Problemet në ekonomiks

Si duhet të përpiqet ekonomisti mysliman për të arritur një kuptim të ri të fenomeneve ekonomike? Së pari, ka individin dhe dëshirat e tij – që janë pika e nisjes për çdo analizë ekonomike. Ka pasur një tendencë për të marrë dëshirat individuale si diçka të pandryshueshme, kur bëhet fjalë për analizën ekonomike. Kjo ndodh për shkak të disa supozimeve rreth motivimeve dhe pikëpamjeve për jetën. Megjithatë, dëshirat njerëzore janë ndër fenomenet më të ndryshueshme. Ato gjithmonë ndryshojnë në varësi të ndryshimit të pikëpamjeve për jetën, sistemit të vlerave të individit, motiveve të tij në një situatë të caktuar, dhe një sërë faktorësh të tjerë të jashtëm, siç janë karakteristikat kulturore, zakonet, traditat dhe mjedisi fizik. Për një kuptim të saktë dhe të plotë, duhet të diskutohen këto variabla dhe të analizohet plotësisht ndikimi i këtyre ndryshimeve në dëshirat individuale. Një rëndësi të veçantë ka studimi i dëshirave individuale në kuadër të pikëpamjes islame për jetën, etikës islame dhe motiveve të veçanta islame. Çfarë ndikimesh cilësore dhe sasiore mund të ketë kultura islame në dëshirat individuale? Islami ka përcaktuar disa norma për sjelljen e njeriut si konsumator. Duke supozuar se individi i përmbahet këtyre normave, cilat mund të jenë modelet e mundshme të kërkesës individuale që mund të shfaqen?

Të njëjtën metodë të analizës së sjelljes njerëzore në kuadër të normave islame, dhe në kontekstin e një shoqërie islame, mund ta aplikojmë edhe për lloje të tjera të sjelljes ekonomike. Si duhet të sillet individi mysliman në aktivitetet e tij prodhuese në një shoqëri islame? Çfarë duhet të jetë qëndrimi i tij ndaj punës ekonomike? A duhet ai të synojë të fitojë pasurinë më të madhe që është fizikisht e mundur, apo duhet ta konsiderojë fitimin e pasurisë si një mjet për të arritur qëllime të tjera, të cilat nuk kërkojnë gjithmonë një dëshirë të paepur për pasuri? Çfarë ndikimi kanë gjetjet tona në këtë drejtim mbi ofertën e punës dhe sipërmarrjen në një shoqëri islame? Cili është roli i aktiviteteve ekonomike në planin e përgjithshëm të jetës, ashtu siç e koncepton Islami?

Pastaj kemi problemin e sjelljes dhe motivimit ndërmarrës. Çfarë synojnë ndërmarrësit në shoqëritë kapitaliste bashkëkohore? Çfarë do të synonin ata, nëse do të vepronin sipas normave islame? Cilat janë objektivat e politikës ndërmarrëse në dritën e këndvështrimit islam mbi jetën? Dhe, nëse Islami lejon motivin e fitimit brenda disa kufijve, cilët janë këta kufij? Cilat janë kërkesat më të larta të drejtësisë dhe bamirësisë, dhe konsideratat për të mirën shoqërore, që ndërmarrësi duhet t’i vendosë mbi motivin e fitimit?

Në përputhje me gjetjet tona lidhur me pyetjet e përmendura më lart, a mund të përcaktohet lehtësisht vendi i racionalitetit ekonomik në qëndrimin islam për jetën? Çfarë lloj racionaliteti është në përputhje me këtë qëndrim dhe cilët lloj racionalitetesh nuk janë të tillë?

Definicionet shkencore të sakta të ekonomiksit e konsiderojnë këtë “shkencë” si tërësisht të pandikuar nga “përmbajtja” e sjelljes së njeriut. Ekonomiksi merret vetëm me formën e sjelljes njerëzore, pasi është një studim i “sjelljes njerëzore si një marrëdhënie midis qëllimeve dhe mjeteve të kufizuara, të cilat kanë përdorime alternative”.

Por një studim i formës pa përmbajtje nuk është i mundur. Prandaj, ekonomiksi merr për bazë një substancë ose përmbajtje të caktuar përpara se të studiojë aspektin formal të sjelljes njerëzore. Më pas, ekonomiksi bëhet ‘studimi i aspekteve formale të marrëdhënies mes qëllimeve dhe mjeteve, mbi bazën e disa supozimeve lidhur me natyrën përfundimtare të të dhënave’. Supozimet e ekonomiksit modern zakonisht merren nga mënyrat bashkëkohore të jetesës. Por, për qëllime shkencore dhe analitike, çdo grup supozimesh rreth natyrës së qëllimeve do të ishte po aq i vlefshëm sa ato të tanishmet. Maksimizimi i kënaqësisë nga konsumatori dhe maksimizimi i fitimit nga prodhuesi, ose, me pak fjalë, racionaliteti ekonomik nga ana e njësive ekonomike, janë supozime që pretendohet se janë marrë nga situata historike bashkëkohore. Por mënyra islame e jetesës i referohet një situate krejtësisht të ndryshme nga kjo aktualja. Kurani dhe Suneti na japin një ide se çfarë është mënyra islame e jetesës dhe se si do të ishte kjo situatë. Cilat janë supozimet që lidhen me këtë situatë? Duke marrë këto supozime, do të ishte e mundur të jepej një analizë e sjelljes njerëzore si një marrëdhënie mes qëllimeve dhe mjeteve të kufizuara që kanë përdorime të ndryshme. Kjo do të ishte shkenca pozitive e ekonomisë, e vlefshme për një shoqëri islame. Funksioni i shkencës qëndron në shpjegim dhe parashikim. Kjo shkencë do të shpjegonte funksionimin e një ekonomie (hipotetike) islame dhe do të parashikonte sjelljen njerëzore ashtu siç do të ishte nëse normat e supozuara zbatohen në të vërtetë. Një shkencë sociale e ndihmon njeriun të kuptojë funksionimin e institucioneve përkatëse njerëzore, edhe përpara se ato të jenë zhvilluar realisht. Shkenca e Ekonomiksit Islam do të shërbente për këtë qëllim dhe do ta ndihmonte njeriun në bërjen e një zgjedhjeje mes mënyrës islame të jetës ekonomike dhe mënyrave të tjera, me të cilat ai është tashmë i njohur.

Ekonomiksi, ashtu si të gjitha shkencat sociale, kryen edhe një funksion tjetër. Ai përcakton një model ideal sjelljeje me të cilin njeriu duhet të përpiqet të përputhet. Idealet që lidhen me këtë model ideal janë të fshehura në supozimet lidhur me normat. Kështu, teoria moderne ekonomike përshkruan sjelljen ideale në përputhje me parimin e maksimizimit. Ata që i çmojnë këto ideale mund të nxjerrin prej saj modelin e sjelljes së tyre. Ky aspekt i shkencës theksohet duke e quajtur atë një ‘shkencë normative’. Megjithatë, ka vetëm një ndryshim midis një shkence sociale pozitive dhe një normative. Shkenca pozitive përfshin domosdoshmërisht një pretendim se supozimet e saj janë ‘realiste’, domethënë në një përputhje të përafërt me mënyrat reale të jetesës; ndërsa shkenca normative nuk e bën këtë. Një zbatim i përsosur i normave të supozuara nuk realizohet kurrë në realitet; shkencat sociale janë gjithashtu në thelb normative. Ekonomiksi islam, i parë nga ky këndvështrim, do të ishte një shkencë normative.

Por ai do të ishte një shkencë. Vlera themelore ekonomike, tipari kryesor i aspektit formal të sjelljes ekonomike, pavarësisht nga qëllimi, është racionaliteti. ‘Racionaliteti në zgjedhje nuk është as më shumë e as më pak se zgjedhje me ndërgjegjësim të plotë për alternativat e refuzuara.’ Është ‘orientimi i veprimit drejt përputhjes maksimale me një normë’. Shkenca e ekonomiksit, e bazuar në supozimet islame, do të jepte një pasqyrë të veprimit njerëzor të orientuar drejt përputhjes maksimale me normat islame.

Megjithatë, ekziston një ndryshim i rëndësishëm në natyrën e normave të supozuara nga ekonomiksi modern dhe ato të rekomanduara nga Islami. Normat islame përfshijnë realizimin e disa vlerave morale dhe shpirtërore. Vlerat nuk mund të definohen, ose madje as të konceptohen, në mënyrë kaq të saktë dhe të qartë siç mund të definohet ose konceptohet, për shembull, norma e maksimizimit të fitimit. Në raste të tilla, konceptimi i saktë dhe definimi i këtyre normave bëhen një problem për individin dhe analistin, përkatësisht. Kjo ndikon në aspektin formal të sjelljes njerëzore. Pyetja që lind është: Çfarë do të thotë “sjellje racionale” në procesin e realizimit të vlerave? Qartësisht, mundësia dhe shkalla e sjelljes racionale në këtë drejtim varet nga formulimi i saktë i vlerave të dhëna dhe vlerësimi i tyre nga individi. Në masën që kjo është e pamundur, është e pamundur të kemi një shkencë që shpjegon sjelljen njerëzore që synon realizimin e këtyre vlerave. Pra, rëndësi të madhe i kushtohet definimit dhe formulimit të normave dhe vlerave të dhëna nga Islami. Kjo është e vërtetë si për realizimin praktik të “Ekonomisë Islame”, ashtu edhe për ndërtimin e shkencës së ekonomiksit islam. Po ashtu, ndodh që në masën që “sjellja racionale” nuk është e mundur në procesin e realizimit të vlerave, aspekti formal i sjelljes njerëzore në këtë proces duhet të shqyrtohet nga e para. Nuk është e nevojshme të ngulmojmë në pohimin se supozimi i racionalitetit është thelbësor për studimin e sjelljes ekonomike.

Përveç motivimit të njësive në ekonomi, studiuesi islam do të duhet të theksojë objektivat më të gjera ekonomike të shoqërisë islame në tërësi, qëllimin e rendit ekonomik islam. Këto janë objektiva për të cilat shoqëria do të përpiqet të arrijë. Si do t’i arrijë ato? A nënkupton Islami se këto objektiva do të arrihen automatikisht nëse njësitë ekonomike, duke vepruar në mënyrë të pavarur, përputhen me normat e përcaktuara për veprimet e tyre? Nëse nuk ka një supozim të tillë, çfarë lloj strukturash shoqërore rekomandohen për realizimin e këtyre objektivave? Cili është roli i shtetit në këtë drejtim? Çfarë roli ka të ngjarë të luajnë institucionet e tjera shoqërore? Cilat janë pasojat e këtyre objektivave shoqërore për sa i përket sjelljes individuale?

Ky aspekt i problemit tonë ngre shumë pyetje të reja. Kërkesa e parë është një deklarim i atyre qëllimeve shoqërore që një shoqëri islame duhet të synojë. Së dyti, duhet të dimë nëse Islami përcakton ndonjë marrëdhënie të veçantë midis njësive në ekonomi me qëllim për të arritur këto qëllime shoqërore. A është konkurrenca ekonomike në përputhje me arritjen e këtyre qëllimeve? A mund të bashkëjetojë shpirti islam me shpirtin e konkurrencës?

Sa shumë i detyrojnë principet islame njësitë në ekonomi të bashkëpunojnë për arritjen e qëllimeve të dëshiruara? Cili është roli i bashkëpunimit në marrëdhëniet ndërmarrëse? Dhe cilat janë ndikimet e mundshme të një qëndrimi bashkëpunues në sjelljen e ndërmarrësve? Sa shumë ndikon kjo në aspektin formal të procesit të marrjes së vendimeve?

Pastaj duhet të pyesim: deri në çfarë mase njësitë e ekonomisë, duke bashkëpunuar në mënyrë aktive me njëra-tjetrën, mund të arrijnë qëllimet e dëshiruara pa pjesëmarrjen e shtetit në jetën ekonomike të komunitetit? A e sjell domosdoshmërisht koncepti i bashkëpunimit aktiv shtetin në këtë fushë? Cilat janë funksionet kryesore ekonomike të shtetit? Deri ku dhe në çfarë rrethanash mund të zgjerojë shteti aktivitetet e tij ekonomike?

Burimet islame janë të qarta përsa i përket detyrimeve të shtetit ndaj përmirësimit ekonomik të popullit të tij. Ekonomistët myslimanë do të duhet të përcaktojnë rolin ekonomik të shtetit islam në kushtet moderne. Problemi i planifikimit ekonomik është shumë i rëndësishëm në këtë drejtim. Duhet përcaktuar qartë, në lidhje me rrethanat aktuale, shkalla e nismës shtetërore në zhvillimin ekonomik dhe kompetencat e të drejtat që ushtron shteti mbi të drejtat e pronësisë individuale dhe të drejtën për ndërmarrje ekonomike.

Është e njohur se Islami ka qëllime të qarta sa i përket shpërndarjes së drejtë të pasurisë në shoqëri. Por cilat politika duhen ndjekur për të arritur këto qëllime? A mbështetet Islami te mekanizmat e tregut dhe ndjenja e drejtësisë apo e humanizmit e sipërmarrësit për të përcaktuar shpërblimin e faktorëve të prodhimit, sidomos të punës në procesin prodhues? A ka Islami udhëzime të veçanta për politikën e pagave në ndërmarrje? A parashikohet një kufi minimal për pagat, nën të cilin ato nuk duhet të bien, dhe nëse po, si përcaktohet ky kufi? Gjithashtu, cilat do të jenë ndikimet e këtyre parimeve shpërndarëse mbi nivelin e çmimeve? Deri në çfarë mase këto norma mund të kufizojnë funksionimin e lirë të tregut në përcaktimin e çmimeve?

Procesi i përcaktimit të çmimeve në një shoqëri islame gjithashtu meriton vëmendje të veçantë. A i jep Islami ndonjë vlerësim etik çmimit të përcaktuar nga ndërveprimi i forcave të tregut, duke supozuar sjellje islame nga ana e aktereve të tregut? A ekziston diçka si koncepti i çmimeve “të drejta” apo “të arsyeshme”, përveç çmimit të tregut të përcaktuar nga kërkesa dhe oferta?

Normat ekonomike të Islamit janë ngushtësisht të lidhura me normat e tij politike dhe shpirtërore. Zbatimi i këtyre normave kërkon një qasje të harmonizuar dhe të integruar. Islami përcakton norma të caktuara për sjelljen morale të individëve, por edhe për jetën e tyre të brendshme – atë shpirtërore. Ai përfytyron një lloj të veçantë të karakterit njerëzor. Një studim mbi përputhshmërinë ndërmjet këtyre normave dhe atyre që lidhen me veprimtarinë ekonomike do të ndihmonte shumë për të kuptuar më qartë natyrën e normave ekonomike. Për shembull, veprimtaria ekonomike e njeriut ndikon ndjeshëm në sjelljen e tij të përgjithshme – në formimin e karakterit. Fryma konkurruese dhe qëndrimi bashkëpunues në jetën ekonomike kanë ndikime të ndryshme dhe shpesh të kundërta në formësimin e karakterit. Jeta e brendshme e një individi që është gjithmonë i përfshirë në konkurrencë të ashpër me bashkëqytetarët e tij nuk mund të jetë e njëjtë me jetën e brendshme të dikujt që e sheh jetën si një çështje bashkëpunimi dhe që ndihmon e ndihmohet nga të tjerët. Kështu, një studim i normave ekonomike në lidhje me normat etike dhe shpirtërore do të hedhë shumë dritë mbi natyrën dhe ndikimin e normave ekonomike. Do të ndihmonte gjithashtu në parashikimin e ndryshimeve që institucione ekonomike si konkurrenca dhe prona ka të ngjarë të pësojnë në një shoqëri islame. Marrëdhënia ndërmjet ekonomisë dhe politikës në Islam është gjithashtu një temë e rëndësishme. Si i plotësojnë këto dy nën-sisteme njëra-tjetrën në një shoqëri islame, në lidhje me arritjen e objektivave më të gjera të shoqërisë? Cilat janë vlerat thelbësore të politikës islame, dhe në ç’mënyrë janë ato në përputhje dhe në bashkëjetesë me vlerat thelbësore të një ekonomie islame? Pajtueshmëria dhe bashkëjetesa e demokracisë dhe sigurisë ekonomike, e lirisë dhe rendit në shoqëri, është problemi kyç në këtë drejtim. Për të pasur një kuptim të saktë të sigurisë dhe rendit në ekonomi, është e nevojshme t’i lidhim ato me lirinë dhe demokracinë në jetën politike, dhe më pas të përcaktojmë natyrën dhe shkallën e objektivave përkatëse të vlerave.

Në fund të fundit, është i gjithë sistemi i vlerave të Islamit – ato ekonomike, politike, shpirtërore dhe etike së bashku që përbëjnë kuadrin e vërtetë brenda të cilit duhet vendosur dhe studiuar objektivat e vlerave ekonomike. Asgjë nuk e shpjegon më qartë krizën e qytetërimit modern dhe kaosin në mendimin shoqëror bashkëkohor sesa mënyra se si vlerat studiohen në mënyrë të izoluar nga njëra-tjetra, nga specialistë që dinë pak për aspektet e tjera të jetës dhe që tregojnë thuajse aspak kujdes për mirëqenien njerëzore në ato fusha.

Këto janë disa nga problemet themelore me të cilat do të duhet të merret studiuesi mysliman. Pastaj ka disa probleme të veçanta që burojnë nga ligjet specifike të përcaktuara në Kuran dhe Sunet. Për shembull, Islami e ka ndaluar interesin. Një ekonomi islame do të duhet të funksionojë pa institucionin e interesit. A është e mundur që kjo të ndodhë? Si do të ndodhte? Interesi luan një rol të rëndësishëm në procesin ekonomik. Për aq sa këto role janë thelbësore për një ekonomi moderne, lind nevoja për një mekanizëm alternativ. Cili është themeli i ri mbi të cilin do të riorganizohet sistemi bankar? Është propozuar që ai të riorganizohet mbi bazën e ndarjes së fitimit. A është kjo një zgjidhje praktike? Për t’u kuptuar, kjo hipotezë duhet të zhvillohet në mënyrë të plotë. Duhet të tregohet se sa është e mundur që sistemi bankar të kryejë funksionet e tij ekonomike në formën e re. I gjithë problemi i financimit industrial dhe i rritjes ekonomike duhet trajtuar nga një perspektivë e re. Disa punime me vlerë janë bërë tashmë mbi këtë temë, por ato janë të një natyre shumë fillestare. Për sa dimë, asnjë autor nuk e ka trajtuar problemin e rritjes dhe zhvillimit pa institucionin e interesit. Shkenca normative e ekonomisë islame nuk do ta meritojë këtë emër derisa këto boshllëqe të rëndësishme të plotësohen.

Ndalimi i interesit dhe i lojërave të fatit dhe disa kushte pozitive të vendosura nga Islami mbi të gjitha transaksionet monetare kërkojnë një diskutim të plotë të problemeve që lidhen me paranë dhe kreditin. A kërkojnë urdhrat islam për vendosjen e kufijve dhe kushteve kufizuese mbi krijimin e kredisë? A duhet që shteti islam të lejojë bankat private dhe, nëse po, a duhet t’u lejojë atyre të krijojnë kredi gjithashtu? Dhe nëse e lejon këtë, cilat kushte duhet të vendosë mbi ushtrimin e kësaj fuqie? Pastaj, cilat ndryshime strukturore në mekanizmin e parasë dhe kredisë do të ishin të mundshme si pasojë e rindërtimit islam të këtij mekanizmi?

Në lidhje me këto, është problemi i tregtisë spekulative në aksione dhe letra me vlerë. A ndalon Islami praktikat spekulative të tilla? Çfarë janë pasojat ekonomike të një ndalimi të tillë? A ka ndonjë mundësi për shfaqjen e ndonjë institucioni alternativ, ose për një organizim të ri islam të institucioneve të bursës, për të kryer funksionin e mbajtjes së lëvizshmërisë në këtë treg të veçantë? Juristët myslimanë kanë diskutuar në mënyrë të detajuar partneritetin dhe ndërmarrjet e përbashkëta në kontekstin e kushteve që kanë ekzistuar në kohën e tyre. Sa larg është organizimi modern i kompanive me aksione dhe korporatave publike nga parimet që qëndrojnë pas kodit islam? Cilat modifikime në bazat e organizatave moderne të biznesit janë të nevojshme për t’i bërë ato të përshtatshme me parimet islame?

Pyetje të rëndësishme lindin gjithashtu në lidhje me sektorin bujqësor të ekonomisë. Posedimi privat i tokës bujqësore është bërë një çështje e diskutueshme. Një studim historik i evolucionit të zamindarëve në vendet islame do të ishte shumë i dobishëm për të zgjidhur këtë kontest, pasi tokat e vendeve të ndryshme janë trajtuar ndryshe në Islam, për arsye politike. Ku është i duhur posedimi privat, pyetja e parimeve që rregullojnë sjelljen e pronarit dhe kushtet e kontratës së muzarabës (shpërndarjes së të ardhurave) janë shumë të rëndësishme.

Kjo nuk përfundon listën e problemeve specifike që meritojnë vëmendjen tonë. Ekziston i gjithë grupi i problemeve të lidhura me marrëdhëniet industriale, papunësinë, sigurinë sociale dhe institucionin e sigurimeve, etj., që kërkojnë kërkime të specializuara. Pastaj ka një mori problemesh të lidhura me krizat ekonomike dhe ciklet e biznesit. Duke u parë nga këndvështrimi i një ekonomie pa interes, këto probleme marrin një rëndësi të re për kërkuesin islam. Përveç detyrës teorike të analizimit të sjelljes njerëzore që synon qëllime islame, këto çështje që lidhen me një ekonomi islame kërkojnë gjithashtu përpjekje të menjëhershme nga ana e ekonomistëve muyslimanë.

Pyetja lind natyrshëm se si të fillohet detyra. Ne mendojmë se prioriteti më i lartë i përket një kuptimi të saktë të normave islame në dritën e Kuranit dhe Sunetit. Megjithatë, kërkimi i normave ekonomike në këto burime nuk do të japë shumë fryt. Islami e koncepton jetën si një unitet, dhe normat që rekomandon Islami janë normat e jetës njerëzore si një tërësi. Ato që janë me të vërtetë të rëndësishme për ekonomistin janë aspektet dhe implikimet ekonomike të këtyre normave. Përveç këtyre, ekzistojnë edhe norma dhe ligje specifike ekonomike. Një studim i thelluar i këtyre normave dhe parimeve udhëzuese, prandaj, është hapi i parë.

Këto parime, natyrisht, u vunë plotësisht në praktikë në shoqërinë islame të hershme. Pavarësisht ndryshimeve të mëdha në teknikë dhe kushte të tjera përkatëse, një studim i funksionimit të asaj ekonomie islame do të ishte shumë ndriçues për një kuptim të saktë të këtyre parimeve. Qasja themelore e Islamit ndaj institucioneve themelore ekonomike të pronës, kontratës dhe profesionit kuptohet më mirë në dritën e funksionimit aktual të këtyre institucioneve në një shoqëri islame. Në këtë aspekt, do të duhet të studiojmë Sunetin, historinë e hershme islame, si dhe jurispudencën islame. Mendimi ekonomik i dijetarëve dhe mendimtarëve myslimanë gjatë katërmbëdhjetë shekujve të kaluar është gjithashtu një temë e rëndësishme. Ne besojmë se mund të gjenden shumë materiale të vlefshme në veprat e këtyre dijetarëve.

Megjithatë, detyra jonë e parë duhet të jetë fitimi i një kuptimi të thellë mbi kushtet ekonomike moderne, institucionet ekonomike bashkëkohore dhe, në përgjithësi, funksionimin e ekonomive të sotme. Kjo kërkon një studim të gjithanshëm të ekonomisë moderne, i cili nuk duhet të kufizohet vetëm në teorinë tradicionale ekonomike. Është e domosdoshme të studiohen pothuajse të gjitha shkollat kryesore të mendimit ekonomik. Më pas, duhet shqyrtuar me kujdes baza e supozimeve të teorisë ekonomike moderne, si në lidhje me vlefshmërinë e tyre për jetën e sotme, ashtu edhe në raport me mënyrën islame të jetesës, ashtu siç përfytyrohet ajo.

Nuk është e mundur të kuptohet sjellja ekonomike e njeriut, ose funksionimi i ekonomisë, vetëm me ndihmën e “Ekonomiksit”. Studimi i shkencave të tjera shoqërore, veçanërisht i Sociologjisë, Psikologjisë dhe Politikës, është gjithashtu i nevojshëm për këtë qëllim. Një studim i gjerë do të na jepte një kuptim më të thellë dhe më të plotë të situatës bashkëkohore dhe të problemeve ekonomike të ditës.

Studimi i burimeve islame duhet të harmonizohet në mënyrë të përshtatshme me studimet bashkëkohore. Një student ekonomie që ka ndjeshmëri ndaj problemeve reale do të përfitojë shumë më tepër nga studimi i Kuranit dhe Sunetit sesa një person pa përgatitje apo pa njohuri të thelluara në këtë fushë.

Kriza morale e njerëzimit dhe zgjidhja islame

Duke e marrë këtë si pikënisje, mund të thuhet se problemet reale me të cilat përballet njerëzimi sot lidhen me themelin e gjendjes morale dhe humane. Një filozof perëndimor e ka shprehur shumë bukur kur ka thënë: “Kemi mësuar të fluturojmë në qiell si zogjtë, dhe të notojmë në oqean si peshqit, por nuk kemi mësuar ende të jetojmë mbi tokë si njerëz të mirë.” Kjo është çështja thelbësore: Çfarë do të thotë të jesh njeri? Njeriu është një bashkim i shpirtit dhe trupit. Në momentin që shpirti largohet nga trupi, ai kthehet në një kufomë që fillon të kalbet dhe të lëshojë erë të rëndë dhe e vetmja zgjidhje është varrosja në tokë. Problemi i madh qëndron në vetë qasjen e Perëndimit ndaj jetës njerëzore dhe fatit të njeriut. Paradigma e civilizimit sekular është në rrënjë të të gjitha krizave të kohës sonë. Qoftë në ekonomi, shkenca sociale apo rendi politik, të gjitha fokusohen vetëm në aspektet fizike, sikur shpirti nuk ekziston fare, sikur jeta shpirtërore nuk ka asnjë vlerë, sikur nuk ka asgjë përtej dimensionit material. Etika dhe morali zëvendësohen nga interesat e ngushta dhe përfitimi i momentit. Nevoja njerëzore sakrifikohet në altarin e lakmisë. Feja hidhet tej si e pavlefshme. Gara zë vendin e mëshirës. Devotshmëria errësohet nga dëshira për fitim. Liria shndërrohet në kaos. E gjitha kjo për shkak të një gabimi fatal: Harresa e Krijuesit dhe ndarja e materiales nga morali, e fizikes nga shpirtërorja.

Për të qenë vërtet njeri, njeriu duhet të njohë Zotin e tij, Krijuesin dhe Sunduesin e tij. Nëse një njeri jeton duke shkëputur lidhjen me Krijuesin e vet, atëherë, pavarësisht nga niveli i pasurisë materiale apo përparimit shkencor dhe teknologjik, përfundimi nuk mund të jetë veçse i dëmshëm dhe katastrofik. Kjo nuk është thjesht çështje fjalësh apo shprehjeje. Shekulli XX ka qenë shekulli i shkatërrimit masiv të qenieve njerëzore. Siç është përmendur më parë, nëse marrim të gjitha luftërat botërore të njohura në histori përgjatë mijëvjeçarëve, numri i viktimave vetëm në shekullin XX i tejkalon ato të marra së bashku. Dhe, në fakt, shkatërrimi masiv gjatë luftërave nuk është as forma e vetme dhe as më e dhimbshmja e vuajtjes njerëzore. Varfëria, uria, sëmundjet, dhuna, krimi, gjenocidi, lufta klasore, diskriminimi racor, shfrytëzimi gjinor, spastrimet etnike të gjitha këto të pranishme në përmasa të mëdha. Dhe përulësisht them: nuk mund të ishte ndryshe. Kur njeriu nuk e sheh jetën dhe problemet e tij në dritën e Udhëzimit Hyjnor dhe jashtë dimensionit moral të ekzistencës, duke injoruar realitetin organik të bashkimit shpirtëror dhe trupor, atëherë rezultatet nuk mund të jenë të tjera.

Kurani e thotë shumë qartë se largimi nga Rruga e Drejtë sjell prishje, korrupsion dhe shtypje në tokë dhe në det. Dhe se vetëm nëpërmjet përmendjes së Allahut zemrat gjejnë qetësi dhe kënaqësi.

“Vërtet, vetëm në përmendjen e Zotit zemra gjen qetësi.”

Përgjigjja e Islamit ndaj këtyre sfidave është shumë e thjeshtë dhe shumë e drejtpërdrejtë. Ai dëshiron t’i bëjë të gjithë njerëzit njerëz më të mirë. Vetëm duke adoptuar një qasje njerëzore dhe morale mund të zgjidhen problemet e njeriut, qofshin ato politike, shoqërore, ekonomike, kombëtare apo ndërkombëtare. Ky është çelësi. Islami ka dhënë udhëzime të plota për të gjitha dimensionet e jetës, përfshirë ekonominë. Lëvizja për Ekonominë Islame është pjesë e një përpjekjeje të përgjithshme njerëzore drejt islamizimit të jetës dhe kulturës. Ekonomia islame nuk mund të shihet e izoluar. Është zemra që duhet përkujdesur. Janë qëllimet ato që duhet ndikuar dhe pastruar. Janë objektivat e jetës që duhet të ridizenjohen. Vetëm atëherë do të kërkohet përmbushje njerëzore, jo vetëm duke ndërtuar ndërtesa gjigante, por duke lehtësuar vuajtjet njerëzore dhe duke siguruar që, përveç mirëqenies personale, të realizohet edhe mirëqenia e të tjerëve, në fakt e gjithë njerëzimit dhe habitatit njerëzor. Duhet kuptuar që të gjithë i përkasim një familjeje njerëzore në të cilën duhet të ndajmë me njëri-tjetrin. Nuk kemi të drejtë të grumbullojmë pasuri dhe pushtet duke prerë fytin e tjetrit. Të gjithë mund të përparojmë nëse mësojmë të jetojmë me njëri-tjetrin dhe për njëri-tjetrin. Ky është kalimi i vërtetë që Islami dëshiron që ne të kërkojmë. Kjo përfaqëson një fazë të madhe në evolucionin moral të njeriut – në takimin e njeriut me fatin e tij.

Islami e arrin këtë objektiv duke bërë që të gjitha përpjekjet ekonomike të zhvillohen brenda një kornize morale. Kjo bëhet duke vendosur një rend shoqëror-ekonomik të drejtë. Dhembshuria, vëllazëria dhe ndarja janë forcat e tij nxitëse dhe lidhëse. Por Islami nuk beson vetëm në bamirësi, që është një koncept shumë i kufizuar. Në Islam, t’u japësh të tjerëve atë që u takon është një e drejtë, jo thjesht një virtyt i zgjedhur. Lidhur me Zekatin, Kurani thotë se Zekati është një hak, domethënë një e drejtë e të varfërve mbi pasurinë e të pasurve.

“Dhe në pasurinë dhe pronën e tyre ka të drejtë i nevojshmi (ai që mund të kërkojë), dhe ai që është në varfëri (dhe mund të mos kërkojë)”

Injorimi i të drejtave të jetimëve konsiderohet nga Allahu si mohim i vetë fesë, sheriatit dhe Ditës së Gjykimit. Kurani thotë:

“A e ke parë atë që mohon fenë (dmth. ligjin moral dhe Ditën e Gjykimit)? Ai është ai që largon jetimin dhe nuk nxit ushqimin e të varfërit”

Mesazhi është shumë domethënës. Ajo që përbën mohimin e fesë, pra të ligjit moral, kodit të jetës islame dhe Ditës së Gjykimit, nuk kufizohet vetëm në refuzimin për të pranuar besimin. Veprimet që përfshijnë mohimin e të drejtave të të tjerëve sipas Ligjit Hyjnor kanë të njëjtin përfundim. Kjo është bukuria e qasjes kuranore. Shiko se si moralja dhe materialja janë të integruara. Kurani thotë:

“O ju që besoni! Kur të thirret për faljen e namazit ditën e xhumasë, nxitojeni për përmendjen e Allahut dhe lëreni tregtinë, kjo është më e mirë për ju nëse e dini. E kur të jetë kryer namazi, shpërndahuni në tokën e Zotit dhe kërkoni begatitë e Tij (dmth. frytet e përpjekjes ekonomike), por përmendeni Allahun me shumicë që të shpëtoni.”

Pra, përmendja e Allahut (dhikri) dhe përpjekja ekonomike ecin bashkë. Jeta është një tërësi e pandarë. Moralja dhe materialja janë dy anët e së njëjtës medalje. Kur ecin krah për krah, ato janë një bekim. Kur kjo lidhje mungon, pasuria materiale mund të shndërrohet në një përbindësh. Problemet ekonomike të sotme ekzistojnë sepse kjo lidhje është ndërprerë, me rezultat që kemi krijuar një përbindësh nga ekonomia. Megjithatë, ky përbindësh nuk është i pakontrollueshëm. Ne mund ta zbusim dhe ta nënshtrojmë ndaj moralit dhe njerëzores, nëse sërish e sjellim në kuadrin e përmendjes së Allahut. Atëherë fuqia dhe begatia ekonomike mund të bëhen një bekim. Islami nuk është ndalur vetëm në udhëzimin e njeriut drejt kësaj qasjeje morale dhe të përqendruar në mirëqenien njerëzore. Sheriati ka ofruar udhëzime thelbësore për jetën ekonomike dhe kolektive të njeriut, si dhe për etikën personale.

Sigurisht, Islami ka dhënë udhëzime të detajuara, duke sqaruar qartë se çfarë është e lejuar dhe çfarë është e ndaluar në lidhje me të drejtat e pronësisë, përpjekjet ekonomike, luftën kundër varfërisë, sigurinë sociale, eliminimin e kamatës, etikën e biznesit, drejtësinë shpërndarëse dhe rolin ekonomik të shtetit. Të gjitha këto janë të pranishme. Nuk është e mundur të paraqiten të gjitha hollësitë në këtë prezantim të shkurtër. Ato janë pjesë e literaturës sonë. Përpjekja ime është të përqendrohem në çështjen thelbësore. Hollësitë mund të përpunohen dhe janë shpjeguar gjerësisht nga dijetarët dhe ekonomistët islamë, veçanërisht në tri dekadat e fundit. Kjo është bërë në një gjuhë që mund të kuptohet lehtësisht nga praktikuesit ekonomikë të kohës sonë.

Mesazhi që duhet të përcillet është të rizbulojmë lidhjen midis moralit dhe ekonomisë, midis shpirtërores dhe materiales. Etosi unik i ekonomiksit islam karakterizohet nga kjo qasje e integruar dhe gjithëpërfshirëse. E drejta e pronësisë është një çështje qendrore në të gjitha sistemet ekonomike. Veçantia e qasjes islame qëndron në faktin se ai që zotëron, kontrollon apo menaxhon pronën është një kujdestar (besimtar) dhe jo zotërues sovran apo pronar absolut i saj. Të gjitha të mirat tona janë me ne si një amanet dhe si kujdestarë, kemi të drejtë t’i përdorim ato, por brenda kuadrit moral që na është caktuar. Pozicioni ynë në këtë botë si myslimanë është ai i përfaqësuesve dhe zëvendësve të Zotit (khalifa). Istikhlafi është statusi dhe misioni ynë i vërtetë. Khalifa është ai që jeton dhe përpiqet në përputhje me udhëzimet dhe vlerat që Allahu dhe Profeti i Tij (paqja qoftë mbi të) kanë dhënë. Kjo është ajo që do të thotë Istikhlaf. Është një koncept shumë pozitiv për të ndërtuar botën në dritën e Udhëzimit Hyjnor. Nuk lejon asnjë formë të heqjes dorë, të dorëzimit apo të braktisjes së jetës. Është një koncept pozitiv që përgatit burra dhe gra për t’u përballur me sfidat e jetës dhe historisë. Ne duhet të përpiqemi për arritjen e një misioni fisnik. Është një thirrje për të ndërtuar botën, për të krijuar një histori që na çon drejt përmbushjes së misionit profetik. Umeti mysliman nuk mund as të mendojë të tërhiqet apo të bëhet pesimist. Detyrimi ynë është të përpiqemi dhe të jemi gjithmonë plot shpresë. Allahu thotë:

“Ju jeni me të vërtetë komuniteti më i mirë që është nxjerrë ndonjëherë për të mirën e njerëzimit: ju urdhëroni për të mirën dhe ndaloni të keqen dhe besoni në Zotin.”

Ngjarja e madhe në jetën e Profetit (paqja qoftë mbi të), e njohur si ‘Isra dhe Miraxh, duhet të jetë në dijeninë e të gjithëve. Në atë rast, vetëm një vit para hixhretit historik për në Medinë, Profeti (paqja qoftë mbi të) u mor nga Xhibrili nga Meka në Al-Kuds e më pas në qiejt e lartë. Në këtë ngritje, Profeti (paqja qoftë mbi të) arriti aq afër Allahut Subhanehu ue Teala, saqë edhe Xhibrili duhej të ndalej në një pikë. Një mistik i madh indian, Hazreti Abdul Kuddus Gangohwi, duke reflektuar mbi këtë ngjarje, thotë:

“Muhamedi (paqja qoftë mbi të) ishte një njeri i çuditshëm, pasi arriti aq afër Allahut, ai u kthye. Po të isha unë atje, nuk do të isha kthyer kurrë.”

Alama Muhamed Iqbal na fton të reflektojmë mbi këtë. Mistiku i madh përfaqëson një qasje të kufizuar ndaj fesë: kërkimi i shpëtimit personal. Çfarë mund të ishte një lavdërim më i lartë dhe një ndriçim më i madh për një rob të Allahut sesa të jetë aq afër Zotit, Sundimtarit? Për të, kjo është përmbushje. Nuk ka asgjë përtej kësaj. Por jo për Profetin Muhamed (paqja qoftë mbi të). Veçantia e Profetit (paqja qoftë mbi të) qëndron në faktin se, pasi arriti aq afër Allahut dhe kërkoi ndriçim nga Zoti, ai u kthye në botë për të ndriçuar botën, për të krijuar një njeri të ri, një shoqëri të re, një histori të re, një civilizim të ri – kjo është Islami! Kjo është qasja profetike ndaj jetës dhe shoqërisë. Kjo është thirrja islame! Dhe ajo na thërret drejt një detyre sfiduese dhe të vështirë.

Ka njerëz që tremben nga sfida. Në këtë kontekst thuhet se njeriu nuk duhet të jetë as jorealist dhe as pesimist. Ata që besojnë në Allah nuk mund të jenë të dëshpëruar.

“O robërit e Mi që keni gabuar kundër vetes tuaj! Mos e humbni shpresën në mëshirën e Allahut: me të vërtetë, Allahu fal të gjitha mëkatet.”

Duhet të kemi shpresë. Ka dritë në fund të tunelit. Allahu ka premtuar sukses nëse ne i kryejmë detyrat tona me përkushtim dhe sinqeritet. Ne duhet ta përmbushim pjesën tonë duke qenë besimtarë të vërtetë (mumin) dhe pastaj gjërat do të ndryshojnë. Ato nuk do të ndryshojnë pa përpjekje dhe sakrificë, pa luftë, pa xhihad. Por janë të destinuara të ndryshojnë. Nëse përpiqemi dhe e përmbushim detyrën tonë dhe kërkojmë udhëzimin dhe ndihmën e Allahut, gjërat do të ndryshojnë.

Ata që ndihen të tronditur nga fuqia e dukshme ekonomike dhe ushtarake e qytetërimit dominues, duhet të shikojnë në histori për të parë se si fuqitë e mëdha të së kaluarës kanë përfunduar në koshin e plehrave të historisë. Ka pasur fuqi dominuese në çdo epokë. Megjithatë, historia është një varrezë e 36 fuqive botërore dhe qytetërimeve të mëdha, historia e të cilave është regjistruar. Në kohët tona, kemi parë fatin e Britanisë së Madhe, e cila dikur sundonte mbi më shumë se 1/4 e botës. Amerika ishte një koloni britanike vetëm dy shekuj më parë. Mbreti Xhorxhi III ishte sundimtari suprem i asaj që do të bëhej një superfuqi në fund të shekullit të 20-të. Britanikët ishin aq krenarë për dominimin e tyre botëror, aq arrogantë për pozicionin e tyre, sa krijuan shprehje të reja në gjuhën angleze si: “Britania sundon mbi valët” dhe “Dielli nuk perëndon kurrë në Perandorinë Britanike.” Por ku është ajo Britani e shekullit të 19-të dhe fillimit të shekullit të 20-të? Britania duhej të hiqte dorë nga sundimi dhe tani ka ditë, madje javë, kur dielli nuk lind fare në atë që ka mbetur nga Perandoria Britanike!

Amerika ishte një koloni deri në mesin e shekullit të 18-të, pastaj u shfaq si një fuqi rajonale. Dhe tani është e vetmja superfuqi, apo siç e quajnë disa, hiperfuqi. Por çfarë ndodhi me Rusinë Sovjetike? Shumica prej nesh kanë parë fuqinë dhe shkëlqimin e Rusisë si një superfuqi. A duhet t’ju kujtoj se Sekretari i Përgjithshëm i fuqishëm i Rusisë, Hrushovi, ishte aq arrogant në pretendimin e tij për të varrosur Kapitalizmin, sa në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së, ai vendosi këmbën mbi tavolinë. Por ku është ajo Bashkim Sovjetik? Edhe emri nuk ekziston më. Europa Lindore dhe Azia Qendrore janë bërë të lira. Perandoria Sovjetike është shpërbërë. Tani ajo po kërkon hua për të përmbushur angazhimet e mëparshme. Kështu ndryshojnë ditët dhe netët, jo vetëm për njerëzit, por edhe për superfuqitë. Amerika, në fund të Luftës së Dytë Botërore në vitin 1945, kontrollonte 50 për qind të pasurisë totale botërore, por tani ajo kontrollon rreth 24 për qind të PBB-së botërore. Kjo fuqi e madhe nuk mundi të luftonte dhe të fitonte në Vietnam. Pavarësisht teknologjisë superiore, sapo humbjet amerikane kaluan një kufi të caktuar (50,000), superfuqia duhej të tërhiqej. Nuk mundën të luftonin në Liban, ku 287 marinsa u vranë në një sulm gueril dhe Presidenti amerikan urdhëroi tërheqje të njëanshme. Nuk mundën të luftonin në Somali, ku humbën vetëm 30 ushtarë amerikanë. Nëse një komb nuk është i përgatitur të vdesë për idealet e tij, vetëm pasuria ekonomike apo epërsia teknologjike nuk do ta mbajnë atë superfuqi përgjithmonë. Atëherë, pse të jemi të dëshpëruar? Ne jemi të dobët sot, kjo është një e vërtetë. Nuk duhet të shmangim realitetin. Por historia na tregon se të dobëtit e sotëm mund të jenë të fortët e nesërm, dhe të fuqishmit e sotëm mund të hidhen në koshin e historisë pasnesër, me kusht – dhe kjo është e rëndësishme – me kusht që të bëjmë atë që na takon. Ne kemi qenë të fortë dje. Por nuk e kryem detyrën dhe ramë. Tani po fillojmë të ngrihemi sërish. Por ky proces mund të kulmojë në lavdi dhe fuqi vetëm nëse ndjekim ligjet e Allahut. Ky mësim është shumë i qartë. Allahu thotë:

Ky përfundim i fuqishëm, i mbështetur në ajetet e fundit që thekson besimin, veprat e mira, durimin dhe thirrjen drejt të vërtetës, është një përmbledhje kuptimplote e rrugës që Islami propozon për ringritje personale dhe kolektive. Allahu në Suren El-Asr thotë:

“Pasha kohën! Vërtet, njeriu është në humbje, përveç atyre që besojnë, bëjnë vepra të mira, këshillojnë njëri-tjetrin për të vërtetën dhe këshillojnë njëri-tjetrin për durim.”

… është një udhërrëfyes i shkurtër, por i plotë për suksesin njerëzor, si në këtë botë, ashtu edhe në botën tjetër. Ai i rikujton shoqërisë se koha është dëshmitare e humbjes për këdo që nuk ndjek këtë udhë. Por ai që ka besim, vepron sipas tij, dhe bashkë me të tjerët e mbron të vërtetën dhe qëndron me durim, nuk është i humbur përkundrazi, ai është në rrugën e shpëtimit dhe përparimit.

“Mos u ligështoni dhe mos u trishtoni, sepse ju do të jeni fitimtarë nëse jeni besimtarë të vërtetë.” (Ali ‘Imran: 139)

… na jep shpresë dhe vendos fokusin në sinqeritetin e besimit si themel për suksesin. Nuk mjafton vetëm aspirata për ndryshim – nevojitet një besim i vërtetë, veprim i vendosur, dhe këmbëngulje morale.

Ndërsa sytë e një besimtari duhet të jenë gjithmonë të drejtuar kah shpërblimi i vërtetë në jetën tjetër (Ahireti), ekziston çdo shpresë se myslimanët do të ngrihen lart dhe se vullneti i Allahut do të mbizotërojë në botë, nëse myslimanët janë të përkushtuar të bëjnë atë që kërkohet. Nëse myslimanët janë të gatshëm dhe të vendosur për këtë, gjërat do të ndryshojnë dhe do të japin fryte që në jetën e tyre dhe përtej saj, inshaAllah. Myslimanët janë të siguruar për sukses në këtë botë dhe shpëtim në botën tjetër. Suneti i Allahut dhe vetë historia e myslimanëve dëshmojnë se rezultatet shfaqen dhe gjërat ndryshojnë, përderisa një popull bën përpjekje të pandërprera! E tashmja është përpjekje, e ardhmja është Islami – inshaAllah.

Ekonomiksi në ditët e sotme

Ekonomiksi nuk ishte më i njëjti pas Keynes-it, megjithëse neoklasicizmi arriti të riafirmohej duke e ripërkthyer Keynes-in dhe duke futur në “modelin” e tij disa ndryshore që interpretuesit e tij nuk do ta kishin imagjinuar kurrë se ai i kishte lënë jashtë qëllimisht. Megjithatë, koha dhe hapësira nuk na lejojnë të ndjekim më tej këto zhvillime. Që nga koha e Keynes-it nuk ka ndodhur asgjë që të krahasohet për nga rëndësia me shfaqjen e klasikës, ngritjen e margjinalizmit, kritikën marksiste dhe sintezën neoklasike. Tani do të kalojmë në një vështrim të shkurtër mbi gjendjen aktuale të kësaj fushe. Mund të dallohen tre drejtime të veçanta:

Ekonomiksi kryesor, i cili përvetësoi kontributet e Keynes-it duke i integruar në neoklasicizëm përmes shtimit të teorisë makroekonomike, përfshirë teoritë makroekonomike të vlerës dhe shpërndarjes, të përqendruara rreth zgjedhjes racionale, kërkesës dhe ofertës, konkurrencës në forma të ndryshme dhe ekuilibrave e optimaleve që burojnë nga procesi i tregut.
Rizgjimi i qasjeve historike dhe institucionale, ose më saktë, zhvillimi i një metodologjie evolucionare. Kjo metodologji përkrah një qasje gjithëpërfshirëse dhe është e hapur ndaj ideve dhe metodave që vijnë nga disiplina të tjera si sociologjia dhe shkencat politike. Në vend që të përqendrohet vetëm te “çfarë është”, kjo qasje ngre pyetjet “si” ka ardhur ekonomia deri këtu dhe “ku” po shkon, duke vënë në pah faktorë formues që ekonomiksi tradicional zakonisht i anashkalon, ndër të cilët më i theksuari është “pushteti”. Periudha pas Luftës së Dytë Botërore solli një bum në literaturën mbi rritjen dhe zhvillimin, duke analizuar shkaqet e nënzhvillimit dhe duke shqyrtuar strategji të mundshme për zhvillim. Kjo vëmendje ndaj faktorëve historikë dhe sociologjikë nxori në pah kufizimet dhe mangësitë e ligjeve ekonomike abstrakte. Vepra Asian Drama e Myrdal-it është një nga shembujt më domethënës të këtij drejtimi. Ekonomia e zhvillimit e ka forcuar argumentin se, për të arritur qëllime shoqërore, janë të nevojshme edhe mekanizma të tjerë përveç tregut. Në këtë proces, shteti ka një rol vendimtar.
Kritika marksiste ndaj kapitalizmit mori gjithashtu një formë më pozitive në shkrimet e autorëve si Baran dhe Sweezy. Duke u mbështetur në koncepte të reja si ai i “tepricës së mundshme”, ata theksuan kostot që sjell rritja ekonomike përmes kapitalizmit të ndërmarrjes së lirë, duke u bashkuar kështu me Veblen-in, i cili më herët kishte zbuluar natyrën grabitqare të konkurrencës. Megjithatë, marksistët nuk patën shumë sukses në ndërtimin e një teorie për organizimin racional të forcave prodhuese në një shoqëri socialiste, e aq më pak në zhvillimin e një teorie të veçantë për sjelljen ekonomike që do t’i përshtatej një sistemi socialist. Një rezultat i rëndësishëm anësor i përpjekjeve të tyre ishte, sidoqoftë, pranimi pothuajse i përgjithshëm i pikëpamjes realiste se tregu dhe planifikimi nuk janë kundërshtarë, por plotësues, dhe se analiza ekonomike nuk mund të kufizohet brenda qasjeve dogmatike.

Ata që ndjekin një qasje radikale në ekonomi janë gjithashtu të rëndësishëm për kritikën që i bëjnë ekonomiksit neoklasik, por deri tani ata kanë dështuar të zhvillojnë një alternativë të qëndrueshme. Përqendrimi i ekonomisë kryesore te ndryshimet dhe kalimet e vogla margjinale brenda një sistemi kapitalist e pengoi atë të bënte një analizë të thelluar të prodhimit dhe shpërndarjes, të cilat shpesh kërkojnë marrjen parasysh të ndryshimeve të mëdha cilësore. Po ashtu, ajo dështoi të merrte parasysh faktorët socio-ekonomikë që ndikojnë në produktivitet dhe përjashtoi variabla të rëndësishëm socialë dhe politikë nga analiza e saj. Nuk kishte një metodë për të trajtuar kostot negative jashtë sistemit të tregut, si ndotja dhe shterimi i burimeve. Këto dhe kritika të tjera të shumta janë mjaft të fuqishme për të tronditur besimin në doktrinat dhe metodat e pranuara, por pyetja mbetet: ku shkojmë nga këtu?

Megjithëse rishikimi ynë ka qenë kritik, dy shekuj teorish ekonomike kanë kontribuar në thellimin e kuptimit të njeriut për jetën e tij ekonomike dhe aftësinë për ta menaxhuar atë, për mirë apo për keq. Mund të humbasësh nga sytë realitetin kompleks, por kjo mund të ketë pasoja të rrezikshme, megjithatë është e dobishme të mund të kapësh disa uniformitete dhe trende afatgjata, të cilat mund të diskutohen edhe pse realiteti është i larmishëm dhe i pasigurt. Analiza e ofertës dhe kërkesës është një shembull i tillë. Përqendrimi te margjina për të gjurmuar pasojat e ndryshimeve në variablat ekonomikë është një teknikë e dobishme, por vetëm nëse e kupton ta lësh atë kur ndryshimet janë të pazakonta. Koncepti i ekuilibrit gjithashtu ndihmon në kuptimin, për sa kohë që nuk i jepet asnjë kuptim etik dhe kujtohet se “gjërat e tjera” janë të dhëna. Mund të jepen shumë shembuj të tjerë, veçanërisht kur shqyrtohen versionet bashkëkohore, shpesh më të moderuara dhe më të kualifikuara, të doktrinave ekonomike.

Kemi theksuar tashmë se një nga mangësitë kryesore të tregut është se ai “nuk ofron brenda vetes asnjë shpërndarje të mbrojtur të të ardhurave.” “Integrimi i shpërndarjes si një variabël shpjegues në kuadrin teorik të ekonomisë duhet të arrihet në dy nivele (a) analitike pozitive dhe (b) normative.” Duke pasur parasysh se “parimet organizuese të sistemit ekonomik të udhëhequr nga vlerat e këmbimit janë të papajtueshme me kërkesat e sistemit ekologic dhe kënaqësinë e nevojave themelore njerëzore,” kërkohet një qasje më e gjerë për problemet ekonomike. Kjo çon Kapp-in të vërejë se “detyra e re e ekonomiksit do të ishte të shpjegonte mënyrën se si objektivat dhe qëllimet shoqërore të përcaktuara kolektivisht mund të arrihen në mënyrën më efektive dhe më pak të kushtueshme për shoqërinë.” Megjithatë, “përcaktimi kolektiv i qëllimeve shoqërore” ngre një problem epistemologjik. Pretendimi se tregu i përkthehet preferencave individuale në qëllime shoqërore është demonstruar se është i pasaktë. Po ashtu, fakti që procesi demokratik mund ta bëjë këtë ende lë të hapur pyetjen nëse individët gjithmonë e dinë se çfarë duhet të preferojnë. Për më tepër, zgjedhja përfshin si preferencat ashtu edhe mundësitë, dhe si të zgjerohen dhe barazohen mundësitë për çdo individ, kjo e kthen çështjen e qëllimeve shoqërore në fokus.

Ekonomiksi në traditën e tij perëndimore nuk e ka konsideruar kurrë mundësinë për t’iu referuar ndonjë burimi më të lartë se preferencat njerëzore për të arritur në qëllime shoqërore. Të gjitha shkollat ekonomike pranojnë interesin vetjak dhe ndjekjen e përparimit material si normë, pavarësisht përpjekjeve të dobëta për të diskutuar sjelljen altruistike dhe cilësinë e jetës që përfshin përmasa jo-materiale. Fakti që interesat e veta dhe ndjekja e progresit material nuk janë të harmonizuara me situatën njerëzore, është një kuptim që kërkon shqyrtimin e mundësive për të ndryshuar qëndrimet aktuale, të cilat janë kryesisht krijim i kulturës perëndimore të orientuar nga ndjeshmëria, në të cilën ekonomiksi ka qenë një kontribues kryesor.

Për të përmbledhur, ekonomiksi u zhvillua si një disiplinë e pavarur në perëndim, në një mjedis kulturor që adhuronte begatinë materiale dhe pranonte interesin e vet si motivimin normal njerëzor. Ai lavdëronte individualizmin dhe kundërshtonte ndërhyrjen e shtetit në çështjet ekonomike. Megjithëse tani pranohet nevoja për disa veprime shtetërore, vëmendja ende fokusohet te teoria e zgjedhjes racionale, dhe tregu konsiderohet mekanizmi kryesor për të përkthyer preferencat individuale në zgjidhje shoqërore për prodhimin, shpërndarjen dhe konsumimin, për të cilat ekonomiksi nuk kërkon të shpjegojë si dhe pse. Teknikat matematike përdoren për të studiuar marrëdhëniet funksionale mes variablave makro dhe mikroekonomikë. Ekziston një paragjykim i fortë ndaj çdo variabli që nuk mund të trajtohet matematikisht. Faktorët jo-ekonomikë përjashtohen zakonisht nga analiza. Ligjet e sjelljes dhe marrëdhëniet funksionale duhet, në kontekstin e minimizimit të kostove ose maksimizimit të fitimeve, të përbëjnë thelbin e teorisë ekonomike. Ky thelb rrethohet nga studime që lidhen me politikën monetare dhe fiskale, shpërndarjen, rritjen dhe zhvillimin, punën dhe organizatën, marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare, etj., të cilat pranojnë qëllime dhe opsione politike. Duke përdorur konceptet dhe mjetet e përsosura në analizën teorike, këto studime gjithashtu pranojnë situata kontrolli dhe planifikimi dhe tentojnë të përfshijnë materiale sociologjike dhe historike. Shumica e dallimeve në qasjen ndaj problemeve aktuale midis ekonomiksit kryesor në traditat e tij konservatore (Friedmaniane) dhe liberale (Samuelsoniane) nga njëra anë, dhe ekonomiksit radikale dhe marksist nga ana tjetër, lidhen me këto fusha. Ata nuk janë të pajtuar në parime të tilla të bazuara si primati i interesit personal, supremacia e progresit material, apo aftësia e njeriut për të ditur se çfarë është e mirë për të.

Perspektivat e Tabung Haxhit

Duhet theksuar se TH-së iu deshën më shumë se 37 vjet për të arritur në pozicionin që gëzon sot. Tani, përveçse kryen funksionet e një ndërmjetësi financiar, ofrimi gjithëpërfshirës i shërbimeve të Haxhit meriton vëmendje serioze nga të gjitha autoritetet përkatëse të përfshira në menaxhimin e çështjeve të Haxhit në vendet e tjera myslimane.

Suksesi i TH-së nuk është përpjekje e një personi, por është kombinim faktorësh dhe përpjekjesh nga sektorë të ndryshëm. Në nivel konceptual, shtysa kyçe e suksesit të TH-së qëndron në shndërrimin e vullnetit politik dhe të komunitetit mysliman në një program veprimi. Në aspektin operativ, mbështetja e jashtëzakonshme e dhënë nga qeveria e Malajzisë, pjesëmarrja aktive e myslimanëve si depozitues të TH-së dhe besimi i tyre në një menaxhim efikas dhe të besueshëm janë përbërës thelbësorë të suksesit të TH-së.

Pavarësisht nga ato që ka arritur TH, ekziston ndërgjegjësimi se e ardhmja përmban sfida edhe më të mëdha. Prandaj, TH ka konsoliduar plane të përgjithshme për të ardhmen. Këto plane janë nxjerrë nga pikat e forta të përmendura më sipër. Planet e TH-së janë:

Të shtohen përpjekjet për mobilizimin e fondeve myslimane për investime më të larmishme në të gjitha fushat e tregtisë dhe industrisë në përputhje me parimet islame.
Të ruhet marrëdhënia e mirë me qeverinë përmes informimit të vazhdueshëm të saj për çdo çështje të politikave aktuale që lidhen me sistemin financiar islam dhe mbështetjes së politikave qeveritare.
Të ruhet marrëdhënia e mirë me agjencitë që janë të përfshira në operacionin e Haxhit përmes përpjekjeve si ndarja e informacionit dhe vizitat e punës.
Të sigurohet mbështetje e vazhdueshme nga Arabia Saudite përmes më shumë takimeve ndërqeveritare dhe ndarjes së informacionit.
Të mbahen marrëdhënie të mira me ata që janë të përfshirë në median masive përmes pjesëmarrjes aktive në ngjarje të bashkëorganizuara ose të organizuara nga media. TH do të vazhdojë të sigurojë që lajmet e theksuara të jenë të sakta dhe të pasqyrojnë vërtet gjendjen e TH-së.
Të rritet ndërgjegjësimi për rëndësinë e qeverisjes korporative. Programet e ndërgjegjësimit për qeverisjen korporative nuk janë vetëm për menaxhimin e TH-së, por edhe për degët e saj. Kjo është në përputhje me lëvizjen e qeverisë për të përmirësuar qeverisjen korporative në sektorin privat.
Të identifikohen vazhdimisht teknologji të reja përkatëse për të përmirësuar cilësinë e shërbimeve. Ka gjithashtu plane për të eksportuar teknologjinë e Tabung Haxhi jashtë vendit.
Në nivel operativ, po bëhen përpjekje për t’i shtuar më shumë vlera tregtare çdo dege të TH-së në mënyrë që secila të jetë më efikase në mbledhjen e depozitave, më efektive në ofrimin e shërbimeve të Haxhit dhe më e pavarur financiarisht.

T’i jepet më shumë rëndësi ruajtjes së qëndrueshmërisë së fitimit, në mënyrë që të vazhdojë të ofrojë norma konkurruese bonusi dhe të përballojë kostot operacionale të shërbimeve të Haxhit në mënyrë të qëndrueshme.

Mësime dhe perspektiva

Nga analiza e mësipërme e faktorëve përgjegjës për suksesin e Tabung Haji-t, bëhet e qartë se “vullneti politik” dhe “vullneti kolektiv i komunitetit” janë faktorët dominues për funksionimin e tij të suksesshëm. Prania ose mungesa e këtyre faktorëve kyç në nivele të ndryshme do të shpjegonte mundësinë e përsëritjes së modelit TH në vendet myslimane dhe në faza të ndryshme të zhvillimit të tyre. Duhet kuptuar se secili prej vendeve myslimane ka një histori koloniale dhe socio-ekonomike të veçantë, përveç dallimeve në burimet natyrore dhe fizike që zotërojnë.

Dinamika e etikës shoqërore dhe ekonomike islame, së bashku me vlerat e saj krijuese për ide të reja, teknologji dhe institucione që mund të ndryshojnë status quon, ka pësuar një ndalesë serioze për shkak të shekujve të kolonizimit dhe dominimit kulturor në pjesë thelbësore të botës myslimane. Edhe pse myslimanët vetë mbajnë një pjesë të përgjegjësisë për dobësimin e kësaj dinamike, kolonizimi ka kontribuar ndjeshëm në procesin e çislamizimit të mendësisë myslimane. Ajo që kërkohet tani është një vetëvlerësim i thellë i çdo shoqërie myslimane, me qëllim hartimin e masave korrigjuese dhe zbatimin e programeve konkrete. Menaxhimi i fondeve të Haxhit është një pjesë e rëndësishme e këtij procesi. Me vullnetin e duhur politik, përvoja e Tabung Haxhi-t mund të përkthehet në një program veprimi edhe në vendet e tjera myslimane anëtare të OIC-së. TH mund të promovohet si një qendër apo burim për Menaxhimin Sistematik të Fondeve të Haxhit.

Komente: Njerëzit i qasen bankimit islamik nga këndvështrime të ndryshme. Unë i qasem nga një këndvështrim shumë i rrallë, por thelbësor – ai i marketingut. Sipas mendimit tim, koncepti i produktit të Tabung Haji është i jashtëzakonshëm. Ajo që ata kanë bërë është të kombinojnë dy shtysa shumë të forta të sjelljes njerëzore: përmbushjen e nevojës fetare dhe tregtinë – pasurimin e shpirtit dhe të vetvetes. Ky është bankim i bazuar në besim – një term i përdorur për bankimin islam në Shtetet e Bashkuara. Ajo që TH ofron në aspektin e kornizës konceptuale është vërtet një situatë ku të gjithë fitojnë – fitim në këtë botë dhe në botën tjetër. Është një koncept produkti shumë i fuqishëm, dhe pikërisht për këtë ka qenë jashtëzakonisht i suksesshëm. Sa i suksesshëm? Mjafton të shikojmë disa nga shifrat e paraqitura: Malajzia ka një popullsi prej 22 milionësh, gjysma e të cilës është myslimane – pra rreth 11 milionë. Po të marrim mesatarisht 4 persona për familje, kemi afërsisht 2.8 milionë familje. Nga këto, 4 milionë janë depozitues në TH. Pra, me shumë gjasë, ata kanë përfshirë të gjitha familjet, madje me më shumë se një llogari për familje. Nuk mund të mendoj për një koncept ose projekt marketingu më të suksesshëm se ky. Tani duke kaluar te ajo që na përket neve. A mund të transferohet suksesi i TH-së në Pakistan? Sipas mendimit tim, po, mundet, duke parë reagimin e fortë që ka marrë ky koncept. Nëse duam të vendosim bankimin islam (s’ka rëndësi nëse ka të meta apo probleme), mënyra më e mirë, më e shpejtë dhe më e sigurt është të zgjerojmë bazën e pronësisë së bankimit islam. Nëse bankimi islam mbështetet nga dy institucione që u shërbejnë 20 institucioneve të tjera dhe ndoshta dy mijë depozituesve, ai nuk do të ecë askund. Edhe nëse arrijmë 10 ose 20 për qind të familjeve, imagjinoni numrat që do të kemi. Nëse arrijmë ta bëjmë bankimin islam pjesë të jetës së njerëzve, ai do të marrë rrënjë dhe do të rritet. Atëherë njerëzit vetë do të jenë në krye të këtij përkushtimi, dhe jo institucionet apo ekspertët. Nëse produkti është i fortë – dhe unë besoj se bankimi islam është i tillë – përgjigjja do të jetë padyshim e fortë. U bëj thirrje atyre bankierëve që nuk kanë ndonjë problem me bindjen fetare, të harrojnë anën islame për një moment: TH paraqet një propozim shumë të fortë, të pastër dhe tregtar. Fakti është se me këtë koncept, bankat do të kenë një burim shumë të qëndrueshëm financimi që është më i lirë, përveç një baze të gjerë depozituesish.

Kufizimet e sistemit tatimor

Analiza e mësipërme thekson dobinë dhe domosdoshmërinë e një sistemi tatimor për të shërbyer qëllimeve socio-ekonomike të një shteti islam. Është bërë gjithashtu një përpjekje për të provuar se është e lejueshme për shtetin islam të mbledhë burime për të mbuluar shpenzimet e tij të zakonshme dhe ato për mirëqenie. Megjithatë, do të argumentohet në paragrafët që pasojnë se ekzistojnë disa kufizime të natyrshme në organizimin socio-politik islam që përcaktojnë kufijtë e lejueshëm të tatimeve nga shteti islam. Kufizimi qëndron në parametrat ideologjikë dhe moralë të një shoqërie islame dhe aplikohet vetëm në kushte normale. Ajo që tregon është niveli optimal i tatimit, i cili, nëse tejkalohet, çon në zvogëlimin e mirëqenies socio-ekonomike të përgjithshme të një shoqërie islame.

Kufijtë e lejueshëm të tatimit, të parashikuar këtu, nuk mund të maten. As niveli optimal nuk mund të përkthehet në terma të magnitudave universalisht të vlefshme. I ndarë nga pasojat e tij të kuantifikueshme, niveli optimal mund të nxirret nga dy kufizime të brendshme dhe të veçanta të sistemit të ekonomisë islame. Së pari, politika tatimore islame do të jetë e dizajnuar në mënyrë që të kompensojë ose të plotësojë “hendekun e burimeve” që lind nga ose është i lidhur me zekatin ose sadakat. Ajo nuk do të jetë një variabël e pavarur, por një variabël e nxjerrë.

Dinamikat e saj do të operojnë brenda kufijve të jashtëm të vendosur nga zakati dhe kontributet vullnetare për mirëqenien socio-ekonomike të komunitetit. Sistemi i tatimit islam do të jetë një përshtatje e rrjedhës së burimeve që vijnë nga këto burime. Një vlerësim i “hendekut të burimeve” që mbetet i paplotësuar krahasuar me nevojat fiskale të përgjithshme të autoriteteve publike, duke marrë parasysh objektivat socio-ekonomikë të komunitetit dhe fazën e tij të zhvillimit ekonomik, do të përcaktojë aspektin sasior të angazhimit tatimor, dhe si një pasojë të saj, strukturën dhe tarifat e saj. Ajo do të përcaktojë bazën e vlerësimit të tatimeve direkte, në masën që konsideratat e barazisë dhe aftësisë për të paguar, që janë të lidhura me tatimet e zakatit, nuk do të anashkalohen nga një sistem tatimesh të konceptuar pa menduar.

Së dyti, sistemi tatimor islam do të strukturohet në mënyrë që të mbushë “hendekët e qëllimeve” që lindin zekati ose lidhen me me të. Ai do të shërbejë kryesisht për të promovuar të njëjtat qëllime për të cilat është vendosur zakati. Nëse disa aspekte të ndikimit ekonomik të zakatit priren të pengojnë realizimin e qëllimeve të Sheriatit dhe të dëmtojnë rritjen ekonomike, politika tatimore islame do të rregullohet përkatësisht. Për shembull, nëse, në kushte plotësimi të punës ose në kushte furnizimi relativisht të ngurtë, transferimi i burimeve shkakton një presion në rritje mbi nivelin e çmimeve, politika tatimore do të përshtatet për të ndaluar spiralen e çmimeve. Po ashtu, nëse tatimet e zakatit shkaktojnë një kalim të papritur të burimeve nga kursimet tek shpenzimet e tepruara, ose nga investimi në aktivitete ekonomike të lidhura me zakatin tek aktivitete ekonomike jashtë zakatit, të cilat mund të kenë një ndikim negativ në mirëqenien e përgjithshme të komunitetit islam, politika tatimore do të duhet të rregullohet. Po ashtu, çdo ndryshim në barrën e zakatit, i lidhur me normat që zbatohen për forma të ndryshme kursimi, mund të sjellë një shpërndarje të pasurive të paekuilibruar ndërmjet sektorëve, siç mund të ndodhë mes bujqësisë dhe industrisë, dhe politika tatimore do të duhet të marrë parasysh këtë, për aq kohë sa ky efekt të jetë në kundërshtim me qëllimet e përgjithshme të një shoqërie islame. Nga ana tjetër, nëse zhvillime të caktuara në ekonomi priren të pengojnë arritjen e qëllimeve përfundimtare të zakatit, tatimet do të përdoren për t’i ndaluar ose kontrolluar ato. Një rritje inflacioniste e çmimeve mund të jetë një shembull në këtë rast, pasi ajo liron forca që rrisin pabarazitë e të ardhurave dhe i dëmtojnë rrjedhën e burimeve.

Megjithatë, kjo analizë nuk pohon se politika tatimore islame do të jetë vetëm një veprimtari “reziduale”. Ajo thekson, përkundrazi, se do të jetë kryesisht një politikë “kompensuese” ose një politikë plotësuese për zakatin. Do të bëhet e qartë gjatë kësaj analize se politika tatimore islame do të jetë gjithsesi një mjet efektiv për alokimin dhe shpërndarjen e burimeve, duke u bazuar në tatimin kryesor islam – zakatin. Në disa raste, ajo mund të duket se ka më shumë fleksibilitet. Megjithatë, kufizimi i përgjithshëm i sistemit nuk mund të injorohet kurrë.

Megjithatë, mund të argumentohet se koncepti i “hendekut të burimeve” është i pamjaftueshëm për dinamikën e ekonomisë moderne, e cila përfshin një gamë më të gjerë aktivitetesh ekonomike qeveritare që kërkojnë financim në një shkallë kaq të gjerë sa që formula e “hendekut të burimeve” e nxjerrë nga zakati bëhet e papraktikueshme. Por ky kundërshtim nuk është aq i frikshëm sa duket. Së pari, financimi i zhvillimit varet vetëm pjesërisht nga tatimi. Pjesa më e madhe e financimit për investimet publike ka ardhur tradicionalisht nga burime jo-fiskale të të ardhurave buxhetore, të tilla si huamarrja publike, si nga burimet e brendshme ashtu edhe nga ato të jashtme, krijimi i parave dhe të ardhurat nga aktivitetet ekonomike të shtetit. Së dyti, shpenzimet totale publike në një shoqëri islame do të priren të bien për shumë arsye. Së pari, një administratë islame do të jetë më pak e shtrenjtë për shkak të mjedisit të saj kulturor të veçantë. Së dyti, ajo do të varet, në masë të madhe, nga iniciativa private për zhvillim. Së treti, një pjesë e madhe e shpenzimeve të saj për mirëqenie do të mbulohet nga zakati. Kështu, taksat do të humbin rëndësin si një mjet për buxhetimin publik.

Një kufizim tjetër i rëndësishëm i politikës tatimore rrjedh nga natyra e veçantë e ekonomisë islame. Politika fiskale islame, nëse konceptohet duke përdorur terminologjinë që është aktualisht e përdorur dhe me referencë ndaj teorisë moderne fiskale, do të jetë një përpjekje e paefektshme dhe vetë-dëmtuese. Është e domosdoshme të kemi një vizion të qartë jo vetëm për bazën e vlerave të ekonomisë islame, por gjithashtu të përcaktojmë mënyrën e funksionimit të saj. Pa një përpjekje të tillë, mund të bien në grackën e ekonomistëve të tjerë dhe të përshkruajmë peizazhin ekonomik të një shoqërie islame në mënyrë të ngjashme me një shoqëri pa vlera dhe të orientuar vetëm pas fitimit.

Elementet e një teorie fiskale islame

Një ekonomi duhet të merret me katër probleme kryesore. Furnizimi i kufizuar i burimeve prodhuese sjell problemin e mungesës, që kërkon një vendim të caktuar për shpërndarjen e burimeve prodhuese të disponueshme dhe mjetet institucionale për të realizuar shpërndarjen e dëshiruar. I lidhur ngushtë me këtë është problemi i shpërndarjes, që ka të bëjë me mënyrën se si “produkte të vërteta” ndahen ndërmjet individëve dhe njësive familjare të shpenzimeve në shoqëri. Përpjekja për të rritur bazën prodhuese të shoqërisë dhe për të përmirësuar mirëqenien shoqërore me kalimin e kohës krijon problemin e rritjes ekonomike dhe mjetet institucionale përmes të cilave ajo duhet të ndiqet me vigjilencë.

Në varësi të mjeteve të zgjedhura për të trajtuar të gjitha këto probleme, ndodhin shqetësime ekonomike të intensiteteve të ndryshme, të cilat kërkojnë një sërë masash, të cilat mund të përmblidhen në mënyrë të përshtatshme si politikat e stabilizimit.

Natyra e vendimeve që merr një shoqëri për të përballuar në mënyrë efektive një ose të gjitha këto probleme, dhe mjetet institucionale që ekzistojnë tashmë ose janë krijuar për këtë qëllim, nuk varen vetëm nga konsiderata ekonomike të kostos dhe përfitimit. As nuk ka ndonjë shkallë specifikimi që i përket objektivave ekonomike ose mjeteve institucionale, të cilat e bëjnë të pamundur zëvendësimin e plotë ose të pjesshëm të tyre. Një vendim i caktuar për shpërndarjen e burimeve prodhuese, i cili përcakton si vëllimin dhe përbërjen e produktit të vërtetë që do të prodhohet, ashtu edhe ndarjen e tij ndërmjet sektorëve të tregut dhe shtetit, buron nga preferencat, vlerat dhe ndikimi politik i grupeve të ndryshme të shoqërisë. Po ashtu, shpërndarja e kërkesës efektive ndërmjet njësive të ndryshme të shpenzimeve të shoqërisë është ngushtësisht e lidhur me gjendjen e shpërndarjes së të ardhurave dhe pasurisë, si dhe dëshirën e shoqërisë për ta ndryshuar atë.

Prandaj, do të ishte gabim të supozohet se ngjashmëria sipërfaqësore e mjeteve të politikave ekonomike të përdorura në shoqëri të ndryshme vërteton “specifikimin e mjeteve” të problemeve ekonomike të përmendura më sipër.

Roli i strategjisë në zbatimin e politikës monetare

Në një ekonomi islame, kërkesa për para buron kryesisht nga nevojat për kryerjen e transaksioneve dhe për mbajtjen e një rezerve për raste të paparashikuara, të cilat varen kryesisht nga niveli i të ardhurave monetare dhe mënyra si ato shpërndahen. Heqja e interesit dhe vendosja e zekatit me normë prej 2,5 për qind pritet të zvogëlojë ndjeshëm kërkesën spekulative për para, për shkak të disa arsyeve, ndër to:

Asetet që gjenerojnë interes thjesht nuk do të ekzistojnë; kështu që mbajtësi i fondeve likuide do të ketë vetëm dy mundësi: ose t’i mbajë ato në formë parash të gatshme pa asnjë përfitim, ose t’i investojë në asete që gjenerojnë fitim për të siguruar të paktën një kthim të caktuar.
Mundësi investimi afatshkurtra dhe afatgjata, me nivele të ndryshme rreziku, do të jenë në dispozicion për të gjithë investitorët – qoftë ata që pranojnë më shumë rrezik, qoftë ata më konservatorë – me idenë që shkalla e rrezikut të parashikueshëm do të kompensohet nga norma e pritshme e fitimit.

Mund të supozohet me siguri se asnjë mbajtës fondesh nuk do të vepronte në mënyrë irracionale duke i “grumbulluar” paratë përtej nevojave për transaksione dhe ruajtje paraprake, përderisa ai mund t’i përdorë këto fonde të papërdorura për t’i investuar në asete që gjenerojnë fitim, me qëllim që të paktën pjesërisht të neutralizojë efektin gërryes të zekatit dhe të inflacionit – në masën që ky i fundit vazhdon të ekzistojë edhe në një ekonomi islame. Prandaj, preferenca për likuiditet për motive spekulative pritet të jetë e papërfillshme. Kërkesa për fonde për investime të bazuara në ndarjen e fitimit (në vend të interesit) do të përbëjë një pjesë të kërkesës së përgjithshme për transaksione dhe do të varet nga norma e pritshme e fitimit, e cila nuk do të jetë e përcaktuar paraprakisht. Meqë pritshmëritë për normat e fitimit, ndryshe nga normat e interesit, nuk luhaten nga dita në ditë apo nga java në javë, kërkesa e përgjithshme për para për nevoja transaksionesh pritet të jetë më e qëndrueshme dhe do të përcaktohet nga vlera e prodhimit të përgjithshëm, duke i dhënë rëndësi të veçantë shpërndarjes së të ardhurave – e cila do të realizohet gradualisht në një ekonomi islame, në varësi të përkushtimit të qeverisë ndaj këtij qëllimi dhe politikave që ajo ndjek për ta arritur atë.

Banka qendrore islame duhet të vlerësojë kërkesën për para në kushte të punësimit të plotë, brenda kuadrit të çmimeve të qëndrueshme dhe objektivave të tjerë socio-ekonomikë të Islamit, dhe të përpiqet të rregullojë furnizimin me para në përputhje me këtë. Prandaj, ndryshorja mbi të cilën duhet të bazohet politika monetare duhet të jetë sasia e dëshiruar e parasë në qarkullim dhe jo norma e interesit. Qëllimi duhet të jetë sigurimi që zgjerimi monetar të mos jetë as “i pamjaftueshëm” dhe as “i tepruar” në krahasim me kapacitetin e ekonomisë për të ofruar mallra dhe shërbime.

Ndërsa strategjia e mësipërme e pranon rëndësinë e rregullimit të stokut të parave në menaxhimin e suksesshëm të ekonomisë, ajo nuk nënkupton domosdoshmërisht një qasje monetariste të thjeshtë ose angazhimin për përmbajtjen ideologjike të saj. Nuk ka asnjë supozim se forcat e tregut, nëse lihen të vetme, do të jenë të afta të gjenerojnë rritje të qëndrueshme dhe pa inflacion, të heqin papunësinë, të reduktojnë balancat e jashtme dhe të ndihmojnë në realizimin e qëllimeve të tjera të dëshiruara, nëse rritja e furnizimit me para rregullohet siç duhet. Në fakt, duhet theksuar se për realizimin e plotë të qëllimeve islame, nuk do të jetë vetëm e domosdoshme që të reformohet ekonomia dhe shoqëria sipas linjave islame, por gjithashtu do të jetë e nevojshme që shteti të luajë një rol pozitiv. Të gjitha politikat shtetërore, përfshirë politikat fiskale, monetare dhe të të ardhurave, duhet të konvergjojnë në të njëjtin drejtim. Duhet të hiqen pengesat strukturore dhe praktikat monopoliste, ndërsa të gjithë faktorët që mund të ndihmojnë në rritjen e furnizimit me mallra dhe shërbime të domosdoshme duhet të lejohen të veprojnë lirshëm dhe në mënyrë të natyrshme.

Burimet e zgjerimit monetar

Për të siguruar që rritja monetare të jetë “e mjaftueshme” dhe jo “e tepruar”, do të ishte e rëndësishme të monitoroheshin me kujdes të gjitha burimet kryesore të zgjerimit monetar. Dy prej tyre janë të brendshme dhe janë: një, financimi i deficitit buxhetor të qeverisë përmes huamarrjes nga banka qendrore; dhe dy, zgjerimi i depozitave përmes krijimit të kredive nga bankat komerciale. Burimi i tretë i rritjes monetare është i jashtëm dhe është “monetizimi” i tepricës së bilancit të pagesave.

(a) Deficitët fiskalë

Ekonomistët janë të një mendimi se deficitet fiskale mund të jenë, dhe në fakt kanë qenë, një burim i rëndësishëm i zgjerimit të tepërt monetar. Përpjekjet e qeverisë për të nxjerrë burime reale me një ritëm më të shpejtë sesa ai që është i qëndrueshëm në kushte çmimesh të stabilizuara, mund të çojnë në rritje të vazhdueshme të deficitit fiskal dhe në shtim të shpejtë të masës monetare, duke kontribuar kështu në një spirale inflacioniste. Kjo prirje destabilizuese e deficiteve fiskale thekson nevojën për një politikë fiskale realiste dhe jo inflacioniste në vendet myslimane. Prandaj, një qeveri myslimane e ndërgjegjshme dhe e përkushtuar ndaj objektivave të ekonomisë islame duhet të ndjekë një politikë fiskale që përputhet me këto objektiva. Kjo nuk do të thotë se deficitët fiskalë duhet të përjashtohen plotësisht, por vendos një kufizim të qartë: deficitët mund të lejohen vetëm në atë masë që janë të domosdoshëm për të arritur mirëqenie të gjerë dhe gjithëpërfshirëse, brenda kuadrit të çmimeve të qëndrueshme.

Megjithatë, eliminimi i deficiteve fiskale “të tepruara” mund të mbetet vetëm një dëshirë e mirë në vendet myslimane, për sa kohë që nuk adresohen shkaqet kryesore që i shkaktojnë ato. Këto janë: së pari, mungesa e vullnetit nga ana e qeverive për të eliminuar ose ulur ndjeshëm shpenzimet e tyre joproduktive dhe të panevojshme; dhe së dyti, paaftësia e qeverive për të siguruar burime të mjaftueshme financiare përmes taksave dhe burimeve të tjera jo-inflacioniste, për të mbuluar shpenzimet e domosdoshme dhe produktive.

Prandaj, një qeveri islame, nëse dëshiron të jetë e denjë për këtë emërtim, duhet të eliminojë shpenzimet joproduktive dhe të kota. Kjo është një kërkesë e Islamit për të gjithë myslimanët, por veçanërisht për qeverinë, pasi ajo administron burime që i janë besuar nga populli, dhe përdorimi i tyre në mënyrë të pakujdesshme apo joproduktive përbën një shkelje të këtij besimi.

Megjithatë, mund të ndodhin raste kur qeveria detyrohet të marrë hua për të financuar deficitin e saj të pashmangshëm. Në këtë rast, duhet të sigurohen mekanizma që i mundësojnë qeverisë të huazojë pa shkaktuar pasoja inflacioniste.

Si do të plotësohen nevojat e vërteta të huamarrjes së qeverisë? Në mungesë të interesit, mund të mos jetë e mundur që qeveria të huazojë nga sektori privat përveçse të përdorë forcën, e cila mund të mos jetë praktike ose e dëshirueshme, përveç në raste emergjencash kombëtare, siç është lufta. Nuk janë të gjitha projektet e sektorit publik të përshtatshme për financimin me kapital dhe, edhe nëse financimi me kapital është i mundur në disa projekte të punëve publike, mund të mos jetë as e mundur të përcaktohet kthimi ekonomik ose i dëshirueshëm (si në disa projekte arsimore dhe shëndetësore) që të vlerësohet shërbimi i ofruar për shkak të theksimit islam mbi mirëqenien shoqërore dhe shpërndarjen e drejtë të të ardhurave dhe pasurisë. Rëndësia e qëndrueshmërisë së çmimeve gjithashtu do të pengonte shtetin të përdorte financimin inflacionar. Si do të financohen atëherë deficitët? Përgjigja qëndron në: së pari, minimizimin e të gjitha shpenzimeve shpërdoruese si në sektorin publik ashtu edhe në atë privat për të ulur kërkesën për kredi, dhe së dyti, ristrukturimin e gjithë sistemit financiar për ta mundësuar që ai të përmbushë nevojat e vërteta financiare të sektorit publik brenda një kornize jo-inflacionare pa e privuar sektorin privat nga likuiditeti i mjaftueshëm. Kjo do të kërkonte, pa dyshim, gjithashtu arritjen e një “balanci shoqëror” midis shërbimeve publike dhe prodhimit privat në dritën e mësimeve islame.

(b) Krijimi i kredive nga bankat komerciale

Depozitat në bankat tregtare përbëjnë një pjesë të rëndësishme të furnizimit me para. Për qëllime analize, këto depozita mund të ndahen në dy kategori: së pari, “depozitat primare”, të cilat i sigurojnë sistemit bankar paranë bazë (paratë në arkë plus depozitat pranë bankës qendrore); dhe së dyti, “depozitat derivuese”, të cilat në një sistem me rezerva proporcionale përfaqësojnë para të krijuara nga bankat tregtare gjatë procesit të dhënies së kredive dhe përbëjnë një burim kryesor të zgjerimit monetar në ekonomitë ku zakoni për të përdorur shërbimet bankare është i përhapur.

Meqenëse depozitat derivuese çojnë në rritjen e furnizimit me para në të njëjtën mënyrë si emetimi i valutës nga qeveria ose banka qendrore, dhe përderisa ky zgjerim, ashtu si deficitet qeveritare, ka potencialin të shkaktojë inflacion nëse nuk shoqërohet me rritje të prodhimit, zgjerimi i depozitave derivuese duhet të rregullohet në mënyrë që të arrihet ritmi i dëshiruar i rritjes monetare. Kjo mund të realizohet përmes rregullimit të sasisë së parasë bazë në dispozicion të bankave tregtare. Për këtë qëllim, mungesa e interesit si mekanizëm rregullues nuk paraqet disavantazh, siç do të shpjegohet më tej.

Ky burim i zgjerimit monetar do të trajtohet vetëm shkurtimisht në këtë punim, pasi shumica e vendeve myslimane po përballen me deficite në bilancin e pagesave, dhe në ato pak vende që kanë suficit, ky suficit nuk buron nga sektori privat. Prandaj, ai nuk çon automatikisht në zgjerim të furnizimit me para. Kjo ndodh vetëm nëse qeveria i shpenzon këto suficite brenda vendit dhe deficiti i bilancit të pagesave të sektorit privat nuk e neutralizon në mënyrë të mjaftueshme këtë efekt. Nëse në vendet me suficit, shpenzimet e qeverisë rregullohen në përputhje me kapacitetin e ekonomisë për të prodhuar mallra dhe shërbime reale, atëherë nuk duhet të ketë inflacion si pasojë e suficitit në bilancin e pagesave.

Mekanizmat e politikës monetare

Brenda kuadrit të arsyetimit të dhënë më lart, mund të sugjerohet mekanizmi i politikës monetare, i cili mund të ndihmojë jo vetëm në rregullimin e furnizimit me para në përputhje me kërkesën reale për para, por gjithashtu të ndihmojë në financimin e deficiteve “të vërteta” të qeverisë dhe në arritjen e qëllimeve të tjera socio-ekonomike të shoqërisë islame. Mekanizmi duhet të përbëhet nga pesë elementë:

(a) Rritja e pritshme e M dhe MQ

Banka qendrore duhet të përcaktojë çdo vit rritjen e dëshiruar të furnizimit me para (M) duke u bazuar në qëllimet ekonomike kombëtare, përfshirë stabilitetin e vlerës së parasë. Kjo rritje e caktuar e M duhet të rishikohet çdo tremujor, ose sa herë që është e nevojshme, në varësi të performancës së ekonomisë dhe tendencës së variablave të rëndësishëm. Është e njohur se rritja e M është ngushtë e lidhur me rritjen e M0, ose parave me fuqi të lartë, të cilat përfshijnë valutën në qarkullim dhe depozitat pranë bankës qendrore. Për këtë arsye, banka qendrore duhet të rregullojë me kujdes disponueshmërinë dhe rritjen e M.

Pasi krijimi i MQ nga banka qendrore rrjedh nga përdorimi i fuqisë, e cila është një privilegjë sociale për të krijuar para, burimet që rrjedhin nga kjo fuqi duhet të përdoren, sipas sistemit të vlerave të orientuar nga mirëqenia sociale në Islam, vetëm për realizimin e qëllimeve të shoqërisë islame. Ato duhet të përdoren veçanërisht për të financuar projekte që do të ndihmojnë në realizimin e idealit islamik të Ummah, ku të gjithë anëtarët janë vëllezër, dhe nuk ndahen nga një hendek gjithnjë në rritje i pabarazive të të ardhurave dhe pasurisë.

Për të realizuar qëllimin e mësipërm, banka qendrore duhet të bëjë të disponueshëm totalin e MQ të krijuar prej saj, pjesërisht për qeverinë dhe pjesërisht për bankat tregtare dhe institucionet financiare të specializuara. Proporcioni i MQ që shpërndahet nga banka qendrore në secilin nga këto tre sektorë duhet të përcaktohet, ashtu si madhësia totale e MQ, në përputhje me kushtet ekonomike, qëllimet e ekonomisë islame dhe kërkesat e politikës monetare. Pjesa e MQ që i bëhet e disponueshme qeverisë duhet të jetë një kreditë pa interes për të mundësuar financimin e projekteve të saj për mirëqenien sociale. Pjesa e MQ që i bëhet e disponueshme bankave tregtare duhet të trajtohet si para avansi mudarabah dhe fitimet e realizuara nga këto duhet të jenë të disponueshme për qeverinë për të financuar projekte që synojnë eliminimin e varfërisë dhe zvogëlimin e pabarazive të të ardhurave. Pjesa e MQ që i bëhet e disponueshme institucioneve financiare të specializuara duhet gjithashtu të trajtohet si avanc i mudarabah dhe të përdoret kryesisht për financimin e aktiviteteve produktive të personave të vetëpunësuar, fermerëve, industrive të vogla dhe bizneseve të tjera të vogla që, megjithëse janë të mundshme dhe shoqërisht të nevojshme, nuk mund të sigurojnë fonde nga bankat tregtare.

(b) Pjesa publike e depozitave të kërkesës

Një përqindje e caktuar e depozitave të kërkesës në bankat tregtare, deri në një maksimum prej, le të themi, 25%, duhet të ridrejtohet drejt qeverisë për ta ndihmuar në financimin e projekteve me përfitim shoqëror, në të cilat ndarja e fitimit nuk është e zbatueshme apo e dëshirueshme. Kjo shumë duhet të jetë shtesë ndaj asaj që banka qendrore i kalon qeverisë për zgjerimin e bazës monetare (MQ). Arsyetimi për këtë propozim qëndron në tri pika kryesore: së pari, bankat tregtare veprojnë si agjentë të publikut në mobilizimin e burimeve të papërdorura të shoqërisë; së dyti, bankat nuk japin ndonjë përfitim financiar për depozitat e kërkesës; dhe së treti, publiku nuk mban asnjë rrezik mbi këto depozita nëse ato janë të siguruara plotësisht. Prandaj, është e drejtë të pritet që burimet e papërdorura të shoqërisë, të mobilizuara përmes bankave, të përdoren për dobi shoqërore, përveç pjesës që shoqëria lejon të përdoret nga bankat tregtare për përfitim privat në kuadër të interesit të përgjithshëm shoqëror. Një nga mënyrat më të rëndësishme për t’i përdorur këto fonde në të mirë të shoqërisë është që një pjesë e depozitave të kërkesës të kalojë në arkën publike për të financuar projekte shoqërore pa ngarkuar buxhetin me kosto interesi.

Do të ishte e drejtë të kërkohet që qeveria të paguajë një tarifë shërbimi për burimet që i janë bërë të disponueshme. Tarifa duhet të jetë të paktën 25 përqind e kostos totale të mobilizimit të depozitave të kërkesës, duke përfshirë kostot e ofrimit të të gjitha shërbimeve për depozituesit të lidhura me këto depozita. Kjo tarifë shërbimi nuk do të ishte në kundërshtim me heqjen e interesit sepse qeveria do të rimbursojë vetëm bankat komerciale në një mënyrë proporcionale për kostot reale të krijuara nga ato si agjentë të qeverisë në mobilizimin e fondeve të papërdorura të publikut. Përveç pagesës së kësaj tarife shërbimi, qeveria duhet gjithashtu të mbajë, në një bazë proporcionale, kostot e sigurimit të depozitave të kërkesës.

Bankat tregtare duhet të kërkohen të mbajnë një përqindje të caktuar, le të themi 10–20%, të detyrimeve të tyre nga depozitat pranë bankës qendrore si rezerva të detyrueshme ligjore. Banka qendrore duhet t’u paguajë bankave tregtare koston e mobilizimit të këtyre depozitave, ashtu siç qeveria do të paguante koston për mobilizimin e 25% të depozitave të kërkesës që i kalohen asaj. Kjo kërkesë për rezervë të detyrueshme mund të ndryshohet nga banka qendrore në përputhje me qëllimet e politikës monetare. Arsyetimi për vendosjen e një rezerve të detyrueshme vetëm për depozitat e kërkesës qëndron në faktin se depozitat mudarabah në një ekonomi islame do të konsiderohen si pjesë e kapitalit të bankës, dhe meqë nuk ka kërkesa ligjore për rezervë për forma të tjera të kapitalit, nuk ka arsye pse depozitat mudarabah të jenë subjekt i një kërkese të tillë. Kjo nuk do ta pengojë kontrollin e furnizimit me para, i cili duhet të realizohet përmes kontrollit të parasë me fuqi të lartë në burim, siç është përmendur më herët.

Fondet që do të merrte banka qendrore mund të përdoren pjesërisht prej saj për t’i mundësuar asaj të shërbejë si huadhënësi i fundit të mundshëm dhe pjesërisht mund të investohen për të nxjerrë të ardhura për mbulimin e shpenzimeve të saj. Bankat komerciale islame, me burimet e tyre të angazhuara në një kuadër ndarjeje fitimi dhe humbjeje, mund të mos jenë të afta të parashikojnë nevojat e likuiditetit të tyre me precizitet dhe do të kenë nevojë për ndihmë nga një huadhënës i fundit të mundshëm nëse, për ndonjë arsye të papritur, ato mbesin pa likuiditet. Në sistemin konvencional të bankave komerciale me interes, është e mundur që bankat të marrin hua nga banka qendrore ose nga tregu ndërbankar i parasë për të mbuluar mungesën e likuiditetit. Bankat islame duhet gjithashtu të kenë një mekanizëm ku mund të kenë qasje të përkohshme në fonde nëse pozita e tyre e likuiditetit bëhet e ngushtë. Një arritje e brendshme për këto mundësi mund të krijohet duke devijuar një pjesë të rezervave statutore të bankave komerciale në një fond të përbashkët, funksioni kryesor i të cilit do të ishte të mundësonte që banka qendrore të shërbejë si huadhënësi i fundit i mundshëm brenda kufijve dhe kufizimeve të dakorduar për të shmangur keq përdorimin e kësaj mundësie.

Balanca e fondeve të mbledhura përmes kërkesave për rezerva mund të investohen nga bankat qendrore islame, ashtu siç bëjnë homologët e tyre kapitalistë. Pasi që titujt qeveritarë me interes nuk do të jenë të disponueshëm, banka qendrore islame do të duhet të gjejë mundësi alternative për investim. Megjithatë, ajo duhet të mbajë mënjanë fonde që konsideron të nevojshme për menaxhimin e politikës monetare.

(d) Kufizimet e kreditimit

Ndërkohë që mjetet e përmendura më lart do të ndihmojnë bankën qendrore në realizimin e zgjerimit të dëshiruar të parave me fuqi të lartë, zgjerimi i kreditit mund të kalojë ende kufirin e dëshiruar sepse, së pari, nuk është e mundur të përcaktohet saktësisht rrjedha e rezervave në sistemin bankar, përveç atyre që sigurohen nga avancat mudarabe të bankës qendrore, dhe së dyti, lidhja midis rezervave të bankave komerciale dhe zgjerimit të kreditit nuk është shumë e saktë. Sjellja e furnizimit me para pasqyron një ndërveprim të ndërlikuar të sektorëve të ndryshëm të ekonomisë. Prandaj, do të ishte e dëshirueshme të vendoseshin kufij për kreditimin e bankave komerciale për të siguruar që krijimi total i kreditit është në përputhje me objektivat monetarë. Në shpërndarjen e këtij kufiri mes bankave komerciale të veçanta, duhet të merret kujdes i duhur për të siguruar që kjo të mos dëmtojë konkurrencën e pastër mes bankave.

(e) Shpërndarja e kreditit në përputhje me vlerat

Pasi që krediti bankar del nga fondet që i përkasin publikut, ai duhet të shpërndahet në një mënyrë që ndihmon në realizimin e mirëqenies sociale të përgjithshme. Kriteret për shpërndarjen e tij, ashtu si për burimet e tjera që i ka dhuruar Zoti, duhet të jenë, së pari, realizimi i qëllimeve të shoqërisë islame dhe pastaj maksimizimi i fitimit privat. Kjo mund të arrihet duke siguruar që:

shpërndarja e kreditit çon në një prodhim dhe shpërndarje optimale të mallrave dhe shërbimeve që kërkohen nga shumica e shoqërisë, dhe
përfitimi i kreditit shkon te një numër optimal biznesesh në shoqëri.

Mënyra e duhur për të arritur objektivin e parë do të ishte përgatitja e një plani të orientuar nga vlerat dhe pastaj përshtatja e këtij plani me sistemin bankar komercial për zbatimin e tij efikas. Qasja duhet të jetë, së pari, të bëhet e qartë për bankat komerciale se cilat sektore dhe fusha të ekonomisë do të promovohen përmes financimit të bankave komerciale dhe cilat qëllime do të realizohen dhe, së dyti, të adoptohen masat institucionale të nevojshme për këtë qëllim, siç është diskutuar më poshtë. Nuk duhet bërë përpjekje për të lidhur bankat komerciale me një rrjet të detajuar kontrollesh.

Arsyeja që zakonisht jepet nga bankat komerciale për shmangien e një proporcioni të vogël të fondeve të tyre për bizneset të vogla dhe të mesme është rreziku më i madh dhe shpenzimet që lidhen me financimin e tillë. Kështu, firmat e vogla ose nuk mund të sigurojnë financime nga bankat, ose e bëjnë këtë në kushte shumë të pafavorshme (në lidhje me koston dhe sigurinë) krahasuar me homologët e tyre më të mëdhenj. Kjo vë në rrezik rritjen dhe mbijetesën e firmave të vogla, edhe pse ato kanë një potencial të madh për rritjen e punësimit dhe përmirësimin e shpërndarjes së të ardhurave. Për këtë arsye, do të ishte e dëshirueshme të zvogëlohen rreziku dhe shpenzimet e tilla për bankat. Rreziku mund të zvogëlohet duke futur një skemë garancie huaje që mbulohet pjesërisht nga qeveria dhe pjesërisht nga bankat komerciale. Shpenzimet shtesë që bëjnë bankat komerciale për financimin e bizneseve të vogla duhet të mbulohen pjesërisht ose plotësisht nga qeveria, në varësi të natyrës së rastit dhe qëllimeve që duhen arritur. Kostoja për thesarin e qeverisë që rrjedh nga këto dy skema është e justifikueshme për interesin më të gjerë të qëllimeve të ekonomisë islame.

Nuk po kërkohet këtu që kërkesa private për para të parashikohet saktësisht nga banka qendrore. I gjithë ky propozim nënkupton se, duke pasur parasysh kapacitetin e ekonomisë për të gjeneruar rritje reale dhe politikën e vendosur të qeverisë për të mos lejuar që deficiti fiskal të tejkalojë kufijtë që përcaktohen nga stabiliteti i çmimeve, banka qendrore mund të (brenda një margjine gabimi) vlerësojë paratë me fuqi të lartë që janë të nevojshme për të gjeneruar normën e synuar të rritjes në furnizimin me para dhe shumën e kreditit mudarabe që mund t’i ofrohet bankave komerciale gjatë një periudhe të caktuar. Duke pasur parasysh që parashikimi mund të mos jetë gjithmonë i saktë për shkak të gabimeve në parashikim ose ndryshimeve në variablat ekonomikë të rëndësishëm, objektivat duhet të rishikohen dhe rishikohen periodikisht. Disponueshmëria e kredive nga banka qendrore për bankat komerciale, raportet e rezervave statutore dhe kufizimet e kreditimit duhet të ndryshohen dhe forcohen nga mjete të tjera të politikës monetare, siç janë raporti i likuiditetit, drejtime të veçanta, ndihma morale dhe kontrolli selektiv. Gjithashtu mund të merret në konsideratë një rregull më i thjeshtë i Friedman-it, duke adoptuar një normë fikse vjetore të rritjes në M, duke u përputhur me rritjen sekulare të prodhimit dhe rënien e shpejtësisë për të shmangur “ndryshimet e shpeshta” që përndryshe do të ishin të nevojshme. Megjithatë, nëse një formulë e tillë pranohet, ajo duhet të bëhet pa angazhimin e tepërt të Friedman për tregun e lirë. Roli pozitiv i shtetit dhe i politikës fiskale nuk mund të hiqet.

Mungesa e disa instrumenteve tradicionale të politikës monetare nuk duhet të paraqesë ndonjë problem serioz për menaxhimin e një politike monetare efektive, për sa kohë që krijimi i parasë me fuqi të lartë kontrollohet në burim. Kjo nënkupton domosdoshmërisht se, në sistemin islam, ashtu si në çdo sistem tjetër, bashkëpunimi ndërmjet bankës qendrore dhe qeverisë është absolutisht i domosdoshëm. Nëse qeveria nuk është e vendosur ta ketë stabilitetin e çmimeve si një objektiv të domosdoshëm të politikës së saj dhe të rregullojë shpenzimet në përputhje me këtë, atëherë do të jetë e pamundur të ketë një politikë monetare efektive. Pasi të jetë rregulluar në burim krijimi i parasë me fuqi të lartë, rregullimet e vogla që mund të nevojiten për shkak të ndryshimeve në kushtet ekonomike apo gabimeve në parashikime, mund të bëhen siç është përshkruar më sipër.

Disa pyetje që mund të shtrohen këtu janë: Edhe nëse është e mundur të kontrollohet inflacioni në një ekonomi islame, a do të jetë e mundur të tejkalohet një recesion? Po nëse perspektivat për përfitim janë të dobëta dhe bankat tregtare së bashku me sektorin privat nuk janë të gatshëm të zgjerojnë investimet e tyre përmes mudarabah-së? Është e vërtetë që banka qendrore mund të ofrojë kredi, por nuk mund ta detyrojë sektorin privat të investojë kur perspektivat e biznesit nuk janë të mira. Në këto rrethana, qeveria mund të rishikojë programin e saj të shpenzimeve dhe të përpiqet të kompensojë mungesën në kërkesën agregate të sektorit privat duke organizuar një pjesë më të madhe të rritjes së parasë me fuqi të lartë përmes deficitit të saj fiskal.

Sektori i jashtëm, pa dyshim, mund të ndikojë në lëvizjet e ofertës monetare përmes flukseve të kapitalit. Këto lëvizje mund të ndodhin për arsye të ndryshme, të cilat nuk është e mundur të shqyrtohen në këtë punim. Ndër lëvizjet më shqetësuese të kapitalit janë ato spekulative të quajtura “kapital i nxehtë”, që vijnë si pasojë e dallimeve në normat e interesit dhe pritshmërive për kursin e këmbimit. Megjithatë, këto nuk përbëjnë domosdoshmërisht një problem për një ekonomi islame. Për vendet që kanë një bilanc pagesash të fortë, është pak e mundur që të kenë hyrje të kapitalit të nxehtë për shkak të diferencave në normat e interesit, sepse depozitat rrjedhëse (llogaritë korente) nuk do të paguajnë interes, dhe depozitat afatgjata jo vetëm që do të bazohen në ndarje fitimi dhe do të jenë të angazhuara për periudha më të gjata, por gjithashtu do të pranohen nga institucionet financiare vetëm nëse mund të investohen me leverdi në një kuadër të ndarjes së fitimit. Hyrjet e kapitalit të nxehtë për shkak të pritshmërive për rritje të vlerës së monedhës mund të dekurajohen përmes masave penguese dhe kontrolleve, ndërsa ndikimi i tyre monetar mund të neutralizohet duke i detyruar këto flukse të mbajnë norma rezervash shumë të larta. Theksi mbi stabilitetin e çmimeve në një ekonomi islame gjithashtu ndihmon në minimizimin e defiçiteve në llogarinë korrente dhe, rrjedhimisht, në parandalimin e zhvlerësimit të monedhës dhe daljeve të kapitalit.

Produktiviteti i paparashikueshëm i investimeve si bazë për diskontim

Investimi është shpesh produktiv në kuptimin që me kalimin e kohës kthen një produkt total më të madh ose më të vlefshëm se burimet e investuara. Me pak fjalë, investimi shpesh ka një produkt neto margjinal pozitiv.

Ekzistojnë tre karakteristika themelore dhe të ndërlidhura të produktit neto margjinal të investimit (PNMI), të cilat mund të përshkruhen me tre “P”: është afatgjatë, i pasigurt dhe pozitiv. Ai është afatgjatë sepse përfitimet e tij mund të realizohen vetëm me kalimin e kohës. Çdo investim real fillon duke përdorur burime të vlefshme dhe jep një rrjedhë përfitimesh të shpërndara përgjatë disa periudhave në të ardhmen.

PNMI është gjithashtu probabilistik ose i rrezikshëm ose i pasigurt. Mund të jetë pozitiv, negativ ose zero në kuptimin që vlera e PNMI me kalimin e kohës mund të jetë më e vogël, më e madhe ose thjesht e barabartë me burimet e përdorura në investim.

Por, edhe pse produkti neto margjinal i çdo investimi të vetëm është i pasigurt dhe mund të rezultojë negativ, vlera e tij e pritur është zakonisht pozitive. Investimi, edhe pse gjithmonë i rrezikshëm, ka mesatarisht një produkt neto marginal pozitiv.

Këto karakteristika të PNMI do të thonë që burimet e marra më herët kanë mundësinë të investohen për një kohë më të gjatë dhe, për pasojë, janë potencialisht më produktive mesatarisht. Kjo justifikon diskontimin e përfitimeve dhe kostove të ardhshme, për sa kohë që ato mund të këmbehen në burime të investueshme dhe ekziston me të vërtetë mundësia për t’i investuar. Përfitimet dhe kostot e shumicës së investimeve janë të tilla që logjika e diskontimit aplikohet për to, por kjo nuk është gjithmonë e vërtetë, siç do të shpjegojmë më poshtë.

Diskontimi, i parë në këtë mënyrë, është një zbatim i konceptit të kostos së mundësisë së investimit të burimeve me kalimin e kohës. Është e arsyeshme që shkalla e diskontimit (ose madhësia e faktorëve të diskontimit) të lidhet me produktin margjinal të investimeve të tjera të mundshme që kanë një shkallë të ngjashme pasigurie.

Kur nuk duhet të aplikohet diskontimi

Është e mundur të gjenden raste të jashtëzakonshme ku mungon arsyeja për të justifikuar diskontimin. Një rast i tillë është mungesa e mundësive të përshtatshme për investim për shkak të faktorëve institucionalë ndërkombëtarë ose vendorë. Në disa vende të naftës, për shembull, një fuçi shtesë nafte e prodhuar tani (të ardhurat e së cilës duhet të ruhen ose të vendosen në investime të dyshimta) nuk është më produktive se një fuçi e prodhuar më vonë, kur ndryshimet institucionale në favor të investimeve efektive do të jenë arritur. Për vende të tilla do të ishte e arsyeshme të mos diskontoheshin të ardhurat e ardhshme nga prodhimi i naftës, apo edhe të aplikohej një diskontim negativ, ku të ardhurat e ardhshme rriten në vend që të zvogëlohen.

Një rast tjetër lind kur produkti i një investimi të propozuar nuk mund të shkëmbehet konceptualisht në burime të investueshme. Për shembull:

Një xhami ku numri i njerëzve që marrin pjesë ose falen është një masë e prodhimit,
Një spital ose një njësi shëndetësore ku prodhimi është numri i njerëzve që lehtësohen nga një dhimbje e caktuar,
Përmirësimi i një rruge për të reduktuar aksidentet fatale (pra shpëtimi i një numri jetësh në vit).

Kostot e investimit në të tre rastet duhet t’i nënshtrohen diskontimit, sepse ato mund të përdoren diku tjetër në ekonomi. Por nuk është e qartë pse përfitimet e projekteve të tilla duhet të diskontohen. A janë dhjetë persona të lehtësuar nga dhimbja (ose të pajisur me hapësirë për falje) pas njëzet vitesh më pak “të vlefshëm” sesa i njëjti numër që marrin të njëjtat përfitime vitin e ardhshëm?

Gjendja e pabarazisë ekonomike dhe shkaku i saj

Sipas Economist në Londër, në vitin 1970, SHBA kishte vetëm 17 miliarderë. Shifrat më të fundit tregojnë se tani numri i miliarderëve ka arritur në 177 dhe vazhdon të rritet çdo vit. Pasuria e tre miliarderëve më të pasur në botë është e barabartë me pasurinë totale të Pasurisë Kombëtare të Përgjithshme të 48 shteteve në zhvillim. Dyqind miliarderë në botë kanë një pasuri të barabartë me atë të 2 miliardë njerëzve. Këto janë realitete ekonomike që shfaqen si plagë morale për civilizimin. Ne po jetojmë në një botë të padrejtë. Një pyetje shumë e rëndësishme është: Pse ka ndodhur kjo? Shkaku kryesor është qasja e veçantë e Sistemit Kapitalist Perëndimor, i cili ka një qasje një-dimensional. Mësimi i historisë tregon se problemet ekonomike nuk mund të zgjidhen vetëm me mjete ekonomike. Ato mund të zgjidhen vetëm nëse bëhen pjesë e një qasjeje gjithëpërfshirëse dhe të balancuar, ku faktorët moralë, johuman dhe politikë janë të lidhur së bashku.

Që nga kohët e Adam Smith deri në ditët e sotme, një kërcënim i madh që ka infektuar ekonomiksin dhe e ka kthyer atë në një shkencë të zymtë është pohimi se ekonomiksi është neutral ndaj vlerave. Ai është amoral, i interesuar vetëm për mjetet e alokimit efikas dhe jo për qëllimet e jetës dhe shoqërisë. Efikasiteti në shpërndarjen e burimeve është i rëndësishëm. Është i domosdoshëm, por jo mjaftueshëm. Shpërndarja e drejtë është po aq e rëndësishme. Pjesëmarrja e të gjithëve në funksionimin e ekonomisë është po aq e rëndësishme. Ndarja e pasurisë është po aq e rëndësishme. Nëse injorohet dimensioni i drejtësisë dhe barazisë, njerëzimi është i destinuar të vuajë. Si pasojë e këtij postulati themelor të kapitalizmit, u përpoqën ta zvogëlonin ekonomiksin në një disiplinë shkencore të vetë-mjaftueshme, pa marrë parasysh moralin, etikat dhe fenë. Jo vetëm që u ndërpre lidhja me moralin dhe fenë, por edhe lidhjet me disiplinat e tjera shoqërore, përfshirë politikën, u prishën. Kjo e bëri ekonomiksin një kërcënim, jo një bekim për njerëzimin.

Me këtë kalim drejt asaj që quhet pozitivizëm, ekonomiksi gjithashtu u bë shumë abstrakt, shumë joreal, shumë i ndarë nga realiteti. Dimensioni moral nga njëra anë dhe marrëdhëniet e pushtetit në shoqëri nga ana tjetër ofrojnë kornizën brenda të cilës forcat ekonomike duhet të veprojnë. Mohoi i këtyre lidhjeve i bën ekonomistët vetëm një mjet në duar të atyre që kërkojnë pasuri dhe fitime. Ekonomiksi i ri i shekujve të nëntëmbëdhjetë dhe të njëzetë përpiqej të injoronte si dimensionin etik, ashtu edhe atë të pushtetit. Pse? Sepse kjo ishte mënyra e vetme që kapitalistët mund të kontrollonin dhe manipulonin, dhe kjo është arsyeja pse socializmi dhe komunizmi erdhën për të sfiduar atë tezë. Po ashtu, fashizmi shpërtheu si një bashkim i kapitalizmit dhe socializmit. Të dyja sfiduan supozimin e neutralitetit të shtetit. Por socializmi dhe fashizmi, në vend që të përmirësonin gjendjen e njerëzve, e përkeqësuan më tej atë. Ata e trajtuan njeriun vetëm si një agjent të faktorëve ekonomikë dhe politikë. Ata dështuan të diagnostikojnë sëmundjen reale. Ata ishin po aq një-dimensionalë sa kapitalizmi, megjithëse me një ndryshim.

Format e financimit për vendet myslimane në kohët e sotme

Në këtë pjesë propozohet zbatimi i formave të ndryshme të taksave në shtetet myslimane të sotme. Burimet që kanë në dispozicion këto shtete janë të shumta, duke përfshirë: taksat mbi tokën, taksat mbi të ardhurat të strukturuara siç duhet, taksat indirekte, ndërmarrjet publike, tarifat e shërbimeve dhe pagesat për shërbime të ndryshme. Kur këto burime nuk janë të mjaftueshme ose nuk mund të zbatohen në mënyrë të përshtatshme, mund të përdoret politika e huamarrjes. Një çështje që duhet zgjidhur në lidhje me këtë politikë është: cilat instrumente mund të përdorë shteti për të emetuar borxhin publik? A duhet të jenë aksionet e ndërmarrjeve publike, obligacionet të mbrojtura nga inflacioni, obligacionet e lidhura me skema sigurimi, apo obligacione mudarabah? Kjo çështje duhet të sqarohet përpara se të miratohet ndonjë politikë borxhi.

Nga ana tjetër, vendosja e taksave nuk paraqet shumë vështirësi. Taksat moderne të zbatuara mbi të ardhurat, pasurinë dhe transaksionet e brendshme, nëse hartohen siç duhet, mund të jenë në përputhje me Sheriatin Islam. Pikëpamjet e juristëve lidhur me këtë çështje janë paraqitur në një punim tjetër.

Kontributi i taksave në zhvillimin e vendeve myslimane

Taksimi mund të luajë një rol të rëndësishëm në vendet myslimane të sotme, qofshin ato të pasura apo të varfra. Është rënë dakord që taksimi mund të arrijë objektivat e mëposhtme:
Ulja e konsumit të panevojshëm për vendet e varfra përmirëson burimet në dispozicion për formimin e kapitalit. Në vendet e pasura me naftë është e nevojshme të reduktohet konsumi i tepruar që mbizotëron në ato shoqëri dhe të reduktohet konsumi i disa mallrave që janë të dëmshëm për shëndetin, për industritë vendase ose për zakonet dhe mënyrën e jetesës në ato shoqëri.
Taksimi mund të shërbejë si një mjet për të rishpërndarë burimet nga investimet që kanë pak efekt të dobishëm për zhvillimin, tek ato që kanë përfitim më të madh për rritjen ekonomike. Taksat mbi korporatat mund të luajnë një rol të tillë. Ata që investojnë në sektorët e nevojshëm për kombin mund t’i nënshtrohen taksave më të ulëta. Gjithashtu, burimet mund të drejtohen drejt rajoneve të varfra nëpërmjet stimujve fiskalë. Në përgjithësi, korporatat duhet t’i nënshtrohen taksave pasi ato përfitojnë nga shpenzimet e qeverisë, shkaktojnë efekte anësore dhe mund të rriten deri në monopole.
Taksimi mund të përdoret si një mjet për të ndryshuar sjelljen ekonomike duke krijuar stimuj për të kursyer, për të hyrë në sektorin e tregut, për të shfrytëzuar burimet dhe për të inkurajuar formimin e kapitalit privat.
Taksimi siguron burime financimi për një shtet modern mysliman për të zbatuar programet qeveritare.
Taksimi mund të përdoret si një mjet për të stabilizuar ekonominë dhe për të ulur kërkesën agregate. Kur taksat janë funksione elastike të të ardhurave, veçanërisht në vendet që mbështeten në pak eksporte, ai mund të shërbejë si një mjet për stabilizimin e të ardhurave.
Një sistem tatimor progresiv mund të ndihmojë në uljen e pabarazive të të ardhurave dhe kështu të arrihet harmonia sociale në shtetet myslimane.

Hartimi i një strukture tatimore optimale në një shtet mysliman

Taksimi nuk është gjithmonë pa efekte të pafavorshme. Nëse taksat kalojnë një kufi të caktuar, ato bëhen një faktor i prapambetjes ekonomike në vend që të nxisin rritjen. Struktura tatimore në çdo vend duhet të përmbushë kriteret e drejtësisë, efikasitetit ekonomik, të ardhurave dhe administrimit. Këto kritere, sipas mendimit tim, janë në përputhje të përgjithshme me ato që juristët myslimanë në të kaluarën kanë përcaktuar për Kheraj-in. Disa kërkesa themelore që duhet të përmbushen nga struktura tatimore përfshijnë:

Taksimi duhet të ulë konsumin e panevojshëm pa dëmtuar prodhimin dhe duhet të ndihmojë në përshpejtimin e formimit të kapitalit.
Kur hendeku i valutës së huaj është i gjerë, importet luksoze nuk duhet të inkurajohen dhe duhet t’u nënshtrohen taksave më të larta. Kur ky hendek nuk ekziston, është në përputhje me mësimet islame që importet luksoze të mos zgjerohen dhe detyrimet doganore mund të ndihmojnë në uljen e konsumit të atyre mallrave kur ato janë elastike ndaj çmimit.
Barra tatimore mbi fitimet e firmave që kontribuojnë më shumë në rritjen ekonomike duhet të jetë minimale.
Për të inkurajuar aktivitetin ekonomik, normat shumë të larta tatimore margjinale mbi të ardhurat duhet të shmangen.
Për të shmangur rishikimin e vazhdueshëm të normave tatimore, fleksibiliteti i brendshëm i strukturës tatimore është i rëndësishëm nëse taksa duhet të sigurojë produktivitet maksimal të të ardhurave. Një taksë shumë elastike është gjithashtu efektive për të përfshirë të ardhurat shtesë të gjeneruara nga procesi i rritjes, duke ofruar kështu një stabilizues fiskal si dhe burime të mjaftueshme financiare në duart e qeverisë. Në këtë drejtim, ekspertët fiskalë ndonjëherë paralajmërojnë kundër efektit të tërheqjes fiskale që mund të ndodhë për shkak të rritjes së progresivitetit.
Struktura tatimore duhet të përputhet me standardet e pranuara të drejtësisë dhe aftësisë për të paguar. Megjithatë, përmbushja e drejtësisë vertikale nuk është e lehtë për t’u arritur, por është një synim që shtetet myslimane duhet të punojnë për ta arritur gjatë hartimit të strukturave tatimore.

Struktura ekonomike në shumë nga vendet tona paraqet disa probleme për strukturat tatimore; siç është mbizotërimi i bujqësisë që mund të kërkojë taksa mbi tokën. Të ardhurat nga taksat mbi tokën të zbatuara në disa vende si Etiopia dhe Bolivia në vitin 1973 ishin të konsiderueshme. Është e njohur mirë se Japonia u mbështet te taksa mbi tokën për zhvillimin e saj në vitin 1870. Hartimi i një takse të gjerë mbi tokën në linjën e Kheraj-it mund të jetë një hap i rëndësishëm për vendet që janë të bekuara me burime të pasura tokësore. Taksat mbi tokën të vendosura në bazë të sipërfaqes mund të sjellin të ardhura të konsiderueshme për një vend si Sudani, siç është zbuluar nga autori.

Probleme të tjera lidhen me metodat e vlerësimit, ku përdoren metoda të supozuara kur aplikohen taksat mbi të ardhurat në mungesë të llogarive të rregullta. Këto metoda në shumë raste bien ndesh me kriterin e drejtësisë, dhe në shumë raste edhe me kriterin ekonomik. Metoda të tilla inkurajojnë korrupsionin dhe gjithashtu dekurajojnë përhapjen më të gjerë të mbajtjes së llogarive, veçanërisht aty ku korrupsioni është i pranishëm. Po ashtu, shmangiet nga drejtësia ndodhin kur taksat mbi të ardhurat personale prekin efektivisht marrësit e të ardhurave nga paga, në krahasim me paaftësinë e tyre për të përfshirë të ardhurat nga biznesi dhe të ardhurat e gjeneruara nga burimet e kapitalit. Shkalla e shmangies është gjetur të jetë shumë e lartë në shumë vende në zhvillim. Është gjetur se një e treta e popullsisë së Nigerisë Perëndimore i shmanget taksave. Kjo mund të reduktohet në një shtet islam duke theksuar shenjtërinë e detyrimeve, racionalizimin e programeve të shpenzimeve, hartimin e duhur të detyrimeve bazuar në kriteret e përcaktuara në këtë punim dhe administrimin efikas të detyrimeve të vendosura.

Integrimi social dhe diversiteti kulturor: Perspektiva islame

Një tjetër aspekt i nevojshëm për globalizimin është integrimi social. Është e rëndësishme që shtetet të kenë një kuptim më të thellë të njëri-tjetrit. Kjo do të çojë në krijimin e një fshati global. Megjithatë, një fshat global nuk duhet të kuptohet si një fshat me një kulturë homogjene dhe përfshirëse. Duhet të jetë një fshat me diversitet kulturor. Kjo mund të ndodhë vetëm nëse mësojmë jo vetëm të tolerojmë kulturat e tjera, por edhe t’i respektojmë ato dhe të shmangim talljen me to. Të presësh që të gjitha vendet në botë të adoptojnë kulturën perëndimore nuk është vetëm e padëshirueshme dhe e pamundur, por gjithashtu një qëllim që nuk mund të arrihet. Çdo përpjekje nga një komb dominues për të imponuar kulturën e tij mbi pjesën tjetër të botës do të takohet me kundërshtim nga shtetet e tjera. Nuk ka një kulturë supreme, monolitike që ka vetëm virtyte dhe asnjë dobësi. Diversiteti do të pasurojë vetëm botën.

Me fjalë të tjera, ne duhet të synojmë për globalizimin social me diversitet dhe respekt për kulturën dhe fenë e njëri-tjetrit. Duhet të përdorim mençuri për të marrë atë që është e mirë në kulturat e tjera dhe të shmangim atë që ne e konsiderojmë ndryshe. Kjo është ajo që do të thotë unitet me diversitet. Të përpiqesh të imponosh kulturën tonë mbi të gjitha kombet e tjera është mënyra e gabuar për të sjellë globalizimin social. Nuk ka asnjë dyshim për reformimin e vazhdueshëm, tolerancën dhe respektin reciprok.

Sa i përket integrimit social, vendimi i Kuranit është shumë i qartë. Kurani thotë: “Mos i shani ata të cilëve ata u luten përveç Allahut” (6:108). Me fjalë të tjera, Kurani i ndalon myslimanët të shajnë simbolet fetare ose zotat e njerëzve të tjerë.

Pse? Sepse, siç thotë Kurani: ata do ta shajnë Allahun në mënyrë të paditur nga armiqësia. Kjo ndodh gjithashtu sepse, siç thotë Kurani, ne e kemi bërë veprimin e të gjithëve tërheqës për ta. Feja e çdo shoqërie është shumë tërheqëse për ta. Ata nuk do ta braktisin atë. Të tallesh me fenë, vlerat dhe kulturën e dikujt do t’i shtyjë ata të tallin fenë dhe kulturën tonë dhe kështu do të krijohet një situatë konflikti. Kjo është, pra, mënyra më e keqe për të sjellë globalizimin. Kur’ani gjithashtu thotë:

“Mos diskutoni me njerëzit e Librit, përveç në mënyrën më të mirë, përveç atyre që kanë bërë padrejtësi. Dhe thuaj atyre se ne besojmë në atë që është shpallur për ne dhe në atë që është shpallur për ju. Zoti ynë dhe Zoti juaj është një dhe Atij i dorëzohemi.” (29:46)

Megjithatë, kjo nuk po ndodh. Ajo që po mbizotëron aktualisht në botën Perëndimore është vazhdimi i fyerjes së Islamit, Profetit Muhamed (paqja e Allahut qoftë mbi të) dhe Kuranit. Kjo është një pasqyrë e arrogancës dhe fanatizmit, dhe jo e tolerancës dhe kuptimit. Si mund të pranohet nga bota myslimane një incident si hedhja e Kuranit në tualet në SHBA (Guantanamo Bay) si një gjest miqësor? Dhe si mund të ndodhë globalizimi në një atmosferë të tillë?

Globalizimi social dhe ekonomik janë ngushtë të ndërvarura. Do të ishte e vështirë të kishim integrim ekonomik pa integrim social. Dhe ndoshta nuk mund të krijohet integrim social pa krijuar më shumë mirëkuptim dhe harmoni mes njerëzve. Incidentet e shenjtëzimit që ndodhën në SHBA dhe shumë incidente të ngjashme në Evropë nuk janë fenomene të kohëve të fundit që kanë ndodhur si pasojë e 11 shtatorit: ato pasqyrojnë një qëndrim mendjeje që ka qenë i pranishëm për shekuj me radhë. Ato janë pasqyruar në Kryqëzatat dhe më pas në sulmet e vazhdueshme ndaj Kuranit, Profetit Muhamed (paqja qoftë mbi të) dhe Islamit. Kjo sjellje nuk do të sjellë harmoni ndërkombëtare ose globalizim.

1...171819...715 Faqja 18 nga 715

Ekonomia Islame