeveria bën me qeveri të huaja, banka tregtare ndërkombëtare dhe organizata të tjera botërore. Së dyti, statusi sipas Sheriatit i anëtarësimit në organizata financiare ndërkombëtare, si FMN dhe Banka Botërore. Ne do të përqendrohemi te çështja e parë dhe do ndalemi vetëm shkurtimisht te e dyta.

Nga diskutimet në pjesët e mëparshme kuptohet qartë se qëllimi për të cilin merren fondet nuk ka rëndësi nga perspektiva e ribasë. Ajo që ka rëndësi është natyra e transaksioneve, veçanërisht në bazë të kontratave që i rregullojnë ato. Sa kohë që pozicioni ligjor i transaksionit është hua ndaj qeverisë, ai konsiderohet transaksion ribawi nëse lind ndonjë mosmarrëveshje gjatë shlyerjes së tij. Në këtë kuptim, eksportet dhe importet në nivel qeveritar nuk janë transaksione interesi. Problemi i vërtetë qëndron në fushën financiare — kryesisht në financimin e importeve dhe deficitit të bilancit të pagesave. Interesi është në qendër të të gjitha huave ekzistuese nga bankat tregtare të huaja, ndihmave (përveç granteve) nga qeveritë e huaja dhe agjencitë donatore, si dhe fondeve të mbledhura përmes Kompanive Financiare të Jashtme të Shitjes (FEBC) ose shitjes së letrave me vlerë të thesaurit te investitorët e huaj.

Cilat janë opsionet pa interes për qeverinë në transaksionet ndërkombëtare? Përgjigja varet nga qëllimi për të cilin shërbejnë fondet nga burimet e huaja. Këto fonde përdoren kryesisht për financimin e (i) nevojave të mbrojtjes, (ii) projekteve zhvillimore dhe (iii) deficitit të bilancit të pagesave. Blerjet për mbrojtjen mund të realizohen përmes kontratave bai muaxhxhal drejtpërdrejt me qeveritë e huaja, në vend që të blihen nga prodhuesit kundrejt huave nga qeveritë e tyre përkatëse. Prandaj, ne do të përqendrohemi në dy rastet e tjera.

Marrim për shembull projektin e madh energjetik Hub me kapacitet 1292 megavat — me një kosto të vlerësuar mbi 1.5 miliardë dollarë — në Balochistan. Ky është një projekt zhvillimor jashtëzakonisht i madh sipas çdo standardi. Ai përfaqëson një investim afatgjatë shumë të madh. Por pasi të përfundojë, pritet të jetë një aset produktiv për shumë vite. Pavarësisht këtyre, projekti ka këto komponentë:

Raporti i fizibilitetit
Blerja e shumë gjërave të ndryshme si toka, tulla, çelik, ciment, makineri, mobilje, letra, lapsa, etj.
Përpjekjet ndërtimore ((shërbimet e fuqisë punëtore të punësuar dhe makinerisë)
Shpenzimet administrative për punonjësit dhe materialet.

Në praktikë, projekti mund të kalojë në shumë faza të ndryshme para se të vihet në punë dhe çdo fazë mund të përfshijë shpenzime të këtij lloji. Pasi projekti të jetë vënë në funksion, do të ketë shpenzime të vazhdueshme për punëtorët dhe inputet e tjera. Cilat janë opsionet që ka Qeveria e Pakistanit nga këndvështrimi islam për të realizuar këtë projekt?

Opsioni A

Qeveria mund të kërkojë një marrëveshje musharakah me investitorë pakistanezë dhe të huaj ose me ndonjë agjenci financimi për të gjithë projektin. Në varësi të mënyrës se si shihet rëndësia strategjike e projektit, kjo mund të jetë një kontratë shirakah al-mutanaqisah (pjesëmarrje në ulje).

Opsioni B

Qeveria mund të sigurojë financim pa interes nga një burim ndërkombëtar në këtë mënyrë:

Një kontratë bai muxhxhal e veçantë (jo financim me shtesë çmimi) për çdo komponent të përcaktuar qartë dhe të tregtueshëm të projektit, me koston totale të artikujve të barabartë me vlerën e amortizuar të një huaje që normalisht do të kishte interes — nga këndvështrimi i agjencisë financuese — për të njëjtin qëllim. Kjo agjenci mund t’u paguajë drejtpërdrejt furnitorëve (ose përmes një filiali) dhe të transferojë pronësinë e mallrave te qeveria, e cila mund ta shlyejë shumën në këste.
Pjesa e kostos që nuk mund të mbulohet përmes bai (tregti) mund të mbulohet përmes mënyrave të tjera të lejuara nga Sheriati. Për shembull, shirakah al-mutanaqisah me raporte të përshtatshme për ndarjen e fitimeve në kuadrin e gjithë projektit.

Opsioni C

Qeveria mund të lidhë kontrata të thjeshta bai me furnitorët e mallrave dhe shërbimeve dhe kontrata paralele huaje pa interes me vendin ose agjencinë financuese. Shuma e huave mund të jetë e barabartë me vlerat e amortizuara të fondeve të bllokuara nga këndvështrimi i financuesit. Çmimi i tregut i ngarkuar ndaj qeverisë mund të pasqyrojë gjithashtu nxitjet e eksportit të dhëna nga vendi ose agjencia financuese për eksportuesit. Vendi huadhënës mund të kalojë pagesën përmes qeverisë ose ta lëshojë atë drejtpërdrejt te eksportuesit. Në rastin e dytë, ai mund të kërkojë gjithashtu pagesa për shërbimet e pagesës. Kjo marrëveshje mund të plotësohet nga Opsioni B (ii) për ato pjesë të projektit që nuk mund të mbulohen ndryshe.

Opsioni D

Projekti mund të shihet si një tërësi e përbërë nga nën-pjesë të përcaktuara qartë. Opsionet A, B dhe C mund të eksplorohen veçmas për çdo pjesë.

Qeveria e Pakistanit mund të shqyrtojë gjithashtu mundësinë e hyrjes në një nga marrëveshjet e mësipërme me të huajt për ato pjesë të projektit që kërkojnë valutë të huaj. Pjesa tjetër mund të mbulohet përmes kontratave të ngjashme me pakistanezët ose përmes taksave të veçanta për qëllime të projektit.

Po për mundësinë në vijim? Qeveria mund të lidhë marrëveshje të thjeshta bai për përbërësit materialë të projektit dhe të mbulojë nevojat për kapital qarkullues përmes një huaje pa interes nga i njëjti subjekt. Kostoja e huasë nga këndvështrimi i huadhënësit mund të përfshihet në çmimet e mallrave që do të paguhen nga qeveria. Mund të mbështetet kjo ide si më poshtë: në këtë mënyrë, interesi i financuesit do të përmbushet me një formë transaksioni që është e pranueshme në mënyrë islame për qeverinë. Nëse çmimet pasqyrojnë kostot e interesit nga këndvështrimi i shitësit, nuk duhet të na shqetësojë. Fundja, kjo lloj kostoje zakonisht përfshihet në çmimet që paguajmë çdo ditë. Ky argument mund të sfidohet përmes analogjisë me sabbt-in (sabatën): a nuk po fshihet interesi (mbi hua) pas teknikaliteteve? Nëse analizohet rasti i huamarrësit në një marrëveshje të tillë, në të vërtetë problemi po fshihet nën qilim. Për të përfunduar, vetëm një kontratë bai muxhxhal me një palë ose kontrata të ndara bai dhe huaje me palë të ndryshme mund të konsiderohen si marrëveshje të sigurta nga interesi. Kontrata bai dhe hua me të njëjtën palë është e dyshimtë nga pikëpamja e interesit.

Kreditë pa interes nën kuadër tregtar, siç u përmend më sipër, janë mundësi reale. Pronarët e fondeve janë të interesuar për ndonjë kthim mbi fondet e tyre. Teknikalitetet nuk janë të rëndësishme për ta, por format e transaksioneve janë kritike për ne. Për të realizuar këto mundësi, Qeveria e Pakistanit mund të kërkojë — nëse është e nevojshme, përmes Organizatës së Vendeve Islamike — që Banka Botërore të marrë iniciativën për të shtuar teknikat islame në mënyrat ekzistuese të transaksioneve të saj. Rasti do të kishte vlerë, gjithashtu, sepse praktikisht nuk do të kërkohej ndonjë trajtim preferencial për përdoruesit myslimanë të fondeve krahasuar me vendet e tjera anëtare. Nga ana tjetër, vendet myslimane do të humbisnin fleksibilitetin për të ulur kostot e huamarrjes përmes shlyerjes së hershme të llogarive me kushte të rishikuara, gjë që shpesh ndodh me huatë ekzistuese me interes nga Banka Botërore.

Të shqyrtojmë tani huatë afatshkurtra nga FMN-ja për të përmirësuar problemet e bilancit të pagesave. Këto hua janë të denominuara dhe shlyhen në terma të të drejtave speciale të tërheqjes (SDRs) — një shprehje për vlerën e një shporte monedhash kryesore. Këto janë marrëveshje të bazuara në interes. Nga natyra e tyre, transaksionet e përfshira janë gjithmonë transaksione para-me-para, dhe në asnjë rast nuk përfshihet transferimi i të drejtave pronësore mbi ndonjë mall tjetër. Prandaj, nuk ka mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë për të shpëtuar marrëveshjet ekzistuese me FMN-në. Problemi duhet adresuar në burim. Eksportuesit dhe importuesit e zakonshëm duhet të lejohen të krijojnë të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre në një mjedis me kurs këmbimi plotësisht fleksibël. Qeveria nuk duhet të veprojë si garantuese ose ndërmjetëse në marrëveshjet e qytetarëve të saj për interesat e tyre. Ajo duhet ta kufizojë kërkesën e saj për valutë të huaj në të ardhurat e gjeneruara përmes eksporteve të drejtpërdrejta dhe taksave mbi importet. Nëse është e nevojshme, ajo mund të sigurojë gjithashtu valutë të huaj me kurset ekzistuese të këmbimit.

Pavarësisht nga plani i veprimit të mësipërm, lidhja jonë me FMN-në dhe Bankën Botërore ka nevojë për rishqyrtim nga këndvështrimi islam. Sipas rregullave ekzistuese të funksionimit të tyre, të dy institucionet kryejnë veprime interesi me anëtarët e tyre. Për një vend mysliman, ekziston çështja e të qenit palë në një biznes interesi. Në nivel praktik, roli i FMN-së mund të krahasohet me atë të një banke qendrore në nivelin financiar ndërkombëtar. Ajo krijon likuiditet ndërkombëtar në formën e SDR-ve, ndihmon vendet anëtare në problemet e tyre me pagesat ndërkombëtare dhe vepron si mbikëqyrëse e tregjeve të këmbimit valutor në të gjithë botën. Megjithëse SDR-të janë një koncept me kosto zero në nivelin e FMN-së, norma e interesit luan një rol qendror në lehtësimin e marrëdhënieve të vendeve anëtare me FMN-në dhe me njëra-tjetrën. Në rastin më të mirë, marrëdhënia e një vendi mysliman me trupin e FMN-së mund të jetë e ngjashme me atë të një banke islame me autoritetin monetar qendror në vend — një fushë ende e paqartë në bankat islame. Domosdoshmëria ose jo e bashkëpunimit me FMN-në dhe Bankën Botërore dhe modalitetet që janë në përputhje me Sheriatin kërkojnë vëmendje të veçantë, jashtë fushës së këtij punimi.

Lëvizjet ndërkombëtare të kapitalit

Flukset ndërkombëtare të kapitalit ndahen në dy kategori të gjera. Së pari, ato që lidhen me eksportet dhe importet. Së dyti, ato që bëhen me qëllim kthimin e fitimit mbi kapitalin, qoftë përmes (a) huadhënies jashtë vendit, (b) përdorimit të tij në tregjet financiare të huaja, ose (c) investimit në aksione dhe pasuri reale jashtë vendit. Flukset ndërkombëtare të kapitalit në nivel qeveritar janë kategori e veçantë për shkak të konsideratave themelore; çështjet lidhur me këto flukse trajtohen në seksionin tjetër. Kur importet financohen nga kredi eksporti nga burime private ose zyrtare jashtë vendit, ndodh një rrjedhje kapitali në vendin importues. Në mënyrë të ngjashme, një rrjedhje kapitali nga vendi eksportues korrespondon me një eksport të financuar nga burimet vendase të këtij vendi. Natyrën e këtyre flukseve dhe opsionet islame të lidhura me to i përkasin financimit të tregtisë, i cili u diskutua në seksionin paraprak. Flukset e pastërta të kapitalit të llojit të dytë trajtohen këtu. Huadhënia ndërkombëtare nga bankat tregtare — individualisht ose si pjesë e sindikatave — është si çdo hua tjetër. Pozicioni islam në këtë drejtim nuk kërkon shpjegime të reja. Për këtë arsye, ne fokusohemi në flukset e llojeve (b) dhe (c).

Transferimet e fondeve në tregjet ndërkombëtare të valutave dhe obligacioneve motivohen nga dëshira për të përfituar nga ndryshimet e këmbimit të valutave dhe diferencat e normave të interesit ndërmjet vendeve. Natyrisht, fitimet potenciale të kapitalit janë një tjetër arsye në rastin e obligacioneve. Disa shembuj të këtyre flukseve kapitale janë: (i) mbajtja e një depozite bankare në një vend të huaj në valutën e atij vendi ose në një valutë tjetër (llogaritë Eurocurrency), (ii) tregtimi i parakohshëm i valutave të huaja, përfshirë kontratat futures dhe opsionet e valutës së huaj, dhe (iii) Çertifikatat e Bartësve të Valutës së Huaj (FEBC) të Qeverisë së Pakistanit, letrat me vlerë të thesarit amerikan, obligacionet Eurocurrency ose obligacione të tjera të emetuara nga korporatat në tregjet ndërkombëtare.

Kur një person mban një llogari bankare në një vend të huaj, natyra e saj është e njëjtë me atë të një llogarie në një bankë lokale: personi depoziton para, dëshiron t’i marrë më vonë dhe nuk është palë ligjore në përdorimin e këtyre parave nga banka — një kontratë standarde huaje për qëllime praktike. Pozicioni sipas Sheriatit është i qartë. Nëse personi depoziton 100 dollarë, ai ka të drejtë vetëm për 100 dollarë në shkëmbim dollar për dollarë. Çdo kthim mbi shumën kryesore, qoftë fiks apo variabël, është interes. Kur personi depoziton 100 dollarë, por dëshiron të marrë pagesën, për shembull në marka gjermane, çështja bëhet më komplekse. Nëse kontrata themelore është si një kontratë huaje, transaksioni është thjesht i pavlefshëm. Megjithatë, depozituesi mund të pretendojë të marrë marka gjermane në kuadër të një kontrate tregtie përpara (forward trading). Në këtë rast, kursi i këmbimit duhet të jetë ai i fikosur në momentin e depozitimit të parave. Opsioni për të depozituar 100 dollarë në një bankë të huaj — ose edhe në një bankë lokale — në këmbim të markave gjermane nga e njëjta bankë në një datë më vonë, me kursin e këmbimit të ditës, nuk është i pranueshëm për shkak të rregullave të Sheriatit mbi interesin dhe normat e ligjshme të tregtisë.

Ideja e blerjes dhe shitjes së valutave të huaja me çmime të përcaktuara paraprakisht nuk ka aplikim të pakufizuar. Për shembull, praktikat ekzistuese të kontratave të ardhshme (futures) dhe opsioneve në këmbimin valutor, të cilat janë të dyja transaksione të së ardhmes, janë të diskutueshme. Të dyja janë instrumente të tregtueshme. Justifikimi sipas Sheriatit për “tregtimin” e kreditit është i vështirë për t’u pranuar. Për më tepër, pikat e mëposhtme shkojnë kundër kontratave të ardhshme dhe opsioneve në valutë. Luhatshmëria e kursit të këmbimit ditor në një kontratë të ardhshme e bën atë të dyshimtë nga aspekti i interesit. Pagesa e një çmimi opsioni për shitësin e kontratës e bën në efekt opsionin një transaksion interesi. Përveç problemit të interesit, kontratat e ardhshme dhe opsionet mund të sfidohen edhe për arsye kumari.

Të gjitha llojet e obligacioneve që mbushin skenën financiare ndërkombëtare janë instrumente borxhi me premtime për kthim të caktuar për mbajtësit e tyre. Pa dyshim, rreziqet janë më të larta dhe kthimet reale janë të paqarta — “të ndryshueshme” në kuptimin teknik. Megjithatë, nuk ka asnjë dyshim se obligacionet ekzistuese janë të papranueshme për Islamin për shkak të interesit.

Investimi i drejtpërdrejtë i huaj në aksione dhe pasuri reale — si në nivelin individual ashtu edhe në atë të korporatave multinacionale — është një aktivitet i lejuar sipas Sheriatit. Megjithatë, duhet treguar kujdes në aspektin operativ të këtyre investimeve. Kjo do të thotë se menaxhimi i ndërmarrjeve të huaja me instrumente interesi do të vërë në pikëpyetje legjitimitetin e tyre.

Faktorë të rëndësishëm pas flukseve ndërkombëtare të kapitalit janë niveli i kthimit dhe siguria e tij. Trajtimi i favorshëm fiskal, konsideratat ekonomike pas vendosjes së fabrikave nga korporatat multinacionale dhe faktorë të tjerë të ngjashëm gjithashtu ndikojnë; por efektet e tyre shfaqen përsëri përmes kthimit dhe rrezikut. Në krijimin e opsioneve islame për tërheqjen e kapitalit të huaj (në nivel ligjor), nuk nevojiten përpjekje të jashtëzakonshme. Zgjidhjet e njohura për investitorët vendas janë të aplikueshme edhe për investitorët e huaj. Sigurisht, në një mjedis ekonomik ndërkombëtar që rrotullohet rreth normës së interesit, opsionet islame duhet të jenë konkurruese në bazë të rrezikut dhe kthimit.

Investitorët që kërkojnë kthim në formën e normës së interesit në thelb kërkojnë një kthim “të garantuar”. Dhe, sa më likuid të jetë një investim, aq më shumë tërheqës është ai. Këta investitorë mund të tërhiqen përmes fondeve të përbashkëta dhe mudarba-ve të sponsorizuara nga bankat që specializohen në financimin e tregtisë së jashtme. Projektet infrastrukturore dhe ato energjetike me kthime relativisht të sigurta dhe të favorshme duhet gjithashtu të jenë tërheqëse për investitorët e huaj.

Për më tepër, investimet në kapital (aksione) mund të bëhen më tërheqëse për të huajt duke ulur rrezikun përmes një kuadri ligjor të mirë, procedurave të rrepta kontabël, ndëshkimeve të ashpra për shkeljet e kontratave dhe institucioneve të specializuara që monitorojnë veprimtarinë e ndërmarrjeve vendase në këmbim të një tarife shërbimi.

Promovimi i një mjedisi tregtar pa interes

Nëse do të kishte banka islame me degë në disa vende ose një rrjet ndërkombëtar të tillë bankash, shumë probleme me interesin nuk do të kishin lindur. Në mungesë të institucioneve të tilla, mund të mendohet një sistem ndërkombëtar pagimesh më i përshtatshëm për transaksione pa interes. Një organizim i tillë mund të zhvillohet në bazë të Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN).

Eksportuesit dhe importuesit kanë shqetësime të ngjashme me ato të vendeve me probleme në bilancin e pagesave. Prandaj, mund të imagjinohet një fond kombëtar ose sindikatë me eksportues dhe importues si anëtarë abonues. Mund të ketë tarifa regjistrimi dhe anëtarësimi vjetorë, të përcaktuara në bazë të kostove të pritshme të këtij shërbimi. Përveç këtyre tarifave dhe anëtarësimeve jo të rikthyeshme, të gjithë anëtarët mund të bëjnë kontribute mujore, tremujore, gjashtëmujore ose vjetore, të cilat mund të rimbursohen me vlerë nominale pas përfundimit të periudhës së kontributit. Fondi mund të plotësohet edhe me taksa mbi eksportet dhe importet si zgjidhje e fundit. Funksionimi i kësaj sindikate mund të parashikohet si vijon:

Ajo mund të veprojë si ndërmjetës në procesin e mbledhjes ose pagesave për importet dhe eksportet. Ndërsa shërbimet e zakonshme të pagesave për importuesit mund të bazohen në tarifa shërbimi, shërbimet e mbledhjes mund të jenë pa pagesë për eksportuesit, për ta bërë ofertën tërheqëse për ta. Duke siguruar pagesa të shpejta, ky fond do të mbulojë boshllëkun që krijohet kur bankat e huaja angazhojnë fondet e tyre në procesin e mbledhjes së letrave të kredive (L/C). Kontratat mbuluese me importuesit mund të jenë kontrata të thjeshta huaje, letra kredie, mudarba, musharakah ose marrëveshje tregtare. Lloji i kontratës do të varet nga kontributi i importuesit në fond, kostoja e shërbimeve të kërkuara dhe masat e nevojshme për të minimizuar humbjet e mundshme të fondit. Detaje të ngjashme mund të përcaktohen për eksportuesit. Anëtarët mund të përdorin gjithashtu pjesëmarrjet e tyre në këtë fond rrotullues si garanci për të marrë kredi pa interes, sipas kritereve të drejta për të gjithë.

Kjo marrëveshje e propozuar nuk është një zgjerim i konceptit të një banke eksport-importi që operon pa interes, apo i një banke ndërkombëtare tregtare pa interes. Ajo është më tepër një organizim i ngjashëm me atë të Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN), por në nivel kombëtar dhe pa të drejtat speciale të tërheqjes. Tarifet e anëtarësimit dhe kontributet e tjera do të përfaqësojnë çmimin që palët e ndryshme vendosin për shqetësimet e tyre legjitime. Fillimisht, kjo ide mund të zbatohet në mënyrë vullnetare. Nëse presionet ndërkombëtare për interes bëhen të domosdoshme, ajo mund të bëhet e detyrueshme për të gjithë eksportuesit dhe importuesit në një shtet islam.

Mënyra të zgjedhura të transaksioneve të sigurta nga interesi

Kur një bankë zgjedh të zgjerojë rolin e saj nga vetëm ofrues i shërbimeve të mbledhjes ose transferimit të fondeve edhe në financues, rritet mundësia e transaksioneve para-për-para, që është hapi i parë drejt interesit, përveç nëse banka arrin të kryejë mrekullinë e dhënies së huas pa fitim fare. Këtu rendisim disa mënyra të lejuara për transaksione fitimprurëse që nuk përfshijnë shkëmbim të drejtpërdrejtë të parave me para. Përdorimi i tyre do të varet nga kushtet e tregut.

Bankat pakistaneze mund të ofrojnë financim për eksportuesit në bazë të një marrëveshjeje mudarba ose musharakah për një transaksion të vetëm. Në të dy rastet, bankat mund të kërkojnë edhe shpenzime për shërbimet e mbledhjes së fondeve në vend të shpenzimeve operative të bashkëpunimit, në mënyrën e shpjeguar më parë. Një marrëveshje mudarba do të jetë tërheqëse nëse banka dëshiron të shmangë detyrimet menaxheriale. Ndërsa opsioni musharakah mund t’i mundësojë bankës të monitorojë operacionin e eksportit, por kërkon që shërbimet e mbledhjes së fondeve të ofrohen me tarifa më të ulëta se ato të tregut. Këto dallime në të drejtat dhe përgjegjësitë ndikojnë në raportet e ndarjes së fitimit dhe në shkallën e rrezikut. Ashtu si në çdo kontratë standarde për ndarjen e fitimit dhe humbjes, raporti i ndarjes së fitimit në favor të bankës mund të caktohet pavarësisht nga pjesëmarrja e saj në kapitalin e ndërmarrjes; megjithatë, ekspozimi ndaj humbjes do të jetë proporcional me fondet e angazhuara. Banka mund të kërkojë kompensim për fondet e saj vetëm nëse eksportuesi nuk përmbush detyrimet kontraktuale. Kjo, nga ana tjetër, kërkon që të drejtat dhe përgjegjësitë e eksportuesit të jenë të qarta në kontratë. Ky metodë ka potencial të madh në rastet e porosive të konfirmuara për eksport. Një rrezik shtesë do të përfshihet nëse bankat zgjedhin të bashkëpunojnë me shtëpitë e eksportit në bazë të mudarba ose musharakah, pasi shitja përfundimtare e mallrave dhe rikthimi i fondeve te banka do të varet nga kushtet e tregut.

Mënyrat mudarba dhe musharakah mund të adoptohen edhe nga bankat pakistaneze për importet lokale. Sigurisht, bankat mund të kërkojnë kompensim për operacionet e L/C dhe shërbimet e pagesës në mënyrën e shpjeguar më sipër. Megjithatë, rreziqet për një bankë do të jenë më të mëdha se në financimin e eksporteve. Përfundimi i një operacioni importi do të varet nga kushtet e tregut për mallrat e importuara. Kështu, periudha e angazhimit të fondeve në nivel banke do të bëhet e pasigurt dhe rreziku për bankën do të rritet. Në rast humbjeje, banka mund të rikuperojë fondet e saj vetëm nëse importuesi shkel kushtet e kontratës mudarba ose musharakah.

Një bankë mund të ofrojë gjithashtu mbështetje financiare për operacionet e eksportit dhe importit duke vepruar si tregtar. Le të marrim rastin e një porosie të konfirmuar për eksport. Banka mund të blejë mallra nga eksportuesi lokal bazuar në bai salam dhe t’i shesë më pas te importuesi i huaj. Kështu, dy kontrata tregtare me përfshirjen e bankës do të zëvendësojnë kontratën origjinale të shitjes midis eksportuesit lokal dhe importuesit të huaj. Formalitetet në nivel të importuesit të huaj do të përfundojnë në favor të bankës, jo eksportuesit. Diferenca midis çmimeve të paguara eksportuesit dhe të ngarkuara importuesit do të mbulojë të gjitha konsideratat ekonomike nga këndi i bankës. Një proces i tillë transaksioni do të sigurojë që eksportuesit të marrin fondet e nevojshme për të përmbushur porositë e tyre të eksportit. Pronësia e mallrave fillimisht do t’i transferohet bankës dhe më pas importuesit të huaj. Blerja e bankës mund të jetë në bazë FOB ose C&F. Premiumi i sigurimit do të mbulohet nga banka si pronare e mallrave (ose nga importuesi i huaj – nëse kontrata origjinale e shitjes ka një klauzolë të tillë). Nëse eksporti nuk bazohet në një porosi të konfirmuar, rreziku i grumbullimit të stoqeve të padëshiruara në nivel banke do të rritet. Bankat mund të zvogëlojnë këto rreziqe përmes filialëve eksportues.

Mund të mendohet një proces më ose më pak i ngjashëm ku banka hyn në procesin e importit si tregtar. Fillimisht banka mund të veprojë si importues nga shitësi i huaj. Ajo mund të sigurojë garanci pagese përmes letrës së kreditit. Por kontrata midis bankës dhe klientit të saj lokal do të jetë një marrëveshje e tipit bai muaxhxhal (shitje me pagesë të shtyrë). Të dy kontratat mund të jenë njëkohësisht në fuqi. Nëse nuk ka një mirëkuptim të qartë me importuesin për pranimin e mallrave, banka nuk ka nevojë të angazhohet ndaj shitësit të huaj. Por ka një problem këtu. Nëse importuesi pakistanez më pas refuzon të pranojë mallrat, çfarë mundësish ka banka për fondet e saj? Ajo mund t’i shesë mallrat vetëm në tregun e hapur. Kjo mundësi duhet të konsiderohet si rreziku i zakonshëm sipërmarrës – mungesa e një blerësi pavarësisht shpresave të arsyeshme.

Opsionet e përmendura më sipër ndryshojnë në nivelin e rrezikut për bankat. Por, ndërsa më shumë aktorë ekonomikë zgjedhin opsione me rrezik më të ulët, modeli i fitimeve do të përshtatet domosdoshmërisht. Forcat e tregut do të balancojnë më pas marrëdhëniet midis rrezikut dhe kthimit në të gjithë gamën e këtyre dhe opsioneve të tjera që janë në dispozicion të bankave dhe klientëve të tyre.

Një qasje katërdimensionale: Eliminimi i interesit

Eliminimi i interesit kërkon një përpjekje katërfish. Së pari, duhet ndryshuar mënyra themelore e të menduarit për vlerësimin dhe përcaktimin e kostove. Së dyti, duhet rishikuar praktikat dhe procedurat ekzistuese për të forcuar mbrojtjen kundër interesit. Së treti, duhen zhvilluar mënyra të reja transaksioni të lira nga interesi. Së katërti, duhen ndërmarrë hapa inovativë për të promovuar një mjedis të sigurt nga interesi për eksportet dhe importet. Le t’i shqyrtojmë këto katër pika një nga një.

Kostot dhe llogaritja e tyre

Kostot e mbledhjes dhe të ardhurat e humbura për fondet e lidhura mund të jenë shqetësime legjitime për eksportuesit. Aktualisht, këto kosto kërkohen në formën e një përqindjeje periodike të shumës së përfshirë. Kjo qasje kërkon një rishikim. Rregullat për interesin e bëjnë të qartë se kreditorët nuk mund të kërkojnë tarifa për mbledhje. Këto tarifa duhen parë si pjesë e detyrimeve sipërmarrëse të eksportuesve — kreditorë në shitjet me pagesë të shtyrë. I njëjti parim duhet të zbatohet për të ardhurat e humbura për fondet e lidhura. Një eksportues zakonisht ka një ide të qartë për përpjekjen për të rikuperuar pagesën dhe kohëzgjatjen e angazhimeve financiare në një marrëveshje eksporti. Ai duhet t’i pasqyrojë kostot e mbledhjes dhe kostot e mundësisë për fondet e lidhura në marzhin e tij mbi kostot e tjera të mallit. Por ka një ngërç këtu. Nëse një eksportues vepron kështu, importuesi nuk do të ketë mundësi të ulë shumën e kredisë përmes një shlyerjeje të hershme të llogarive me kushte të rishikuara. Kjo nuk duhet të jetë shqetësuese. Çmimet e dakorduara të produkteve do ta përfshijnë vetvetiu këtë element. Ajo që ka rëndësi në aspektin praktik është që këto çmime të parashikojnë edhe një kompensim të përshtatshëm për bankat, në përputhje me rolin që ato pritet të luajnë. Bankat, nga ana e tyre, mund të përfitojnë vetëm në formë tarifash për shërbimet që ofrojnë.

Rreziku tregtar i kreditit nga ana e një importuesi, apo çfarëdo pale tjetër, është një faktor që nuk mund të zbutet përmes veprimtarive të lejuara nga Sheriati — ashtu si në rastin e dorëzimit të sigurt të mallrave. Në fund të fundit, ky lloj rreziku duhet trajtuar si një rrezik sipërmarrës. Kjo do të thotë se mënyra e trajtimit të rreziqeve të kreditit tregtar duhet të mbështetet në marzhet e dëshiruara të fitimit nga palët e përfshira. Pa dyshim, në fund, forcat e tregut do të vendosin një ekuilibër të pranueshëm midis rrezikut dhe përfitimit për të gjithë.

Kostoja e huadhënies — ndryshe nga krijimi i kredisë në një shitje me pagesë të shtyrë — mund të jetë një fushë shqetësimi. Një mendim i përhapur është që bankat islame mund të kërkojnë “tarifa shërbimi” për huatë nga huamarrësit. Këto tarifa përfaqësojnë, për shembull, kostot e mobilizimit të fondeve mes degëve, dokumentimin e huave, pagat e stafit të bankës dhe shpenzime të tjera të përgjithshme për mbajtjen e regjistrave. Kjo çështje duhet parë në dritën e anulimit të detyrimeve për interes ndaj borxhlinjve të Sejidina Abasit nga Profeti (paqja qoftë mbi të). Zakonisht vihet në dukje, dhe me të drejtë, se Sejidina Abasit iu mohua vlera e kohës së parasë. Atij gjithashtu nuk iu lejuan as shpenzimet e mbledhjes së borxhit. Por ajo që shpesh anashkalohet është fakti se edhe vetë akti i dhënies së huasë me siguri ka pasur disa kosto, sado të vogla që të kenë qenë ato.

Rasti i Sejidena Abbasit dhe rregullat kuranore mbi transaksionet me kredi në ajetin 282 të Sures El-Bekare, prandaj, japin parimin vijues për transaksionet me hua: përveç kostove të pastra të dokumentimit, të gjitha kontratat e huasë duhet të jenë pa kosto për huamarrësit. Ky rregull nënkupton që nëse dy palë zgjedhin një kontratë huaje në kuptimin e rreptë të Sheriatit, tarifat e shërbimit përveç kostove të dokumentimit duhet të përballohen nga huadhënësi. Sigurisht, huadhënësi mund të heqë dorë edhe nga kostot e dokumentimit. Megjithatë, nëse huadhënia nuk është një propozim tërheqës për dikë, ai nuk ka asnjë opsion (për të dhënë hua) përveçse të kërkojë një përfitim përmes një mënyre tjetër të lejuar për transaksione “fitimprurëse”, e cila do të shpjegohet më vonë.

Kontrolli i praktikave dhe procedurave ekzistuese

Të gjitha transaksionet në kuadër të një marrëveshjeje eksport-import në fund të fundit qeverisen nga një kontratë shitjeje. Prandaj, problemi i interesit mund të trajtohet që në burim duke siguruar që kontratat e shitjes të mos përmbajnë asnjë dispozitë për kushte dhe instrumente pagese të bazuara në interes. Kërkesat procedurale për vendet e huaja mund të përfshihen me klauzola me normë interesi zero, nëse është e nevojshme.

Draftet mund të mbeten instrumente të negocueshme, por me vlera të përcaktuara dhe fikse. Kështu, kostot për negocimin ose zbritjen do të mbulohen nga eksportuesit — pra, kreditorët.

Koha midis një drafti dhe detyrimit të importuesit ose të bankës vendase që lëshon L/C duhet të shkurtohet. Kjo mund të bëhet përmes përdorimit maksimal të drafteve “në pamje” ose duke përcaktuar afatin e faturave të zgjatura sipas datës së pritshme të mbërritjes së mallrave në destinacion. Nëse ka ndonjë mospërputhje midis afatit të draftit dhe kohës kur pritet që importuesi të rimbursojë bankën që ka lëshuar L/C-në, atëherë banka duhet të racionalizojë tarifat e saj për shërbimet e L/C-së në përputhje me rrethanat.

Bankat e huaja mund të kenë rezerva për kushtet pa interes kur fondet e tyre pritet të përfshihen në një marrëveshje pagese. L/C-të e konfirmuara dhe L/C-të e negocueshme inkurajojnë klauzolat e interesit në faturat e negocueshme për këtë arsye. Kjo domosdoshmëri mund të shmanget duke dekurajuar përdorimin e L/C-ve të negocueshme për importet në tërësi. Sa i përket L/C-ve të konfirmuara, transferimi i shpejtë i fondeve nga bankat që lëshojnë L/C, me kthim në favorin e tyre, është zgjidhja e vetme e mundshme.

Kur një bankë financon një operacion eksporti (apo importi) në një formë të caktuar dhe ofron shërbime për mbledhjen (ose transferimin) e fondeve për të njëjtën palë, kërkohet kujdes në vlerësimin e këtyre shërbimeve. Për shembull, si financues pa rol drejtues — rabbul mal në një marrëveshje mudaraba — banka nuk është e detyruar të marrë pjesë në menaxhimin e ndërmarrjes. Ajo mund të kërkojë kompensim për shërbimet e mbledhjes ose transferimit të fondeve sipas çmimeve të tregut. Megjithatë, si financues dhe pjesë e menaxhimit — musharik në një marrëveshje musharaka — kostoja e shërbimeve të mbledhjes ose transferimit të pretenduara nga banka duhet të jetë e barabartë me vlerën e tregut të këtyre shërbimeve minus marzhin për përpjekjet “vetjake” të bankës. Shpërblimi për shërbimet vetjake duhet të trajtohet përmes pjesës së bankës në fitimin (ose humbjen) e ndërmarrjes; përndryshe, interesi mund të hyjë në mënyrë të fshehtë.

Pavarësisht nga këto hollësi teknike, nëse një bankë zgjedh të veprojë si rabbul mal në një kuadër mudaraba, partneri — mudarabi — nuk duhet të detyrohet të marrë shërbimet e mbledhjes ose transferimit të fondeve nga e njëjta bankë, edhe pse mund ta bëjë këtë. Sepse të veprosh kështu do të ishte afër vendosjes së dy kushteve (dhe konfliktit të interesit) në një kontratë, gjë që është e ndaluar në Sheriat.

123...705 Faqja 2 nga 705

Ekonomia Islame