Koncepte si prona, ndërmarrja dhe përgjegjshmëria, së bashku me parimet e maturisë, ndarjes dhe kujdesit, spikasin ndër elementët thelbësorë që përbëjnë teorinë e ekonomiksit islam që nga fillimet e tij. Këto janë të rrënjosura në Kuran dhe Sunet. Po të njëjtat burime shpjegojnë edhe qëllimin e tyre: të udhëheqin njeriun në çështjet ekonomike. Më pas, dijetarët islamë kërkuan në shkencat e tjera islame si fikhu, usul al-fikhu dhe historia islame çdo gjë që ndihmonte në shpjegimin ose paraqitjen e zbatimit të këtyre parimeve.

Ndërsa prona dhe ndërmarrja konsideroheshin si të natyrshme, megjithëse të përforcuara nga miratimi hyjnor, përgjegjshmëria buronte nga besimi. Agjentët ekonomikë shiheshin duke ushtruar pronësinë dhe duke bërë përpjekje ekonomike me vetëdijen për detyrimin e tyre ndaj Zotit dhe njerëzve. Kjo vetëdije – e bazuar në besimin në Zotin, Profetin e Tij (paqja qoftë mbi të) dhe jetën pas vdekjes – shihet si karakteristika dalluese e një agjenti ekonomik “mysliman”.

Maturia, ndarja dhe kujdesi ndaj të dobëtit dhe të privuarit u urdhëruan për këdo që kishte, vepronte ose ushtronte fuqitë dhe aftësitë e dhëna nga Zoti. Disa nga këto mësime islame morën formë në institucione islame si zekati dhe ndalimi i kamatës. Ato supozohej të ndikonin në sjelljen e të gjithë agjentëve ekonomikë.

Shteti shihej si mbikëqyrësi përfundimtar në këto aspekte. Prej tij pritej të hartonte politika që çonin në përmbushjen e nevojave bazë, zvogëlimin e pabarazive dhe sigurimin e zhvillimit.

Një përkushtim i sinqertë ndaj besimeve dhe vlerave islame ndryshoi gjithçka në ekonomi: konsumimin, prodhimin, shkëmbimin, shpërndarjen. Ekonomistët islamë, ndonëse përdornin terminologjinë ekonomike konvencionale, pohonin se kuptimet e saj ndryshonin nën ndikimin e Islamit. Sa më i madh ndikimi tek një agjent ekonomik, aq më i thellë ishte ndryshimi. Në këtë drejtim, ata kërkuan mbështetje të përgjithshme nga historia e hershme islame, veçanërisht nga 40 vitet e para pas hixhres. Ata gjithashtu vazhduan të ‘analizonin’ se si zbatimi i Islamit do ta lehtësonte situatën njerëzore dhe do të zgjidhte problemet ekonomike. Studimi i tyre mbi realitetin ekonomik ekzistues u përqendrua tek mënyra se si shpërfillja e vlerave morale në përgjithësi dhe institucioni i kamatës në veçanti çuan në pasoja të padëshiruara. Në kontrast, ata u përpoqën të projektonin ekonominë “si do të ishte” nëse kamata do të shfuqizohej dhe vlerat morale do të respektoheshin.

Vlerat morale si e vërteta, ndershmëria, drejtësia, dhembshuria dhe mëshira, të shoqëruara me rregulla sjelljeje si maturia dhe shmangia e shpërdorimit, si dhe me ligje si zekati, trashëgimia dhe ndalimi i kamatës dhe lojërave të fatit, ofrojnë një kuadër në të cilin ekonomistët islamë vlerësojnë mjedisin e tyre dhe përpiqen ta riorganizojnë atë.

Në analizën e ekonomisë islame, disa autorë përdorin mjetet themelore të teorisë kejnesiane për të shqyrtuar mënyrën se si përcaktohen të ardhurat në një sistem financiar ku interesi nuk ekziston. Në këtë kontekst, norma e fitimit dhe raportet e ndarjes së fitimit zënë një vend qendror, pasi janë këto që zëvendësojnë funksionin që në ekonominë konvencionale e përmbush norma e interesit. Këto raporte ndikojnë në mënyrën se si shpërndahen të ardhurat ndërmjet investitorëve dhe sipërmarrësve dhe ndikojnë në vendimet për investime dhe kursime.

Një pikë tjetër thelbësore që është theksuar nga studiues të ndryshëm është fakti që, në një ekonomi pa interes, vendimet për kursim dhe investim janë më të ndërlidhura sesa në një sistem tradicional. Kjo ndërlidhje krijon një lidhje të fortë ndërmjet sektorit financiar dhe atij real të ekonomisë, pasi burimet monetare nuk ruhen thjesht për përfitim nga interesi, por kërkojnë përdorim produktiv për të gjeneruar fitime reale.

Në këtë lloj ekonomie, financimi i ndërmarrjeve prodhuese nuk bazohet mbi huadhënie me interes, por kryesisht mbi kapitalin e përbashkët (equity), ku palët ndajnë rreziqet dhe përfitimet. Financimi me borxh luan vetëm një rol të kufizuar, dytësor, në strukturën e përgjithshme të financimit.

Për rrjedhojë, vendimet që marrin si kursimtarët ashtu edhe investitorët varen kryesisht nga pritshmëritë që ata kanë përsa i përket produktivitetit të investimeve që do të realizohen. Nëse pritet që një projekt të jetë produktiv dhe të gjenerojë të ardhura të mira, ai do të tërheqë investime; në të kundërt, kapitali do të shmanget.

Gjithashtu, Zekati – një komponent i detyrueshëm i sistemit të financave islame – luan një rol nxitës në këtë proces, pasi ai ndëshkon pasurinë që qëndron e papërdorur duke e bërë atë të pakët përmes taksimit. Kjo e shtyn individin që të mos mbajë para ose pasuri të ngrira, por t’i investojë ato në mënyrë që të shmangë humbjen dhe njëkohësisht të përfitojë nga aktivitetet ekonomike.

Si përfundim, ky sistem synon të inkurajojë ndërmarrjet prodhuese duke zëvendësuar marrëveshjet e zakonshme me interes me marrëveshje për ndarje të fitimit real. Efekti përfundimtar i këtij mekanizmi, sipas analizës, është një rritje e përgjithshme e vëllimit të investimeve, çka sjell rritje të të ardhurave kombëtare dhe të punësimit, për sa kohë që të gjithë faktorët e tjerë mbeten të pandryshuar.

Studimi i tanishëm përpiqet të japë një paraqitje teorike të dinamikës fiskale të një ekonomie islame. Duke qenë se mungon një bazë empirike në botën moderne, kjo paraqitje mbështetet shumë në teknikat e mëposhtme të analizës:

1. Normat dhe vlerat që kanë rëndësi dhe udhëheqin aspektin ekonomik të sjelljes individuale dhe kolektive në një shoqëri islame janë shpjeguar në lidhje me ndikimin që mund të kenë në funksionet e alokimit, shpërndarjes dhe stabilizimit të ekonomisë publike.
2. Sjellja e sistemit ekonomik islam në të kaluarën është marrë si pikë reference për projeksione teorike në të ardhmen. Me fjalë të tjera, mungesa e plotë e një baze empirike në shoqëritë myslimane moderne është kompensuar pjesërisht përmes një përzgjedhjeje të kujdesshme të shoqërive islame të së kaluarës si model studimi.

Përdorimi i kësaj metode do ta rrezikonte që e gjithë analiza të bëhej e vjetruar dhe jashtë realitetit kohor. Megjithatë, kjo është shmangur duke përfshirë në mënyrë të kujdesshme elementët më të rëndësishëm të sistemeve ekonomike bashkëkohore dhe duke i integruar ata, sa më natyrshëm që të jetë e mundur, me parimet e ekonomisë islame. Kjo ka ndihmuar në ndërtimin e një vizioni më realist për mënyrën se si mund të funksionojë një sistem ekonomik islam në të ardhmen.

Elementët kryesorë të kësaj teorie mund të përmblidhen si më poshtë:

1. Ekonomia islame është karakterizuar si një ekonomi me tre sektorë: sektori privat, sektori vullnetar dhe sektori publik. Të tre sektorët që punojnë në bashkëpunim, përbëjnë kornizën institucionale të një ekonomie islame.
2. Zekati siguron bazën e sistemit fiskal dhe përcakton fushën e veprimit të tij brenda kornizës së përgjithshme institucionale të ekonomisë islame.
3. Funksionet e alokimit, shpërndarjes dhe stabilizimit të një ekonomie islame përpunohen dhe zbatohen përmes të gjithë këtyre sektorëve së bashku.
4. Roli i sektorit publik është minimal, por thelbësor, pasi ai vepron në mënyrë të vazhdueshme për të siguruar një alokim optimal të burimeve të komunitetit, për të korrigjuar shpërndarjen jo të drejtë të të ardhurave dhe për të sjellë një element stabiliteti në ekonomi.

A është e mundur një politikë fiskale në një shtet islam?

Në disa rrethe të dijetarëve islamë është argumentuar se çdo sistem fiskal që shkon përtej asaj që përcakton Zekati nuk përputhet me parimet islame. Ky mendim mbështetet në shenjtërinë e pronës private, e cila është e garantuar nga Sheriati islam, dhe pohon se çdo detyrim financiar i imponuar nga shteti mbi këtë pronë është i padrejtë. Duke qenë se taksat përbëjnë themelin e politikave fiskale moderne, atëherë – sipas këtij argumenti – vetë koncepti i një politike fiskale islame është kontradiktor. Ky qëndrim mund të kundërshtohet shkurtimisht në disa paragrafë që pasojnë.

Qëllimet e politikës socio-ekonomike të një shteti islam janë si më poshtë:

1. Drejtësia dhe barazia.
2. Plotësimi i nevojave socio-ekonomike të komunitetit ose mirëqenia socio-ekonomike.
3. Rritja e burimeve ekonomike të komunitetit ose rritja ekonomike.
4. Përmirësimi i mjedisit kulturor të komunitetit.

Këto qëllime politike janë nxjerrë nga Kurani dhe Suneti dhe janë zbatuar në sistemin e thjeshtë socio-ekonomik që mbizotëronte gjatë jetës së Profetit (paqja qoftë mbi të) dhe gjatë Kalifatit. Më vonë, me ndërlikimin e shoqërisë islame, mendimtarë islamë si Al-Ghazali, Abu Ubejd, Imami Jusuf, Ibën Tejmije, Al-Shatibi dhe të tjerë janë marrë me këto qëllime politike dhe pasojat e tyre, dhe gjithashtu kanë sugjeruar mjete të përshtatshme për arritjen e tyre. Shtesat e fundit në këtë literaturë janë jashtëzakonisht të vlefshme për shkak të rëndësisë së tyre bashkëkohore dhe paraqitjes moderne. Ne mund t’i marrim këto si të dhëna dhe të parashikojmë rrugën përgjatë së cilës mekanizmi fiskal në një shtet islam ka të ngjarë të funksionojë.

Mund të argumentohet me të drejtë se Zekati është mekanizmi më i rëndësishëm fiskal dhe shpërndarës i një ekonomie islame. Por, siç do të theksohet më tej, Zekati mund të gjenerojë efekte të caktuara të rastësishme mbi ekonominë, të cilat mund të korrigjohen vetëm përmes një mekanizmi të përshtatshëm të taksave shtesë. Për shembull, mund të lindë një situatë ku detyrimet e Zekatit mund të çojnë në një devijim të burimeve që nuk është i dëshirueshëm nga këndvështrimi i qëllimeve të përgjithshme socio-ekonomike të shoqërisë. Për të parandaluar këtë, mund të nevojitet një mjet fiskal i përshtatshëm. Për më tepër, qëllimi politik i një shoqërie islame për të ulur varfërinë, në disa raste, mund të kërkojë vendosjen e detyrimeve shtesë për mirëqenie. Më vonë në këtë punim kemi specifikuar raste të tilla.

Argumenti se të ardhurat nga Zekati mund të jenë ndonjëherë më të ulëta se kërkesat për shpenzime sociale, është njohur nga vetë Kurani, në masën që u ka bërë thirrje myslimanëve të shpenzojnë vullnetarisht një pjesë të burimeve të tyre. Shumë mendimtarë islamë gjithashtu e kanë trajtuar këtë, siç do të diskutohet në paragrafët në vijim. Edhe pse situata të tilla mund të mos ndodhin zakonisht, ato janë megjithatë të rëndësishme në kontekstin e shumë vendeve islame të sotme, ku fenomeni i varfërisë masive që ekziston krah për krah me një numër relativisht të vogël njerëzish të pasur mund të kërkojë mobilizimin shtesë të burimeve. Për më tepër, shpërndarja e drejtë e të ardhurave në një situatë ku zhvillimet e jashtme kanë çuar në një grumbullim të paprecedentë të të ardhurave personale, mund të mos jetë plotësisht e arritshme vetëm përmes detyrimeve të Zekatit. Në një situatë të tillë, Zekati mund të interpretohet si përpjekja minimale dhe jo maksimale për të ndryshuar gjendjen. Por duket e mundshme, në bazë të dëshmive të regjistruara në literaturën e hershme islame, që një detyrim shtesë i detyrueshëm mbi të ardhurat e jashtëzakonshme është i lejueshëm sipas ligjit islam.

Funksioni i alokimit në ekonominë islame mund të kërkojë gjithashtu një sistem taksash të ndërtuar në mënyrë të përshtatshme. Një alokim optimal i burimeve të komunitetit ndërmjet sektorëve të ndryshëm të ekonomisë dhe brenda secilit sektor ka të ngjarë të kërkojë një politikë tatimore të përshtatur për këtë nevojë. Po ashtu, alokimi i burimeve në shkallë kohore dhe hapësinore kërkon një përdorim të mençur të politikës tatimore së bashku me politikën monetare dhe masa të tjera rregullatore. Mirëqenia ekonomike e komunitetit islam mund të kërkojë një shpërndarje më të përshtatshme të burimeve si në kohë ashtu edhe në hapësirë. Alokimi ndërkohor i burimeve të kufizuara, ose ruajtja e tyre në interes të komunitetit islam përmes ndërhyrjes shtetërore apo menaxhimit publik, është përmendur edhe në vetë Kuranin, në Suren Jusuf.

Ajetet që flasin për “Fay” ( i referohet pasurisë që merret nga pushtimi i tokave ose pasurive të tjera të një shteti të huaj, pa luftë të drejtpërdrejtë ) kanë përcaktuar qartë një alokim të drejtë ndërkohor të të ardhurave nga Fay. Edhe pse fillimisht të gjitha këto të ardhura shpërndaheshin pa marrë parasysh brezat pasues, Omer r.a e ndryshoi këtë politikë përsa i përket shpërndarjes së tokave të pushtuara në Irak dhe Egjipt. Këto toka u mbajtën nga shteti jo vetëm për të parandaluar përqendrimin e pasurisë, por edhe në interes të brezave të ardhshëm, siç e tregon argumenti i Mawazit.

Një shtet islam mund të kërkojë mobilizim shtesë të burimeve tatimore për: (a) të rregulluar lëvizjet e çmimeve; shqetësimi i përgjithshëm i Sheriatit në këtë drejtim pasqyrohet në ndalimin e grumbullimit spekulativ të mallrave jetike, megjithëse mungojnë udhëzime të veçanta në lidhje me kontrollin e çmimeve për arsye të dukshme; dhe (b) për të siguruar ato mallra që janë të domosdoshme për mirëqenien e shoqërisë dhe që nuk mund t’u lihen ndërmarrjeve private. Që shteti islam ka të drejtë të mobilizojë burime shtesë, përmes taksave të përkohshme ose metodave të tjera edhe nëse burimet konvencionale të arkës shtetërore nuk janë të mjaftueshme për të përballuar kërkesa emergjente, është argumentuar me kompetencë nga mendimtarët klasikë islamë. Gjatë vitit të urisë “Aam-E-Rimadah”, raportohet se Omer r.a e theksoi qartë fuqinë fiskale të një shteti islam.

Ndalimi i interesit në Islam e bën të domosdoshme që në vendet që synojnë të zbatojnë sistemin ekonomik islam, praktikat bankare dhe financiare të organizohen mbi një bazë tjetër nga interesi. Punimet kërkimore mbi këtë temë kanë sugjeruar se parimi i ndarjes së fitimit ofron alternativën më të mirë ndaj interesit në një sistem islam. Pjesëmarrësit në seminar ishin të njohur me punën e ekonomistëve myslimanë në këtë fushë. Përveç kësaj, ata patën mundësinë të shqyrtonin Raportin e Këshillit të Ideologjisë Islame mbi Eliminimin e Interesit (në vijim të quajtur Raporti i KII), i cili iu paraqit Qeverisë së Pakistanit në qershor të vitit 1980. Ndër punimet e paraqitura në seminar, ato nga Al-Jarhi dhe Chapra përmbanin materiale mbi këtë temë. Për më tepër, punimi i paraqitur nga Fahim Khan shqyrtoi funksionimin e bankave islame të cilat tashmë kishin filluar të funksiononin në disa vende.

Në seminar pati mbështetje dërrmuese për mendimin e shprehur në Raportin e KII se alternativat ideale ndaj interesit në një sistem ekonomik islam janë ndarja e fitimit/humbjes dhe kard-hasanah. Ky mendim është i rrënjosur në filozofinë islame të drejtësisë ndërmjet njerëzve. Të marrësh interes nga dikush që detyrohet të marrë hua për të përmbushur nevojat thelbësore të konsumit konsiderohet një praktikë shfrytëzuese në Islam. Marrja e interesit nga huatë e marra për qëllime prodhuese është gjithashtu e ndaluar sepse nuk është një formë e drejtë e transaksionit. Kur paraja investohet në një ndërmarrje prodhuese, sasia e fitimeve që mund të realizohen nuk është e njohur paraprakisht dhe gjithashtu ekziston mundësia e një humbjeje. Marrja e një norme të përcaktuar dhe të paracaktuar interesi për huatë për qëllime prodhuese nuk mund të justifikohet moralisht. Drejtësia kërkon që ofruesi i kapitalit monetar të ndajë rrezikun me sipërmarrësin nëse dëshiron të fitojë. Kështu, ekziston një dallim thelbësor ndërmjet Islamit dhe kapitalizmit në lidhje me trajtimin e kapitalit monetar si faktor prodhimi. Ndërsa në sistemin kapitalist, kapitali monetar trajtohet njësoj si puna dhe toka, ku secili ka të drejtë në një kthim pavarësisht nga fitimi apo humbja, kjo nuk është kështu në Islam, i cili e trajton kapitalin monetar njësoj si sipërmarrjen.

Raporti i KII përmban një plan të detajuar për riorganizimin e praktikave dhe procedurave bankare mbi bazën e parimeve të ndarjes së fitimit/humbjes në përputhje me konceptet juridike islame të sharakah dhe mudarabah. Në këtë sistem, shuma e kthimit nga fondet e investuara nuk është e fiksuar dhe as e paracaktuar. Sasia e fitimeve varet nga rezultatet operacionale të ndërmarrjes ekonomike. Kur kapitali sigurohet tërësisht nga një palë dhe sipërmarrja dhe/ose puna nga një palë tjetër, fitimi do të ndahet në përqindjet e rëna dakord në kohën e kontratës, ndërsa humbja do të bjerë mbi ofruesin e kapitalit, përveç nëse ajo është shkaktuar nga pakujdesia e sipërmarrësit/punonjësit. Nëse ka më shumë se një ofrues kapitali, fitimi do të shpërndahet mes tyre në përqindjet e rëna dakord, ndërsa humbja do të ndahet mes tyre rreptësisht në përpjesëtim me kontributet e tyre në kapital.

Raporti i KII nuk sugjeron ndonjë ndryshim në strukturën institucionale të sistemit monetar dhe bankar. Banka qendrore, bankat tregtare dhe institucionet e specializuara financiare do të vazhdojnë të kryejnë të njëjtat funksione si më parë, por procedurat e tyre operative do të modifikohen për të zëvendësuar transaksionet me bazë interesi me një sistem me kthim të ndryshueshëm. Bankat tregtare do t’u ofrojnë fonde ndërmarrjeve tregtare dhe do të kenë të drejtë të marrin një pjesë të fitimeve të realizuara nga ndërmarrja në përputhje me përqindjet e rëna dakord në kontratën mudarabah. Për qëllime të shpërndarjes së fitimit, kontributet përkatëse të kapitalit të palëve, të përdorura për periudha të ndryshme kohore, do të kthehen në një emërues të përbashkët duke shumëzuar shumat me numrin e ditëve gjatë të cilave secili element, si kapitali i vet i firmës, tepricat e saj aktuale të parasë, kredia e furnitorëve si dhe financimi i ofruar nga banka, janë përdorur realisht në biznes. Me fjalë të tjera, përllogaritja e kontributeve të kapitalit të palëve do të bëhet mbi bazën e prodhimit ditor. Sa i përket depozitave, angazhimi nga ana e bankës për të paguar një kthim të fiksuar për depozitat e kursimit dhe afatgjata do të zëvendësohet me një marrëveshje me depozituesit për t’u paguar atyre një pjesë të fitimeve të realizuara nga banka. Fitimet e shpërndara do të përllogariten duke zbritur shpenzimet administrative, pagesat ndaj bankës qendrore dhe bankave të tjera për financimet e ofruara prej tyre, provizionet për taksa dhe rezervat nga të ardhurat totale. Shuma e fitimit e arritur në këtë mënyrë do të ndahet ndërmjet aksionarëve të bankave dhe mbajtësve të depozitave të kursimit dhe afatgjata, duke përdorur si bazë llogaritjeje produktin ditor të shumës së kapitalit dhe rezervave dhe shumës totale të depozitave afatgjata dhe kursimit. Bankat tregtare do të pranojnë gjithashtu depozita rrjedhëse, por këto nuk do të marrin pjesë në fitimin e bankës.

Metodologjia e sugjeruar në Raportin e KII për eliminimin e interesit nga transaksionet e ndërmjetësve financiarë jobankarë dhe institucioneve të specializuara financiare është ndërtuar më së shumti mbi të njëjtat parime si në rastin e bankave tregtare. Një procedurë disi e ndryshme është sugjeruar për ofrimin e financimit për banesa, e cila bazohet në ndarjen e qirasë reale ose të nënkuptuar.

Nuk është parashikuar ndonjë ndryshim në funksionet dhe përgjegjësitë e bankës qendrore. Megjithatë, procedurat e saj operative dhe përmbajtja e disa instrumenteve të politikës monetare do të pësojnë ndryshime të rëndësishme si pasojë e eliminimit të interesit. Këto trajtohen me hollësi në Raportin e KII. Mjeti i normës bazë të interesit është propozuar të zëvendësohet me një instrument tjetër kontrolli për të ndikuar në disponueshmërinë totale të financimit bankar si dhe në shpërndarjen e tij ndërmjet përdorimeve konkurruese. Kjo konsiston në fuqizimin e bankës qendrore për të ndryshuar raportin e ndarjes së fitimit mbi bazën e të cilit ajo do të ofrojë ndihmë financiare për bankat. Ajo mund të fuqizohet gjithashtu për të përcaktuar raportet e ndarjes së fitimit për bankat në lidhje me financimin që ato ofrojnë për firmat tregtare dhe, siç vërehet në Raportin e KII si dhe nga Nejatullah Siddiqi, ndryshimet në këto raporte të ndarjes së fitimit mund të ndikojnë fuqishëm në vendimet investuese në drejtimin e dëshiruar. E drejta e bankës qendrore për të kërkuar nga bankat tregtare që të mbajnë rezerva minimale në para pranë saj kundrejt detyrimeve të tyre të kërkesës dhe afatgjata dhe për të ndryshuar këtë raport herë pas here nuk do të ndikohet nga eliminimi i interesit. Do të jetë e mundur të ruhet kërkesa për raportin e likuiditetit si një instrument i politikës monetare, me ndryshimin e vetëm që letrat me vlerë me interes në portofolin e bankave do të duhet të zëvendësohen me instrumente financiare që lejohen nga Sheriati. Roli i bankës qendrore si “huadhënësi i fundit” si dhe ofrimi i rifinancimit për bankat tregtare dhe institucionet e tjera financiare nuk do të ndikohet nga heqja e interesit. Megjithatë, në sistemin e ri, ndihma e tillë në përgjithësi do të ofrohet sipas marrëveshjeve të ndarjes së fitimit ose metodave të tjera alternative të lejuara nga Sheriati.

Raporti i KII pranon se ka fusha të caktuara ku nuk do të jetë e mundur të përdoret sistemi i ndarjes së fitimit/humbjes, ndaj do të duhet të përdoren mjete alternative për të zëvendësuar interesin. Rasti më i spikatur i këtij lloji ka të bëjë me huamarrjet e qeverisë nga sistemi bankar si dhe nga sektori jobankar. Raporti i KII sugjeron që sistemi bankar duhet t’i ofrojë hua qeverisë pa interes brenda kufijve të sigurt të zgjerimit monetar dhe kreditues. Disa pjesëmarrës në seminar vunë në dukje mundësinë e indeksimit të huave të qeverisë dhe skemave të kursimeve të vogla dhe ndjenë se, duke ruajtur vlerën reale të kard-hasanah, indeksimi përmbush imperativin islame të drejtësisë socio-ekonomike dhe për këtë arsye duhet të jetë i lejueshëm. Të tjerë vunë në dukje se, sipas Sheriatit, transaksionet me valutë nuk trajtohen ndryshe nga transaksionet me mallra sa i përket huadhënies dhe huamarrjes. Parimi bazë në këtë aspekt, sipas tyre, është që të kthehet e njëjta sasi që është marrë hua, edhe nëse çmimi i mallrave mund të ketë ndryshuar ndërkohë. Mundësia e përdorimit të indeksimit në marrëdhëniet e bankave me klientët privatë, veçanërisht në lidhje me mobilizimin e depozitave, u diskutua gjithashtu në seminar, por për shkak të mungesës së njëzëshmërisë së mendimeve mbi këtë çështje, ajo u konsiderua si një temë e përshtatshme për kërkime dhe studime të mëtejshme.

Një tjetër fushë ku interesi nuk mund të zëvendësohet nga ndarja e fitimit ka të bëjë me huamarrjen e qeverisë nga burime të jashtme. Këshilli i Ideologjisë Islame e ka njohur vështirësinë për të eliminuar interesin nga transaksionet që lidhen me kreditë dhe ndihmat ndërkombëtare dhe për rrjedhojë ka pranuar huamarrjen e përkohshme të qeverisë nga jashtë mbi bazën e interesit. Megjithatë, Raporti i KII shpreson se nëse vendet myslimane punojnë së bashku, ulin varësinë nga ndihmat e jashtme dhe nxisin qarkullimin e kapitalit ndërmjet tyre mbi bazën e ndarjes së fitimit/humbjes ose mbi ndonjë bazë tjetër të pa-interes, nuk është e pamundur që, me kalimin e kohës, edhe vendet jo-myslimane që japin ndihma dhe institucionet financiare ndërkombëtare të fillojnë të bashkëpunojnë me vendet myslimane në një mënyrë që është në përputhje me Sheriatin.

Raporti i KII i jep rëndësi të duhur vështirësive që mund të lindin nga ndryshimi i të gjithë sistemit në ndarje fitimi/humbjeje në një hap të vetëm. Prandaj, ai ka dhënë miratim të kufizuar për disa metoda të tjera që përdoren së bashku me ndarjen e fitimit/humbjes, si qiraja, shitblerja me këste, Bai Muaxhal, ankandet për investime dhe financimi mbi bazën e një norme normale të kthimit. Megjithatë, duke paralajmëruar rrezikun se këto metoda mund të hapin një derë të pasme për interesin, theksohet se përdorimi i tyre duhet të kufizohet në masën më të vogël të domosdoshme sipas kushteve ekzistuese dhe se përdorimi i tyre si teknika të përgjithshme të financimit nuk duhet të lejohet kurrë. Pjesëmarrësit në seminar ishin edhe më të theksuar në këtë paralajmërim. Ata ishin fuqimisht të mendimit se, duke marrë parasysh arsyetimin për ndalimin dhe dënimin e interesit në Islam, asnjë mekanizëm tjetër përveç ndarjes së fitimit/humbjes nuk i përgjigjet vërtet shpirtit të Islamit.

Megjithatë, u pranua se koncepti i ndarjes së fitimit nuk mund të zbatohet në rastin e huave personale të marra për të përmbushur nevoja konsumi. U ndie se në një shoqëri vërtet islame, nevoja për huatë e tilla duhet të jetë minimale, pasi Islami thekson thjeshtësinë dhe nxit njerëzit të jetojnë brenda mundësive të tyre. Për më tepër, sistemi i Zekatit pritet të ndihmojë personat që e kanë të vështirë të përmbushin nevojat e tyre të domosdoshme të konsumit nga të ardhurat e tyre. Megjithatë, disa masa do të nevojiten për të përballuar kërkesat për hua me natyrë emergjente që rrjedhin nga shkaqe të përkohshme. Disa pjesëmarrës në seminar ishin të mendimit se këto kërkesa duhet të përmbushen duke përcaktuar që çdo bankë duhet të ndajë një përqindje të vogël të burimeve të saj për huadhënie pa interes. Të tjerë ishin të mendimit se bankat nuk duhet të ngarkohen me këtë përgjegjësi dhe institucione të veçanta për kredi konsumatore duhet të organizohen për këtë qëllim me burime të siguruara nga qeveria ose të nxjerra nga të ardhurat e Zekatit.

Seminari i kushtoi vëmendje edhe zhvillimit të instrumenteve të reja financiare që t’i përshtaten një sistemi pa interes. Në këtë kontekst, u vu re me interes rekomandimi i bërë në Raportin e KII-së për të zëvendësuar obligacionet me një lloj të ri sigurie korporative, e cila do të quhet Çertifikata e Pjesëmarrjes me Afat, e bazuar në parimin e ndarjes së fitimit. El-Jarhi në punimin e tij ka sugjeruar idenë që bankat të ofrojnë lloje të ndryshme çertifikatash për të mobilizuar burime investimi, të cilat ai i ka quajtur Çertifikata të Investimeve Specifike, Çertifikata të Investimeve të Përgjithshme, Çertifikata të Ndarjes së Fitimit dhe Çertifikata Leasingu. El-Jarhi gjithashtu sugjeron lëshimin e Çertifikatave të Depozitave Qendrore nga banka qendrore e vendit për të tërhequr kursimet e popullatës mbi një bazë ndarjeje të fitimit. Idéja është që kursimet e mobilizuara në këtë mënyrë të vendosen nga banka qendrore në llogaritë e investimeve të bankave të ndryshme tregtare dhe fitimet e realizuara nga ky investim të shpërndahen ndërmjet mbajtësve të Çertifikatave të Depozitave Qendrore. Kjo duket të jetë një ide premtuese, sepse, siç thotë El-Jarhi, këto Çertifikata do të ofronin një të ardhur më të qëndrueshme për shkak të diversifikimit të investimeve dhe do të bëheshin një shtesë e dobishme në larminë e instrumenteve financiare që do të ishin në dispozicion për investim në një ekonomi pa interes.

Seminari i Islamabadit nuk u kufizua vetëm në aspektet teorike të bankës pa interes. Ai pati mundësinë të shqyrtonte përvojën reale të fushës në zhvillimin e operacioneve bankare pa interes në botën myslimane. Punimi i paraqitur nga Fahim Khan jep shumë informacion mbi procedurat operative reale të disa bankave islame, disa prej të cilave ai i vizitoi personalisht. Pjesëmarrësit në seminar gjithashtu patën mundësinë të dëgjonin ekzekutivët e disa bankave islame që shpjeguan metodat e punës së tyre.

Ishte e dukshme nga punimi i paraqitur nga Fahim Khan se bankat pa interes, të cilat deri kohët e fundit ekzistonin vetëm në fushën e teorisë, tani kanë një përvojë të madhe praktike për të ofruar. Në kohën kur punimi u shkrua, bankat pa interes tashmë ishin duke funksionuar në Sudan, Emiratet e Bashkuara Arabe, Kuvajt, Bahrein, Jordani dhe Egjipt. Dy institucione të tjera pa interes ndodheshin në shtete europiane. Për më tepër, Banka Islame e Zhvillimit, e cila është një institucion financimi shumëpalësh i Botës Myslimane, ishte në fushë prej disa vitesh. Në Pakistan, interesi ishte eliminuar nga operacionet e disa institucioneve të specializuara financiare dhe më shumë se 6500 degë të bankave pakistaneze sapo kishin filluar veprimtaritë bankare pa interes duke hapur sportele të veçanta ku njerëzit mund të depozitonin kursimet e tyre dhe bankat merrnin angazhimin për t’i investuar ato në mundësi fitimprurëse por pa interes.

Rishikimi i funksionimit të bankave pa interes në punimin e Fahim Khan tregon se këto banka kanë zhvilluar me sukses praktika bankare që janë në përputhje me Sheriatin. Ato pranojnë si depozita të zakonshme ashtu edhe depozita të angazhuara për investim, të cilat quhen Llogari Investimi. Llogaritë e Investimit zakonisht janë të dy llojeve, domethënë, llogari me autorizim dhe llogari pa autorizim. Në llogaritë me autorizim, mbajtësi i llogarisë autorizon bankën të investojë paratë në çdo projekt. Në llojin tjetër, mbajtësi i llogarisë mund të zgjedhë ndonjë projekt të caktuar për investimin e parave të depozituara. Nga ana e pasivëve, këto banka janë të pranuara të operojnë mbi bazën e musharikah dhe mudarabah, të cilat janë marrëveshje të bazuara në ndarjen e fitimit. Përveç kësaj, biznesi realizohet mbi bazën e murabah, në të cilën banka blen një artikull të caktuar për klientin, i cili pranon të paguajë bankën më vonë, në një shumë të përbashkët ose në këste, një çmim që përfshin një përqindje të rënë dakord të fitimit.

Performanca e bankave në lidhje me fitimin që ata fituan duket se ka qenë mjaft inkurajuese. Norma e fitimit mbi kapitalin në rastin e bankave islame të përfshira në studimin e Fahim Khan është raportuar të ketë qenë në intervalin 9 deri 20 për qind. Ky rezultat nuk ishte shumë i ndryshëm nga fitimi i bankave që bazohen në interes në të njëjtat zona. Personat që mbajnë llogari investimi në këto banka pa interes janë raportuar të kenë marrë një kthim që varionte nga 8 deri në 15 për qind, e cila përsëri është krahasueshme me normat e kthimit të disponueshme në bankat që mbështeten në interes.

Duket se bankat e përfshira në studimin e Fahim Khan kanë treguar preferencë për financimin e tregtisë dhe investimit në pasuri të paluajtshme. Ato zakonisht kanë kërkuar projekte me kthime të shpejta. Kjo nuk është e vështirë për t’u kuptuar, sepse shumica e këtyre bankave ishin krijuar kohët e fundit, dhe për të përballuar konkurrencën nga bankat e konsoliduara që bazohen në interes, ato duhet të kenë qenë të shqetësuara për të treguar një fitim të mirë edhe në vitet e para të operacionit të tyre. Për më tepër, vlerësimi i projekteve të investimeve me periudhë të gjatë të kthimit kërkon ekspertizë teknike të lartë, që kërkon kohë për t’u grumbulluar. Një duhet të kujtojë gjithashtu se këto banka operojnë në një skenar ku dominon sistemi bankar që bazohet në interes, i cili ka marrëdhënie të ngushta ndër-bankare dhe mund të marrë mbështetje financiare nga banka qendrore e vendit në raste nevoje. Bankat pa interes, nga ana tjetër, nuk kanë këtë lloj mbështetjeje pasi ato nuk mund të huazojnë nga institucionet që bazohen në interes. Kur shihet në kontekstin e pengesave që ato përballojnë, performanca e tyre duket të jetë e lavdërueshme. Vlera e vërtetë e kontributit të tyre qëndron në faktin se ato kanë hapur rrugën për të tjerët dhe kanë përgatitur terrenin për avancimin e mëtejshëm në këtë fushë.

Nëse dikush e krahason gjendjen e ekonomisë islame në vitin 1979 me atë në vitin 1950, do të mbetej i impresionuar nga shpërthimi pothuajse i menjëhershëm në numrin e botimeve mbi këtë temë. Ky zhvillim reflekton një interes gjithnjë e më të madh për të eksploruar një alternativë ndaj modeleve konvencionale ekonomike, duke synuar ndërtimin e një sistemi që është në përputhje me parimet islame dhe që përqendrohet në drejtësi, etikë dhe përfshirje shoqërore.

Gjithashtu, një grup shumë më i madh njerëzish ishte tani i përfshirë në ekonominë islame. Për më tepër, ky grup nuk përfshinte më vetëm studiues të fesë apo ekonomistë të specializuar, por ishte shumë më i larmishëm. Përveç akademikëve, në debat dhe praktikë përfshiheshin gjithashtu bankierë, sigurues, tregtarë, zhvillues të pasurive të paluajtshme, këmbimtarë valutorë, madje edhe figura të larta shtetërore si ministra financash. Kjo pjesëmarrje e gjerë tregonte se ekonomia islame po kalonte nga një ide teorike në një fushë praktike, me ndikim konkret në tregje dhe në politikat publike.

Rezultati ishte një debat i gjallë në një numër forumesh të ndryshme, duke përfshirë klasat universitare, seminaret kërkimore, konferencat për shtyp, predikimet në xhami, madje edhe diskutimet në nivelet më të larta shtetërore si në këshillat e ministrave. Ky diskutim i gjerë dhe i hapur ndihmoi në zhvillimin e mëtejshëm të teorisë së ekonomisë islame, duke sjellë ide të reja dhe qasje praktike për implementimin e saj. Edhe pse mbetej e nevojshme ndarja e të dobishmes nga ajo që ishte më pak e vlefshme, ky larmishmëri mendimesh dhe përvojash i dha hov të madh zhvillimit të disiplinës.

Ndërsa lëmë pas tridhjetë vitet që nga shfaqja e ekonomisë islame në mesin e shekullit të 20-të, është e mundur të vërejmë disa ide të rëndësishme që u kontribuan gjatë kësaj periudhe dhe që formuan bazat e bankimit islam.

Një ndër këto ide është zbutja e interesit vetjak përmes moralit, si dhe maksimizimi i përfitimit privat me një ndjenjë përgjegjësie për qëllimin publik. Këto janë supozime të rëndësishme që udhëheqin sjelljen ekonomike në sistemin islam. Ndryshe nga ekonomitë tradicionale që shpesh bazohen në racionalitetin individual dhe fitimin maksimal personal, ekonomia islame kërkon që aktorët ekonomikë të marrin vendime që nuk janë vetëm të dobishme për ta, por edhe për komunitetin. Ky model përpiqet të balancojë nevojat e individit me interesin e përbashkët, duke nxitur një etikë ekonomike që promovon ndershmërinë, përgjegjësinë dhe solidaritetin.

Një zhvillim tjetër qendror është modeli i Mudarabah-it me dy nivele. Ky model paraqet një alternativë inovative ndaj sistemit bankar konvencional, i cili bazohet në interesin fiks (riba), i ndaluar në Islam. Në këtë sistem, një individ ose grup depozitorësh vendos fonde në një bankë islame përmes një marrëveshjeje Mudarabah (një partneritet investimi ku njëra palë ofron kapitalin dhe tjetra menaxhimin). Banka, në këtë rast, vepron si sipërmarrës dhe investon fondet e depozituesve në projekte të ndryshme të biznesit përmes një marrëveshjeje të dytë Mudarabah me sipërmarrësit. Fitimi i gjeneruar ndahet sipas përqindjeve të caktuara paraprakisht, ndërsa humbjet mbulohen nga kapitali i investuar.

Ky sistem jo vetëm që shmang praktikat e ndaluara si kamata, por gjithashtu e lidh drejtpërdrejt financimin me ekonominë reale, duke nxitur produktivitetin dhe punësimin. Për më tepër, ai ndihmon në ndarjen më të drejtë të riskut dhe në rritjen e ndërgjegjësimit të të gjitha palëve për përgjegjësitë e tyre.

Në thelb, ky model i bankimit islam është ndërtuar mbi vlera të tilla si besimi, transparenca, bashkëpunimi dhe drejtësia — duke e bërë atë një alternativë gjithnjë e më tërheqëse në një botë që kërkon zgjidhje më etike dhe më të qëndrueshme financiare.