Roli i vlerave morale dhe etike në veprimtarinë e korporatave multinacionale dhe transnacionale

Pa dyshim, po jetojmë në një mjedis ku jo vetëm që distancat po shkurtohen dhe komunikimi po bëhet gjithnjë e më i shpejtë, por edhe struktura sociale e shoqërisë, si dhe dimensionet morale dhe etike, po dobësohen, ndërsa mjetet e shkatërrimit në masë po bëhen gjithnjë e më të fuqishme. Sfida globale, pra, është: të promovohet harmonia dhe integrimi global; të nxitet zhvillimi i të gjitha shoqërive me qëllim që të eliminohet varfëria, të minimizohet papunësia dhe të reduktohen pabarazitë në të ardhura dhe pasuri, të minimizohet kriminaliteti, tensionet dhe ndjenja e shkëputjes sociale, si dhe të promovohet harmonia në familje dhe në shoqëri.

Funksionimi efektiv dhe i harmonizuar i të gjitha institucioneve njerëzore është i domosdoshëm – ndër më të rëndësishmet janë tregu, familja, shoqëria dhe qeveria. Të gjitha këto institucione janë të ndërlidhura ngushtë dhe nuk funksionojnë në mënyrë të izoluar nga njëra-tjetra. Asnjë prej tyre nuk mund të funksionojë në mënyrë të plotë dhe të qëndrueshme vetëm mbi bazën e interesit vetjak. Shërbimi ndaj interesit vetjak është i nevojshëm për të rritur efikasitetin, por edhe sakrifica është e domosdoshme për të arritur drejtësi dhe barazi, krahas efikasitetit. Prandaj, interesi vetjak duhet të shoqërohet me interesin shoqëror. Sa i përket pyetjes pse një person racional do të ishte i gatshëm të bëjë një sakrificë për të shërbyer interesit shoqëror, përgjigjja qëndron në krijimin e mekanizmave të nxitjes dhe parandalimit, si dhe në futjen e një dimensioni moral dhe përgjegjshmërie globale. Zbutja e varfërisë nuk duhet parë si një akt bamirësie nga të pasurit për të varfrit, por si një investim në fusha ku të varfrit mund të përfshihen në treg dhe të bëhen pjesë aktive e zhvillimit ekonomik.

Prandaj është jashtëzakonisht e nevojshme të krijohet një atmosferë e një fshati global me mirëkuptim të ndërsjellë dhe me më shumë paqe, harmoni dhe bashkëpunim: mungesa e një atmosfere të tillë mund të çojë në përplasje të qytetërimeve. Siç thotë Gerhard Schröder, “detyrat me të cilat përballemi kërkojnë një sistem të fortë shumëpalësh të bazuar në sundimin e ligjit dhe jo në idenë e mbijetesës së më të fortit”. Mirëqenia e të gjitha kombeve varet nga një globalizim i tillë. Ajo që duhet theksuar është se integrimi ekonomik, social dhe politik pa drejtësi shoqëruese, ndihmë të ndërsjellë dhe bashkëpunim nuk do ta integrojë njerëzimin.

Globalizimi aktual i udhëhequr nga korporatat multinacionale, ndërsa thekson integrimin ekonomik, nuk e thekson drejtësinë. Nuk mund të mos bihet dakord me atë që tha Nelson Mandela në samitin “Bridging the Divide” në vitin 2006 të organizuar nga India Today: “më shqetëson fakti që bota jonë po bëhet një fshat global vetëm për shkëmbimin e mallrave dhe informacionit – jo si një vend strehimi, jetese, sigurie dhe dinjiteti për të gjithë ata që jetojnë në të”.

Një sistem ekonomik i drejtë kërkon rritje të prodhimit dhe eksporteve nga vendet në zhvillim, së bashku me të njëjtën gjë nga vendet e industrializuara. Kjo është e nevojshme për të reduktuar papunësinë dhe varfërinë në vendet në zhvillim. Aftësia e vendeve në zhvillim nuk mund të rritet derisa të hiqen të gjitha pengesat në rrugën e kapacitetit të tyre prodhues. Nevojiten zhvillimi i burimeve njerëzore, infrastrukturës dhe qasja në teknologji për të arritur këtë qëllim. Vendet e zhvilluara duhet t’i ndihmojnë vendet në zhvillim përmes transferimit të teknologjisë dhe asistencës teknike. Kjo do të jetë e dobishme edhe për vetë vendet e pasura, pasi një rritje më e lartë ekonomike në mbarë botën do të jetë gjithashtu në dobi të tyre. Ekonomistët vërejnë se një barazi më e madhe (në mundësi, jo në rezultate) nënkupton një funksionim më efikas të ekonomisë, ulje të konflikteve, rritje të besimit dhe përmirësim të institucioneve, me përfitime dinamike për investimet dhe rritjen ekonomike. Duke supozuar se këto “përfitime dinamike” shpërblejnë kombet që i kushtojnë më shumë vëmendje pabarazisë, atëherë kjo do të shndërrohej në një prirje vetë-forcuese.

Nëpërmjet procesit të globalizimit, bota duhet të ecë drejt krijimit të një fshati universal, duke ruajtur njëkohësisht larminë e saj kulturore. Larmia është bukuria e jetës dhe një pasuri e madhe njerëzore. Çdo përpjekje nga një grup dominues për të imponuar një kulturë të caktuar mbi pjesën tjetër të botës do të krijojë probleme për gjithë njerëzimin. Ajo që na nevojitet në të vërtetë është një fytyrë njerëzore e globalizimit.

Khalid Rahman

Instrumentet e politikës monetare

Instrumentet e politikës monetare që banka qendrore në Pakistan ka zbatuar deri tani do të mbeten kryesisht të pandryshuara. Ndëshkimi financiar që ajo u vendos bankave për mosrespektimin e kërkesës për rezervë minimale të parasë ose për raportin e likuiditetit do të vazhdojë, me ndryshimin vetëm të termit “interes”, pasi ky ndëshkim nuk hyn në kategorinë e interesit të ndaluar. E njëjta gjë vlen edhe për rastet kur bankat nuk respektojnë kufijtë e përgjithshëm të caktuar për veprimtaritë e huadhënies dhe investimeve, apo nuk përmbushin objektivat e detyrueshme për financimin e sektorëve prioritarë.

Eliminimi i interesit mbi huamarrjet nga qeveria federale dhe ato provinciale përfshin dy elemente që janë jashtë kontrollit të bankës qendrore: paprekshmëria e konceptit të interesit për qeverinë federale dhe dinamika politike mes federatës dhe provincave. Prandaj, Banka Qendrore nuk ka ndonjë mundësi për të zgjedhur ndryshe.

Interesi që paguhet përmes Bankës Qendrore në marrëdhëniet me institucionet financiare ndërkombëtare dhe agjencitë e ndihmës së huaj përfshin kufizime ekonomike dhe politike ndërkombëtare, për të cilat deri më tani nuk është gjetur ndonjë zgjidhje bindëse dhe e qëndrueshme.

Anomalitë në bankat pa interes dhe propozime për reformë

Pika më e rëndësishme që kritikët myslimanë të interesit sjellin në vëmendje është përfitimi i qëndrueshëm dhe i paracaktuar nga fondet e huazuara, pavarësisht nga produktiviteti real i këtyre fondeve në duart e huamarrësit. Një tjetër pikë lidhet me shpërndarjen e rrezikut, i cili, në rastin e huadhënies me interes, bie tërësisht mbi huamarrësin, i cili zakonisht është sipërmarrësi. Në këtë mënyrë, pronari apo depozituesi i fondeve të papërdorura përfiton në mënyrë të sigurt, ndërsa prodhuesi përballet me rrezikun e humbjes. Këto karakteristika të interesit konsiderohen të padrejta. Në krahasim me këtë, ndarja e fitimit dhe humbjes në formën e musharakah dhe mudaraba-s propozohet si teknika më efektive për të eliminuar këto aspekte të padrejta të interesit. Megjithatë, u kuptua se një bankë nuk mund të lidhë kontrata musharakah ose mudaraba në emër të depozituesve të saj në rastet kur përfitimi financiar nuk mund të llogaritet gjatë periudhës së kontratës së financimit; kur nuk përfshihet tregtia; ose kur projekti ka një periudhë të gjatë zhvillimi pas investimit të fondeve të mëdha.

Si rezultat, për të mbuluar të gjithë sektorët ekonomikë janë prezantuar shumë mënyra të tjera të financimit për të zëvendësuar financimin me interes. Këto janë murabaha, mark-up (një variant i murabahës), shitja me kredi (bai muaxhxhal), qiradhënia, blerja me qira, ndarja e qirasë, tarifa e zhvillimit, blerje me të drejt riblerje (bai vafa), dorëzimi i shtyrë kundrejt pagesës së menjëhershme (ba salam), përveç përfshirjes së instrumenteve financiare si çertifikata e pjesëmarrjes me afat, çertifikata e financimit me afat, çertifikatat mudarba, etj.

Ky punim synon të shqyrtojë në çfarë mase bankat islame ekzistuese në vende të ndryshme po investojnë fondet e tyre në bazë të ndarjes së fitimit dhe humbjes (PLS). Pika tjetër për t’u analizuar është nëse mënyrat e tjera përveç PLS janë të afta të eliminojnë aspektet e kritikuara të interesit. Pas kësaj do të pasojë një diskutim nëse PLS përmes musharakës dhe mudarabës janë vërtet zgjidhje të zbatueshme nga këndvështrimi islam. Nëse jo, çfarë alternative praktike mund të përgatitet që t’i përmbahet Sheriatit nga njëra anë, dhe të shmangë interesin në letër dhe në shpirt, nga ana tjetër.

Më shumë se 50 banka pa interes janë krijuar në pjesë të ndryshme të botës të cilat pretendojnë se operojnë në bazë të mënyrave si musharaka, mudaraba, murabaha, qiradhënie, blerje me qira, etj. Kjo është përveç kalimit të plotë të gjithë sistemit bankar në Pakistan dhe në Iran, të cilët kanë adoptuar të gjitha mënyrat për financimin e sektorëve të ndryshëm të ekonomisë siç u përmend më herët. Por me disa përjashtime, mënyra më e popullarizuar e financimit e përdorur jo vetëm nga bankat individuale pa interes, por edhe nga bankat pakistaneze është murabaha, e cila gjithashtu quhet mark-up ose bai mu’axhxhal. Mënyra se si praktikohet murabaha ndryshon nga një bankë në tjetrën. Ka gjithashtu dallime në teknikat operacionale të musharakës dhe qiradhënies.

Pavarësisht ndryshimeve në mënyrat operacionale të bankave të ndryshme, duket se ekziston një përputhje e jashtëzakonshme në pikëpamjet dhe qasjen e tyre ndaj funksioneve bankare. Duket se, së pari, ekziston një konsensus i nënkuptuar midis tyre se një institucion bankar është i aftë të kontraktojë si tregtar, prodhues, qiradhënës, punëdhënës ose pronar mallrash dhe të mbajë një pjesë të fitimit të realizuar nga këto transaksione për të përmbushur kërkesat e Sheriatit. Së dyti, fitimi që supozohet se i takon shitësit, sipërmarrësit, qiramarrësit ose pronarit të fabrikës mund të bëhet në mënyrë të vlefshme objekt i shpërndarjes mes tyre dhe bankës. Kjo jo vetëm që ka krijuar një sërë vështirësish praktike për bankat, por gjithashtu ka sjellë anomali në skemat që ato kanë adoptuar. Duket se në një numër të madh rastesh, hija e interesit i përndjek ato për të llogaritur një normë të caktuar përqindje në vit edhe në musharaka, mudaraba, qiradhënie, blerje me qira, ndarje qiraje, murabaha (bai muaxhxhal, mark-up), PTC, TFC, etj. Fryma që qëndron pas të gjitha këtyre kontratave duket se synon të sigurojë një fitim të sigurt krahasueshëm me normën aktuale të interesit dhe, sa më shumë të jetë e mundur, të shmangë humbjet që mund të ndodhnin.

Vërehet se hartuesit e bankave pa interes, me gjithë besimin dhe qëllimet e tyre të mira, do të përballen me këtë dilemë përderisa të mos jenë të gatshëm t’i japin bankës rolin që ajo me të vërtetë meriton. Çështja e të drejtës së një banke për të kërkuar një pjesë të fitimit ose një shpërblim për shërbimet e saj përfshin një numër çështjesh praktike. Dhe pikërisht këtu duhet të shqyrtohet me kujdes roli i një banke.

Për arsye historike, bankat janë zhvilluar thjesht si institucione financiare. Ato janë të përshtatshme për të tërhequr para, për t’i mbajtur ato në ruajtje të sigurt, për t’i huazuar në mënyrë të sigurt, për t’i investuar në mënyrë fitimprurëse dhe për të krijuar mjete pagese. Një bankë duhet të ruajë një ekuilibër midis të ardhurave, likuiditetit dhe fleksibilitetit. Gjatë alokimit të fondeve të saj, ajo duhet të jetë jashtëzakonisht e ndjeshme ndaj faktorëve si pozita kapitale dhe shkalla e fitimprurjes së llojeve të ndryshme të huasë, stabiliteti i depozitave, kushtet ekonomike, ndikimi i politikës monetare dhe fiskale, aftësia dhe përvoja e personelit të bankës dhe nevojat për kredi në zonë. Deri tani këto banka mbështeten në një normë fikse kthimi, një pjesë e së cilës i kalohet depozituesit. Kështu, e gjithë përpjekja e një banke është e përqendruar te menaxhimi i parave dhe ajo nuk është e ndërtuar për të vepruar si sipërmarrës, tregtar, industrialist, kontraktues, punëdhënës, qiradhënës ose ofrues shërbimesh.

Lind pyetja: me gjithë këto kufizime, a mund të pretendojë një bankë se ka aftësinë e duhur për të ushtruar veprimtari tregtare apo sipërmarrëse, të cilat janë të domosdoshme për kontrata të tipit musharakah apo mudaraba? A mund të veprojë si pronare e një game të gjerë makinerish të rënda, automjetesh transporti apo pasurish të paluajtshme për të marrë rolin e qiradhënësit? Apo si furnizues që blen dhe rishes mallra importi e eksporti që u nevojiten tregtarëve të vërtetë? Nëse, historikisht dhe praktikisht, një bankë nuk është e përshtatshme për të kryer këto funksione, atëherë bëhet e diskutueshme e drejta e saj për të kërkuar pjesë nga fitimi si partner aktiv, tregtar apo qiradhënës.

M. Hasanuz Zaman

Politika monetare në një ekonomi islame

Politika monetare përbën një nga shtyllat kryesore të politikës ekonomike në çdo sistem ekonomik modern. Në një ekonomi islame, ajo duhet të ketë një rëndësi po aq të madhe sa në ekonominë kapitaliste. Megjithatë, qëllimet dhe instrumentet që përdoren për zbatimin e kësaj politike ndryshojnë ndjeshëm, për shkak të dallimeve thelbësore ndërmjet filozofisë dhe objektivave të këtyre dy sistemeve ekonomike. Një nga dallimet më të mëdha është ndalimi i interesit në Islam, i cili konsiderohet i padrejtë dhe i dëmshëm për shoqërinë, ndërkohë që në sistemin kapitalist, interesi është një përbërës qendror i funksionimit të tregjeve financiare dhe politikës monetare.

Ky punim synon të theksojë rolin që duhet të ketë politika monetare në një ekonomi që respekton parimet islame. Ai paraqet mënyrat në të cilat kjo politikë mund të jetë efektive edhe në mungesë të instrumenteve tradicionale që përdoren në sistemet kapitaliste, siç janë norma e diskontit dhe operacionet e tregut të hapur me obligacione shtetërore që gjenerojnë interes. Qëllimi është të tregohet se, edhe pa këto mjete, një politikë monetare funksionale mund të hartohet dhe të zbatohet me sukses në përputhje me mësimet islame, duke respektuar parimet e drejtësisë ekonomike dhe barazisë sociale.

Një nga sfidat më të mëdha në këtë drejtim është barazimi i ofertës së parasë me kërkesën për të, pa përdorur normën e interesit si mekanizëm rregullues. Në këtë kontekst, punimi eksploron alternativa të mundshme për të ruajtur ekuilibrin monetar dhe stabilitetin ekonomik, përfshirë përdorimin e instrumenteve të tjera që nuk bien ndesh me parimet e Sheriatit. Një tjetër aspekt i rëndësishëm i diskutuar është mënyra e financimit të deficitit buxhetor të qeverisë pa përdorur bono shtetërore që bartin interes, përmes mekanizmave të tjerë që janë në përputhje me parimet islame dhe që nuk shkaktojnë presione inflacioniste në ekonomi.

Në thelb, punimi argumenton se një politikë monetare efektive në një ekonomi islame është e mundur, por ajo kërkon një qasje të re, krijuese dhe të orientuar drejt drejtësisë, e cila merr në konsideratë natyrën unike të sistemit islam dhe nevojat aktuale të zhvillimit ekonomik. Zhvillimi i instrumenteve të reja monetare që nuk bazohen në interes, ndërtimi i institucioneve financiare islame të forta dhe edukimi i politikëbërësve dhe profesionistëve financiarë për parimet islame janë hapa të domosdoshëm drejt krijimit të një sistemi monetar funksional dhe etik.

Dr. M. Umer Chapra

Ekonomiksi monetar

Zëvendësimi i interesit me ndarjen e fitimit është treguar se ka pasoja të gjera. Disa nga pikat e rëndësishme janë shënuar më poshtë:

Krijimi i parasë do të fokusohet tek investimet dhe nuk do të bazohet më në dhënien e kredive, siç ndodh aktualisht. Kjo vlen si për paranë me fuqi të lartë të krijuar nga banka qendrore, ashtu edhe për kreditë që krijohen nga bankat tregtare. Kjo lidhje e drejtpërdrejtë e bën më të lehtë kontrollin e furnizimit me para në përputhje me rritjen e ekonomisë, shumë më efektivisht sesa në sistemin aktual.
Kërkesa për para do të jetë funksion i nivelit të të ardhurave dhe i ndryshimeve të pritura në produktivitetin e investimeve, siç pasqyrohet në shkallën e fitimit. Argumentohet se kërkesa për para do të jetë më e qëndrueshme në një ekonomi islame sesa në një sistem që bazohet në interes.

E njëjta gjë vlen edhe për fusha të tjera si puna, marrëdhëniet industriale dhe popullsia. Diskutimet zakonisht mbeten në nivel parimesh, ndërsa kërkesat që lidhen me përmbushjen e komponentëve të dytë dhe të tretë të ekonomisë islame nuk realizohen. E njëjta vlen edhe për marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare. Madje as objektivat e politikave në kontekstin ndërkombëtar nuk trajtohen siç duhet. Analizat e pavarura mbi realitetin ekzistues dhe strategjitë për transformimin islam të marrëdhënieve ekonomike ndërkombëtare janë përpjekur vetëm në lidhje me vendet myslimane. Një kornizë më universale ende nuk është përvetësuar.

Duhet theksuar se vizioni islam nuk ka nxitur vëmendje të barabartë ndaj të gjitha dimensioneve të menaxhimit ekonomik apo të gjitha fushave të veprimtarisë ekonomike. Më shumë vëmendje i është kushtuar sjelljes së orientuar islame të agjentëve ekonomikë dhe funksionimit të mekanizmit të tregut nën ndikimin e saj. Sektori monetar ka marrë një vëmendje të tillë sepse ndalimi i interesit është një kontribut i madh islam në çështjet ekonomike. Komponenti i dytë, analiza e realitetit ekzistues, është thelbësisht shumë i dobët. Një arsye mund të jetë mungesa e të dhënave empirike të rëndësishme për studime të tilla. Shumica e studimeve teorike i përkasin komponentit të tretë, por ato vuajnë nga mungesa e materialit që ka të bëjë me komponentin e parë, domethënë nxjerrjen e qëllimeve dhe vlerave islame të lidhura posaçërisht me fusha të ndryshme të veprimtarisë ekonomike. Kjo vlen edhe për ekonominë monetare, e cila ka përparësi të lartë në ekonominë islame bashkëkohore. Një arsye kryesore për këtë mangësi ka qenë paaftësia e ekonomistëve profesionistë myslimanë për të pasur qasje të drejtpërdrejtë në Kuran, Sunet, Fikh dhe historinë islame. Kontributet nga dijetarët e Sheriatit, në përgjithësi, mungojnë në rëndësi sepse ata nuk janë plotësisht të vetëdijshëm për çështjet specifike që lidhen me aspekte të ndryshme të ekonomisë moderne. Zhvillimi i duhur i ekonomisë islame si një disiplinë kërkon, përveç kontributeve pioniere individuale, edhe përpjekje të organizuara institucionale, të cilat vetëm universitetet dhe institutet e arsimit të lartë mund t’i përballojnë. Progresi i arritur deri tani, i cili ka qenë kryesisht rezultat i përpjekjeve individuale, është njëkohësisht i rëndësishëm dhe inkurajues, duke pasur parasysh gjendjen aktuale të ekonomisë dhe nevojat ende të papërmbushura të shoqërisë.

Korporatat multinacionale: Ndikimi i tyre në shoqëritë mikpritëse

Siç është diskutuar më herët, korporatat multinacionale kanë kapacitetin për të hulumtuar, hetuar dhe identifikuar nevojat, sjelljet dhe çështjet njerëzore. Ato mund të shkojnë edhe më tej në ndryshimin e sjelljes dhe mënyrës së jetesës së njeriut. Të njëjtat korporata mund të nxisin kërkimin mbi çështjet me të cilat përballet njerëzimi dhe mund të ofrojnë përgjigje shumëdimensionale, përfshirë zhvillimin e produkteve dhe shërbimeve që nevojiten për të adresuar këto probleme. Ato kanë kapital të bollshëm si dhe burime njerëzore, ekspertizë dhe kapacitetin e nevojshëm për të ndryshuar mendjet dhe sjelljen e njeriut – dhe për të promovuar gjëra që janë me të vërtetë të nevojshme për përmirësimin e individëve dhe shoqërive. Por a po e bëjnë këtë këto kotporata apo a është e drejtë të pritet një kontribut i tillë prej tyre? Kjo është e rëndësishme të diskutohet pasi procesi i globalizimit pretendohet se synon të mirën e përbashkët të globit ose fshatit global, dmth. çdo personi që jeton në tokë. Kjo nga ana tjetër kërkon përcaktimin e çështjeve dhe problemeve reale njerëzore, veçanërisht atyre që po përjetohen nga shoqëritë mikpritëse. Pyetja thelbësore atëherë do të ishte, nëse është në interesin e korporatave multinacionale që të adresojnë dhe të marrin masa për të zgjidhur këto probleme. Le të hedhim një vështrim së pari mbi problemet dhe pikat e forta të shoqërive mikpritëse.

Problemet dhe pikat e forta të shoqërive mikpritëse: Shoqëritë mikpritëse ku veprojnë korporatat multinacionale, përveç vendeve të origjinës, janë kryesisht vendet në zhvillim dhe vendet më pak të zhvilluara. Ka dallime në shkallë, por në përgjithësi vendet në zhvillim dhe vendet më pak te zhvilluara kanë probleme dhe çështje të përbashkëta. Ato kanë varfëri të përhapur, sëmundje dhe sisteme të mjerueshme të kujdesit shëndetësor, analfabetizëm dhe mungesë të objekteve arsimore, infrastrukturë të dobët, probleme të qeverisjes si qeveri të dobëta dhe të korruptuara, prioritete të gabuara, mungesë qasjeje në drejtësi dhe pabarazi në shpërndarjen e të ardhurave. Mund të jetë me vlerë të përmendet këtu Mbretëresha Rania A1 Abdullah e Jordanisë. Në një seminar të mbajtur në Indi ajo e ka përmbledhur aq bukur situatën duke thënë:

“Sfida më e madhe që përballemi sot është hendeku i shpresës, i cili që nga lindja i ndan njerëzit në ata që kanë një të ardhme dhe ata që nuk kanë. Ky hendek shprese hapet kur fëmijëve më të vegjël u mohohet ajo që u duhet për të pasur ëndrra dhe për të synuar përpara – shëndet, ushqim dhe nëna të arsimuara që mund t’u transmetojnë vlera. Ky hendek bëhet edhe më i madh kur fëmijëve në shkollë u mungojnë librat, teknologjia dhe mbështetja – përfshirë mësues të trajnuar dhe me mundësi për të përdorur mjete moderne komunikimi me botën. Madje ky hendek ekziston edhe për ata studentë që ia dalin të arrijnë deri në universitet”.

Sa për pikat e forta, këto janë shoqëri tradicionale, me struktura të forta sociale dhe një sistem familjar që ofron lidhje të ngushta marrëdhëniesh, një mjedis përkujdesës, sistem sigurie sociale të bazuar në familjen e gjerë, jetë të thjeshtë dhe një dije e urtësi të trashëguar tradicionale. Këto janë kryesisht ekonomi bujqësore; për këtë arsye siguria ushqimore nuk ka qenë problem në rrethana të zakonshme.

Të shohim tani çfarë ndodh ose po ndodh veçanërisht në sektorët ekonomik, social dhe kulturor kur korporatat multinacionale hyjnë në këto shoqëri dhe fillojnë të veprojnë në mënyrë agresive për të arritur objektivat e tyre afariste dhe tregtare. Së pari do të trajtojmë pikat që ndihmojnë në kuptimin e asaj që është “E MIRË” që këto korporata po krijojnë për shoqëritë mikpritëse.

Ana Pozitive

Burimet Financiare, teknologjike dhe ekspertiza: Nuk mund të mohohet fakti që korporatat multinacionale sjellin përparësi të caktuara për shoqëritë pritëse. Përmes tyre bëhen të disponueshme burime dhe investime të mëdha, teknologji, inovacion dhe ekspertizë në vendet ku ato veprojnë. Prania e tyre ndihmon gjithashtu në krijimin e një kulture kërkimi dhe zhvillimi, trajnimi në fushën e marketingut dhe zhvillimit të burimeve njerëzore brenda organizatës. Për më tepër, ato kontribuojnë ndjeshëm në arkën e shtetit përmes pagesës së taksave.

Praktika të mira biznesi: Qeverisja e mirë, transparenca brenda organizatës, delegimi i kompetencave dhe vlerësimi i punës në bazë të performancës së bashku me programet e shpërblimeve nxisin një qasje të bazuar në meritë. Kultura e punës dhe mjedisi profesional që krijohet brenda korporatave multinacionale është një nga veçoritë kryesore të tyre. Zyrat e mirëmbajtura, të pajisura me teknologji moderne dhe të aksesueshme për të gjithë punonjësit – qoftë në pozita të larta apo të ulëta – si dhe pagat e larta, shërbimet e transportit dhe kujdesit shëndetësor, krijojnë një kulturë që ndikon edhe në mjedisin e biznesit vendas. Meqenëse këto korporata shpesh shërbejnë si modele, këto praktika fillojnë të ndiqen edhe nga kompanitë kombëtare të mëdha, duke krijuar kështu një efekt zinxhir. Madje edhe shoqëria civile ndikohet nga kjo kulturë profesionale pune. Një kulturë që vlerëson meritën dhe dijen, ndihmon në promovimin e arsimit të lartë në fusha si menaxhimi dhe biznesi, së bashku me disiplina të tjera të rëndësishme në shoqëri.

Komoditetet e Jetës: Falë prodhimit në shkallë të gjerë, kontrollit të cilësisë dhe konkurrencës së shëndetshme, shpeshherë ndodhin ulje çmimesh dhe ofrohen përfitime të tjera për konsumatorët. Kjo bën që njerëzit të kenë qasje më të lehtë dhe më të lirë ndaj produkteve dhe shërbimeve që u shtojnë komoditet jetës së përditshme, shpeshherë pa qenë nevoja të largohen nga shtëpia.

Përmirësimi i infrastrukturës: Shumë ndërmarrje multinacionale kontribuojnë në përmirësimin e infrastrukturës dhe ofrimin e shërbimeve bazë në zonat ku ato ushtrojnë aktivitetin. Ato financojnë organizata të shoqërisë civile ose japin ndihma direkte për të përmirësuar kushtet e jetesës dhe zhvillimin ekonomik të komuniteteve përreth. Edhe pse këto veprime janë shpesh vullnetare, lehtësirat fiskale të ofruara nga ligji i inkurajojnë edhe më shumë këto nisma.

Pluralizmi: Për shkak të korporatave multinacionale ndodh një lloj ndërveprimi përtej kufijve. Edhe arsimi (veçanërisht ai në fushën e biznesit) duhet të marrë në konsideratë perspektivat globale. Kjo perspektivë globale dhe mirëkuptimi ndërkulturor rrit aftësinë përshtatëse të studentëve në çdo vend të botës. Kjo çon në përzierje kulturash dhe praktikash dhe inkurajon pluralizmin si dhe konkurrencën. Integrimi dhe përhapja e ideve dhe imazheve parandalojnë reagimet dhe rezistencën. Nënkontraktimi nga ana e këtyre korporatave, veçanërisht në sektorët e shërbimeve, është një dukuri relativisht e re por e rëndësishme. Vendet përfituese po bëhen kështu jo vetëm qendra prodhuese të botës, por edhe zyre për sherbime. Përveç sigurimit të punësimit, kjo gjithashtu nxit pluralizmin. Këto mund të jenë pasuri të mëdha për shoqëritë nëse merren dhe trajtohen në mënyrë pozitive.

Khalid Rahman

Masat e politikës fiskale në një ekonomi islame

Një ekonomi islame do të përdorte shumicën e masave fiskale të dizajnuara për një ekonomi jo-islame, megjithatë, siç do të shohim, zbatimi dhe ndikimi i këtyre masave do të ishte ndryshe. Ekzistojnë, gjithsesi, masa fiskale unike, të cilat mund të konsiderohen si pjesë përbërëse e politikës ekonomike islame. Këtu do të shqyrtohen vetëm dy masa: (a) tatimi i Zekatit dhe (b) detyrimet ekonomike.

Tatimi i Zekatit

E kemi përmendur tashmë se Zekati është një nga shtyllat themelore të kushteve ekonomike të shoqërisë myslimane. Megjithatë, ai është gjithashtu një formë tatimi. Prandaj duhet të konsiderohet si një masë fiskale. Sidoqoftë, nuk mund të trajtohet si një mjet fiskal që autoritetet mund ta përdorin për të arritur objektiva ekonomike në të njëjtën mënyrë siç përdorin taksat e tjera. Kjo për tre arsye:

Zekati është një tatim fetar. Ai duhet të mblidhet nga autoritetet myslimane në çdo kohë, pa marrë parasysh gjendjen ekonomike.
Edhe pse në Kuranin e Shenjtë nuk është përcaktuar ndonjë formë apo përqindje për tatimin e Zekatit, Profeti (paqja qoftë mbi të) ka përcaktuar norma të caktuara për lloje të ndryshme të të ardhurave dhe pasurive. Sipas mendimeve fetare, këto norma janë fikse dhe të pandryshueshme. Kjo do të thotë se normat e Zekatit nuk mund të ndryshohen (rriten ose ulen) për të arritur objektiva ekonomike. Me fjalë të tjera, nuk mund të përdoret si mjet fiskal.
Jo vetëm që normat janë të fiksuara, por edhe qëllimet për të cilat mund të përdoren të ardhurat nga ky tatim janë të përcaktuara qartë. Këto objektiva janë të përmendura në Kuranin e Shenjtë, Surja Teube, citati 60. Të ardhurat duhet të shpërndahen për: (1) të varfrit, (2) nevojtarët, (3) zyrtarët që e mbledhin atë, (4) ata që zemrat e tyre priren drejt së vërtetës, (5) lirimin e robërve, (6) ata që janë në borxhe, (7) ata që janë në rrugën e Zotit, dhe (8) udhëtarët. Sa i përket atyre “zemrat e të cilëve priren”, kjo dispozitë ka pushuar së vepruari që nga koha e Profetit (paqja qoftë mbi të), sepse ai u jepte atyre zekatin si një dhuratë për të parandaluar shqetësimet ndaj myslimanëve dhe për të siguruar ndihmën e tyre herë pas here. Por kur besimi u forcua, ky zakon u braktis.

Për secilin lloj pasurie, ekziston një përjashtim minimal i quajtur Nisab. Në rastin e argjendit, Nisabi është afërsisht 21 ons, ndërsa për arin është 3 ons. Për format e tjera të pasurisë, Nisabi përcaktohet sipas vlerës së tyre në argjend. Zekati nuk është i detyrueshëm për nevojat jetësore, si: shtëpia banimi, veshjet apo orenditë e shtëpisë.

Sipas pikëpamjeve bashkëkohore fetare, Zekati vendoset me një normë prej 2.5% (ose 1/40 e pasurisë) mbi pasuritë që shumohen, përfshirë paratë në dorë, depozitat e papërdorura në banka, argjendin, arin dhe bizhuteritë e tjera, si dhe mbi të ardhurat neto nga transaksionet. Ndërsa mbi të ardhurat neto nga investimet, Zekati vendoset në një normë prej 10%.

Nga përshkrimi i mëparshëm del qartë se autoritetet myslimane nuk mund ta manipulojnë tatimin e Zekatit apo përdorimin e të ardhurave prej tij në përputhje me ndryshimet në kushtet ekonomike. Megjithatë, edhe pse Zekati nuk është një mjet i politikës fiskale diskrecionare, ai ka një ndikim shumë të fortë mbi variablat kryesore ekonomike në një ekonomi islame.

Ndikimi i Zekatit në Konsum

Shtojca Matematike tregon se Zekati do të kishte dy efekte mbi shpenzimet totale konsumatore në një ekonomi islame. Së pari, për shkak të tatimit të Zekatit, si prirja mesatare ashtu edhe ajo margjinale për të konsumuar do të ishin më të larta në një ekonomi islame sesa në një ekonomi jo-islame që nuk ka një masë të ngjashme fiskale. Së dyti, për shkak të tatimit të Zekatit, hendeku i investimeve në çdo nivel të të ardhurave do të ishte më i vogël në një ekonomi islame që nuk ka një masë të ngjashme fiskale.

Zekati dhe Tatimi Progresiv

Keynesi mbrojti tatimin progresiv si një nga masat e rëndësishme për lehtësimin e papunësisë, sepse ai merr një pjesë relativisht më të madhe nga të ardhurat e të pasurve sesa nga ato të të varfërve, duke ofruar kështu njëfarë lehtësimi ndaj mungesës së kërkesës për konsum që manifestohet në ekonomitë kapitaliste.

Tatimi progresiv, megjithatë, nuk është një zgjidhje e gjithanshme për papunësinë. Ka kufizime të qarta mbi shkallën në të cilën tatimet progresive mund të përdoren për të nxitur nivele të larta të aktivitetit ekonomik. I gjithë sistemi tatimor duhet të jetë progresiv për të pasur rezultate efektive. Gjithashtu, një kufizim i pashmangshëm mbi shkallën në të cilën mund të përdoret tatimi progresiv buron nga fakti se jo të gjitha paratë që merren nga të pasurit mund tu jepen drejtpërdrejt të varfërve, ndonëse në një farë mase kjo bëhet përmes pensioneve, pagesave të ndihmës, etj. Qeveria që mbledh taksa për qëllime rishpërndarjeje duhet ose të subvencionojë qytetarët privatë ose të zgjerojë fushën e aktiviteteve të saj për të ofruar shërbime sociale për grupet me të ardhura të ulëta. Shërbime të tilla si arsimi, kujdesi shëndetësor dhe objektet publike për rekreacion janë ilustrime. Megjithëse shërbimet e këtij lloji kanë rëndësi të madhe shoqërore, ato nuk e bëjnë të mundur që grupet me të ardhura të ulëta të rrisin të ardhurat monetare nga të cilat duhet të ushqehen, vishen dhe strehohen. Subvencionet për strehim, ose strehimi i qeverisë me kosto të ulët, janë, sigurisht, të mundshme por priren të kundërshtohen fuqimisht nga grupet me interesa private. Një kufizim tjetër për rishpërndarjen e të ardhurave nëpërmjet tatimit progresiv është rreziku që normat e larta mbi të ardhurat e mëdha mund të dekurajojnë investimet private, mbi të cilat ekonomia e ndërmarrjes private mbështetet kryesisht për të mbushur hendekun ndërmjet të ardhurave dhe konsumit në nivele të larta të punësimit. Nëse tatimi progresiv rrit prirjen e komunitetit për konsum në dëm të dobësimit të shtytjes për të investuar, humbjet në punësim nga kjo e fundit mund të tejkalojnë fitimet nga e para.

Këto kufizime tregojnë qartë epërsinë e demokracisë dhe barazisë ekonomike islame. Ato gjithashtu tregojnë epërsinë e tatimit të Zekatit, të prezantuar mbi 1400 vjet më parë, ndaj masave të tatimit progresiv të prezantuara nga Keynesi. Së pari, Zekati ka një bazë më të gjerë sesa tatimi progresiv; ai vendoset jo vetëm mbi të ardhurat por edhe mbi pasuritë e papërdorura. Së dyti, të ardhurat nga Zekati shkojnë kryesisht dhe drejtpërdrejt për të varfrit dhe nevojtarët dhe për rrjedhojë veprojnë menjëherë për të rritur prirjen për konsum. Së treti, tatimi i Zekatit bie rëndë mbi pasuritë që shumohen dhe për këtë arsye do të kishte një efekt nxitës, dhe jo dekurajues (siç ndodh me tatimin), mbi investimet.

Së katërti, Zekati është një tatim fetar që duhet të mblidhet në çdo kohë, pavarësisht rrethanave ekonomike. Së pesti, normat e Zekatit janë të fiksuara dhe nuk mund të ndryshohen. Së gjashti, qëllimet për të cilat përdoren të ardhurat nga Zekati mund të jenë vetëm ato të deklaruara në Kuranin e Shenjtë.

Për shkak të Zekatit, kërkesa për investime në një normë të caktuar të pritur të fitimit do të jetë gjithmonë më e lartë në një ekonomi islame sesa në një ekonomi jo-islame me treg të lirë.

Korporatat multinacionale dhe transnacionale: Shfaqja, rëndësia dhe strategjitë e tyre

Korporatat multinacionale janë kompani të mëdha që zhvillojnë operacionet e tyre të biznesit në shtete të ndryshme. Edhe pse korporatat transnacionale shpesh mendohet se janë sinonime me, ato multinacionale në fakt janë të ndryshme në disa aspekte. Faktori kryesor që i ndan është se ato mbajnë selinë e tyre financiare jashtë shtetit për t’i mbrojtur ato nga taksat. Kështu, ato nuk kanë llogaridhënie financiare ndaj shteteve ku zhvillojnë operacionet e tyre kryesore. Në mënyrë ideale, korporatat multinacionale do të ishin vërtet globale; duke operuar përtej kufijve pa një theks të vetëm kombëtar. Megjithatë, kjo është rrallë herë e vërtetë. Zakonisht, këto korporata dominohen nga një kompani amë, zakonisht në botën e zhvilluar, përmes së cilës ato kryejnë shumicën e kërkimit të tyre dhe në të cilën shpesh i kthejnë fitimet. Pra, me fjalë të thjeshta, një korporatë multinacionale ose një ndërmarrje multinacionale ose korporatë transnacionale ose organizatë multinacionale është një korporatë/ndërmarrje që menaxhon fabrika prodhimi ose ofron shërbime në më shumë se një shtet.

Megjithatë, kjo nuk është një dukuri e re. Aktivitetet e tregtisë mes popujve dhe kombëve kanë ndodhur që nga koha e lashtë. Një cikël prodhimi, shkëmbimi mallrash dhe tregti përtej kufijve për çdo gjëje që ka nevojë njëriu është aq i vjetër sa vetë ai. Korporata multinacionale bashkëkohore ka rrënjët e saj te tregtarët e Lindjes dhe Perëndimit të Indisë gjatë periudhës merkantiliste të shekullit të 16-18. Këto shpesh nuk ishin multinacionale, dhe shpesh ishin instrumente të kolonializmit. Me epokën e zbulimeve dhe zhvillimin e navigimit të saktë të distancave të mëdha në det, këta tregtarë megjithatë udhëhoqën zgjerimin e tregtisë.

Ky proces është zhvilluar dhe evoluar me mënyrat dhe mjetet moderne që kanë shtuar rëndësinë, shpejtësinë, shtrirjen dhe shkallën e tij.

Më vonë, revolucioni industrial dhe prodhimi në shkallë të madhe krijuan nevojën dhe mundësinë për të kapur tregje për një prodhim që po zgjerohej. Zhvillimet në mjetet e komunikacionit dhe transportit dhe theksi i shtuar në tregtinë e lirë si një element i lirisë politike dhe ekonomike, gjithashtu luajtën një rol të rëndësishëm në dhënien e një roli më të madh për korporatat multinacionale. Deri në fund të shekullit të 20-të, dhe me shumë ish-monopole shtetërore në telekomunikacion, gjenerimin e energjisë dhe transportin që u zgjeruan në tregje ndërkombëtare, korporatat multinacionale dominonin tregtinë botërore të mallrave dhe shërbimeve. Lindja e gjigantëve të medias me fuqinë dhe ndikimin në rritje mbi mendjet e njerëzve dhe bashkëpunimi i tyre me korporatat multinacionale të tjera, të shtyra nga interesi i përbashkët i të dyjave, ka shumëfishuar këtë fenomen në të kaluarën e afërt. AOL Time Warner, Disney, General Electric, News Corporation, Viacom, Vivendi, Sony Bertelsmann janë disa nga korporatat multinacionale të cilat drejtojnë drejtpërdrejt ose tërthorazi mendjet e njerëzve të botës. Ata publikojnë gazeta, revista dhe libra; zotërojnë rrjete televizive dhe kabllore; prodhojnë filma dhe filma të animuar, kanë kontroll mbi shërbimet IT dhe ato online, rrjetet satelitore dhe sportet; zotërojnë parqe argëtuese dhe madje janë të përfshirë në shitjet me pakicë. Nga politika, ekonomia, kultura dhe letërsia, ata kanë ndikim.

Duke pas parasysh kontekstin historik dhe faktorët motivues pas shfaqjes dhe zhvillimit të korporatave multinacionale, nuk ka nevojë të theksohet se maksimizimi i fitimit është forca shtytëse për korporatat multinacionale, pasi ato përfitojnë nga ekonomitë e prodhimit në shkallë të madhe. Ato mund të negociojnë sipas kushteve të tyre për materialet e nevojshme të papërpunuara nga e gjithë bota, mund të përdorin teknologjitë më të fundit të disponueshme dhe mund të investojnë shuma të mëdha kapitalesh për të krijuar infrastrukturën e nevojshme. Pasi kanë siguruar prodhimin, ato kërkojnë tregje më të mëdha për të shitur produktet e tyre, gjë që nuk është e vështirë për shkak të burimeve të shumta që zotërojnë. Megjithatë, me kufijtë gjeografikë që kufizojnë lëvizjen dhe aksesin e tyre dhe me barrierat tarifore dhe jo-tarifore që kufizojnë lëvizjen e mallrave, ata kanë nevojë për një sistem global që lejon lëvizjen e lirë të produkteve të tyre.

Është e rëndësishme të theksohet se si korporatat multinacionale po përdorin fuqinë e tyre ekonomike për të shtyrë rregullat tregtare që i ndihmojnë ato të rrisin biznesin e tyre dhe jo të ndihmojnë vendet e varfra. Me burime të jashtëzakonshme, ato mund të angazhojnë lobistë me ekspertizën dhe ndikimin më të lartë. Pothuajse 15,000 lobistë janë të bazuar në Bruksel, ose rreth një lobist për çdo anëtar të stafit të Komisionit Evropian, organi ekzekutiv që negociaton në emër të BE-së në Organizatën Botërore të Tregtisë (WTO). Shtatëdhjetë për qind e këtyre lobistëve përfaqësojnë interesat e biznesit, dhe shpenzimet për lobim vetëm në Bruksel vlerësohen të jenë ndërmjet 750 milionë deri në një miliard euro. Po ashtu, në Washington DC, ku thuhet se punojnë rreth 17,000 lobistë. Vetëm industria farmaceutike shpenzoi një miliard dollarë për këtë qëllim në SHBA në vitin 2004.

Vendet e fuqishme të veriut, të influencuara nga ky lobim dhe me një prani të fortë në selinë e OBT-së në Gjenevë, mund të arrijnë çfarëdo që është në favor të tyre ose ta ndalojnë atë që nuk është në favor të tyre, pa marrë parasysh pasojat ekonomike, shoqërore ose kulturore për të varfrit e botës. Lëvizjet për të lehtësuar kufizimet e tregtisë ndërkombëtare (në OBT dhe forume të tjera) duhet gjithashtu të shihen në këtë kontekst.

Në një nivel tjetër, korporatat multinacionale duhet të negociojnë me vendet pritëse për të hyrë në tregjet e tyre. Por, sërish, ato nuk hasin vështirësi të mëdha. Pasi vendet pritëse kanë infrastrukturë ekonomike të dobët, mungesë kapitali dhe kërkojnë burime për investime, qeveritë e këtyre vendeve nuk kanë shumë mundësi tjetër përveçse të lejojnë korporatat multinacionale të veprojnë mjaft lirshëm. Prodhimi i artikujve pa licencë dhe prodhimi i tepruar i artikujve me licencë, përveç shkeljeve të rregulloreve të importit dhe eksportit nga këto korporata, janë fenomene që janë provuar dekada më parë. Ka çështje si legjislacioni i favorshëm, lehtësimi i infrastrukturës, nxitjet fiskale, shfrytëzimi i punës, rreziku për mjedisin dhe madje korrupsioni, të cilat shpesh injorohen nga qeveritë e vendeve pritëse për të shmangur çdo kërcënim nga largimi i kompanive multinacionale nga vendi. Nxitja për privatizim në mbarë botën duhet të shikohet gjithashtu në këtë kontekst; pyetjet se kush po shtyn për privatizimin dhe liberalizimin dhe kush po i blen pasuritë e privatizuara, bëhen më të lehta për t’u kuptuar.

Prodhuesit vendas të çdo produkti kudo në botë kanë disa avantazhe mbi konkurrentët e huaj në shumë projekte. Korporatat multinacionale nuk kanë problem t’i trajtojnë ato duke i blerë ose thjesht duke i shtyrë ato jashtë tregjeve duke mbajtur një humbje të kalkuluar për një kohë. Ato konkurrojnë më tej me këta prodhues vendas duke përdorur kapitalin e tyre përmes prezantimit më të mirë dhe marketingut agresiv. Kjo është e orientuar për të kapur tregjet duke rritur kërkesën dhe konsumimin sa më shumë të jetë e mundur, duke kërkuar çmimin më të lartë. Gjatë kësaj periudhe kalimtare, ata mund të ofrojnë produktet e tyre falas për të krijuar një zakon të përdorimit të produkteve të tyre mes publikut. Kjo siguron objektivat e korporatave për të marrë fitimet maksimale nga vendi pritës. Ndërkohë që bëhen përpjekje të vazhdueshme për të ulur kostot e prodhimit, përfitimi shpesh nuk kalon te konsumatori përmes uljes së çmimit të shitjes.

Për të nxitur blerësit të blejnë produktet e tyre, korporatat multinacionale kanë një gamë strategjish dhe mjetesh. Këto përfshijnë kërkimin social dhe të tregut, ndërtimin e opinionit, zhvillimin e grupeve të interesit, lobimin, sponsorizimin dhe kështu me radhë. Qëllimi arrin në fund duke bërë një transformim në mënyrat e të menduarit dhe përfundimisht duke ndryshuar zakonet që çojnë në ndryshime në stilin e përgjithshëm të jetesës në shoqëri. Ata e paraqesin produktin që po shesin si një nevojë për njerëzit, ndërsa produktet që përdoren tashmë paraqiten si të panevojshme dhe/ose të një standarti më të ulët dhe jo tërheqës.

Mënyrat e lartpërmendura për të kapur një treg kërkojnë shumë kapital. Ky kapital është në bollëk për korporatat multinacionale. Fushatat e marketingut realizohen përmes ndihmës së medias. Me fuqinë gjithnjë në rritje të medias, ndryshimet e nevojshme në shoqëri synohen dhe arrihen në një numër mënyrash. Ky është dhe shkaku pse shohim që një kulturë globale po promovojë zakone dhe stile jetese të njëjta kudo në botë. E gjitha kjo nuk mund të imagjinohet pa mjete të shpejta dhe efektive komunikimi për shkëmbimin dhe shpërndarjen e informacionit, kapitalit dhe ekspertizës. Vetëm korporatat e mëdha mund t’i përballojnë këto burime në atë nivel më të lartë.

Ndërkohë që prodhuesit vendas të një produkti mund të jenë të pafuqishëm kundër tyre, korporatat e mëdha kanë konkurrencë mes vetes. Shumicën e kohës kjo konkurrencë menaxhohet megjithatë ose përmes bashkimeve, ose duke pranuar një pjesë të tregjeve. Megjithatë, kjo i jep nxitje inovacionit dhe krijimtarisë dhe çon në iniciativa për zhvillimin e teknologjive të reja, mënyrave të reja prodhimi dhe, në disa raste, kostos më të ulët për blerësit e fundit. Konkurrenca gjithashtu ka çuar në lindjen e korporatave multinacionale të specializuara për fusha të ndryshme. Prandaj, ne gjejmë korporata në të gjitha fushat e jetës njerëzore, duke përfshirë media, IT, transport, banka dhe financa, automjete, telekomunikacion, mallra shtëpiake, turizëm, transport dhe hotele, farmaci, ushqim, veshje, kozmetikë, ndërtim, naftë dhe gaz, burime natyrore dhe minerale, botim, shpërndarje dhe madje edhe arsim dhe shëndetësi.

Prodhimi i disa markave të një produkti të vetëm nga e njëjta kompani është një tjetër element i rëndësishëm i strategjisë së korporatave multinacionale. Ndërsa kjo kënaq psikologjinë njerëzore për të pasur mundësi zgjedhjeje për të marrë një vendim, tregu mbetet nën kontrollin e korporatave. Sukesi i këtyre korporatave varet nga një ndërveprim i ngushtë dhe bashkëpunim dhe nga zvogëlimi më tej i botës në terma distancash dhe kufizimesh.

Nëse mendojmë për këtë skenar, procesi i globalizimit fillon nga dhe mbaron tek korporatat multinacionale. Korporatat e mëdha përfaqësojnë globalizimin ekonomik në vazhdim, e mbrojnë dhe e promovojnë atë. Nëse imagjinojmë një skenar ku nuk ka korporata multinacionale ose korporata të mëdha, do të thotë që procesi aktual i globalizimit do të humbiste aktorin kryesor dhe më të rëndësishëm dhe gjithashtu do të humbiste shpejtësinë dhe shtrirjen që po tregon tani.

Khalid Rahman

Mekanizmi i politikës fiskale

Në përpjekje për të arritur objektivat e dëshiruara ekonomike, një ekonomi islame mund t’i përdorë mjetet e saj fiskale ndryshe krahasuar me ekonomitë jo-islame. Në këtë seksion do të shqyrtojmë përzierjen e mjeteve fiskale që janë në dispozicion në një ekonomi islame për të arritur punësim të plotë, për të frenuar inflacionin dhe për të mobilizuar kursimet në mënyrë që të përshpejtohet rritja ekonomike. Do të marrim gjithashtu parasysh çështjen e “shumëzuesit të buxhetit të balancuar” dhe politikën e borxhit publik. Duke vepruar kështu, do të përqendrohemi në dimensionet e reja dhe do të lëmë mënjanë ato aspekte që trajtohen në tekstet e makroekonomisë.

Përdorimi i politikës fiskale në një ekonomi islame për të zvogëluar papunësinë

Është e mundur që, në një ekonomi islame, kurba e kërkesës agregate të ndërpritet me kurbën e ofertës agregate në një pikë që përkon me një nivel punësimi më të ulët se ai i punësimit të plotë. Kjo do të ndodhte nëse investimi nuk do të ishte i mjaftueshëm për të mbyllur boshllëkun mes të ardhurave kombëtare dhe shpenzimeve për konsum. Me fjalë të tjera, norma më e lartë e pritur e fitimit mund të jetë e pamjaftueshme për të nxitur biznesmenët që të ndërmarrin investime të reja të mjaftueshme. Pritjet pesimiste të biznesit rezultojnë në një mungesë investimesh për të siguruar punësim të plotë. Por, për shkak se alternativa e vetme në dispozicion të kursimtarëve është të mbajnë aktive të papërdorura, përfshirë mbajtjen e parasë në dorë, autoritetet islame mund të stimulojnë lehtësisht kërkesën agregate duke rritur normën e detyrimeve mbi aktivet e papërdorura. Kjo do të kishte dy efekte:

Do të stimulonte investimin privat sepse alternativa ndaj investimit ka të ngjarë të jetë më e kushtueshme. Kështu, më shumë investime do të ishin të mundshme në nivelin aktual të pritjeve të biznesit. Me fjalë të tjera, nëse norma e detyrimeve mbi aktivet e papërdorura do të ishte më e lartë se norma e pritur e humbjes nga investimi, do të kishte më shumë investime.
Një pjesë e rëndësishme e rritjes së të ardhurave nga këto detyrime mund të kalonte, në formën e pagesave transferuese, te të varfërit dhe nevojtarët të cilët zakonisht kanë një prirje më të lartë për të konsumuar. Kjo do të stimulonte shpenzimet për konsum dhe do të ndihmonte në mbylljen e boshllëkut mes të ardhurave dhe konsumit. Për më tepër, stimulimi i shpenzimeve për konsum do të rriste normën e pritur të fitimit dhe kjo do të nxiste më tej investimet private.

Prandaj, rritja e normës së detyrimeve mbi aktivet e papërdorura do të sillte një rritje të kërkesës agregate deri sa të arrihej punësimi i plotë.

Përdorimi i detyrimeve mbi aktivet e papërdorura në ekonomitë islame për të zgjidhur problemet e papunësisë gjatë depresioneve të thella është më efektiv se sa përdorimi i politikës fiskale zgjeruese në ekonomitë jo-islame të tregut të lirë.

Në këto të fundit, rritja e shpenzimeve qeveritare për të zgjidhur problemin, në varësi të mënyrës së financimit, mund të rezultojë në një rritje të nivelit të çmimeve, gjë që do të shkaktonte një ulje të ofertës reale të parasë. Ulja e ofertës monetare do të shkaktonte rritjen e normës së interesit dhe kjo do të çonte në rënie të investimeve. Efekti neto zgjerues i rritjes së shpenzimeve qeveritare, për rrjedhojë, do të zvogëlohej. Është e qartë se një efekt i tillë negativ mbi investimet nuk ndodh kur përdoret norma e detyrimeve si një masë ekonomike për të arritur punësim të plotë në ekonomitë islame.

Gjatë periudhave të recesioneve të moderuara, analiza e mësipërme vazhdon të vlejë, domethënë, autoritetet islame do të stimulojnë kërkesën agregate duke rritur normën e detyrimeve mbi aktivet e papërdorura. Kjo do të jetë ende më efektive se sa përdorimi i politikës fiskale në ekonomitë jo-islame të tregut të lirë, ku, në periudha recesioni të moderuar, një politikë fiskale zgjeruese në pjesën më të madhe neutralizohet nga rritja e normave të interesit, në mënyrë që rritja përfundimtare në kërkesën agregate të jetë e vogël. Arsyeja për këtë është se nuk ndodh një devijim i rëndësishëm nga norma normale e interesit gjatë këtyre periudhave dhe kurbat e kërkesës për para do të ishin pothuajse vertikale në këtë gamë interesi. Për më tepër, ekziston një vonesë e konsiderueshme mes njohjes së nevojës për stimulim ekonomik dhe kohës kur politika e zgjedhur jep efektin e saj. Kjo do të thotë që rritja e kërkesës agregate si rezultat i politikës fiskale mund të mos hyjë në fuqi derisa ekonomia të jetë tashmë në fazën zgjeruese të ciklit. Ky keqtajtim i stimulit do të prodhonte kërkesë agregate të tepërt dhe inflacion. Në vend që të sjellë stabilitet ekonomik, politika sjell më shumë paqëndrueshmëri. Kjo nuk do të ndodhte me rritjen e normës së detyrimeve mbi aktivet e papërdorura, pasi një rritje e tillë do të kishte një ndikim të menjëhershëm në ekonomi. Kursimtarët do ta ndjenin menjëherë barrën e taksës nëse do të vazhdonin të mbanin aktive të papërdorura dhe të varfrit e nevojtarët do të merrnin më shumë të ardhura, shumica e të cilave ka gjasa të shpenzohen shpejt.

Kjo nuk do të thotë që në ekonomitë islame shpenzimet qeveritare nuk do të përdoren për të stimuluar kërkesën. Historia na tregon se shpenzimet publike në ekonomitë islame të periudhës mesjetare kanë qenë jashtëzakonisht të rëndësishme. Kështu Ibn Khalduni “këmbënguli për rolin e shtetit në ekonomi përpara Kejnes-it”. Ai shpjegonte se qeveria luan një funksion në anën e kërkesës së tregut. Nëse qeveria ndalon shpenzimet, “biznesi bie dhe fitimet tregtare bien për shkak të mungesës së kapitalit”.

Sigurisht që nuk ka, nevojë të përsëritet këtu ajo që është shkruar në shumicën e teksteve të makroekonomisë lidhur me përdorimin e shpenzimeve qeveritare për të stimuluar kërkesën agregate.

Përdorimi i politikës fiskale në një ekonomi islame për të frenuar inflacionin

Në ekonomitë jo-islame të tregut të lirë, inflacioni i nxitur nga kërkesa mund të buroj nga sektori real ose sektori monetar, ndërsa inflacioni i nxitur nga kostot rezulton nga papërsosmëritë në tregun e punës ose në tregun e produkteve.

Në një ekonomi të mbyllur islame, inflacioni i nxitur nga kërkesa ka më shumë gjasa të ndodhë sesa inflacioni i nxitur nga kostot, duke pasur parasysh postulatet ekonomike të Islamit. Kjo, megjithatë, nuk do të thotë se sindikatat nuk mund të ekzistojnë në një kornizë islame. Thjesht nënkupton se në një kornizë të tillë, harmonia arrihet përmes një kontrate sociale të arritur midis punëdhënësve dhe punonjësve me qëllim shmangien e shfrytëzimit shoqëror.

Kjo nënkupton se, në një kornizë islame, kurba e ofertës agregate nuk do të zhvendoset majtas për shkak të fuqisë monopoliste nga ana e punëdhënësve ose e punonjësve. Prandaj, mundësia e inflacionit të shoqëruar me papunësi nuk është e pranishme në një ekonomi të mbyllur islame.

Le të supozojmë se ekonomia ndodhet në një gjendje punësimi të plotë dhe se, për ndonjë arsye, qeveria vendos të rrisë shpenzimet e saj dhe të mbledhë fondet e nevojshme përmes një rritjeje të detyrimeve mbi të ardhurat personale, në masën e barabartë me rritjen e shpenzimeve. Meqenëse nisemi nga një situatë punësimi të plotë, rritja e kërkesës agregate (për shkak se jo të gjitha detyrimet do të ishin shpenzuar nga tatimpaguesit) nuk mund të rezultojë në një rritje të të ardhurave reale kombëtare, por do të shfaqet si rritje e të ardhurave monetare. Me fjalë të tjera, i njëjti nivel prodhimi do të kërkohet tani me një nivel më të lartë çmimesh.

Ekzistojnë dy mënyra për të frenuar inflacionin në ekonomitë islame. Mënyra e parë është përmes rritjes së normave të detyrimeve mbi të ardhurat personale. Kjo do të sjellë një rënie në konsum, e cila do të shkaktojë një zhvendosje të kërkesës agregate drejt nivelit të çmimeve të ekuilibrit (punësimit të plotë). Mënyra e dytë është përdorimi i rezervave të akumuluara në Baitul Mal. Këto rezerva përbëhen nga të ardhurat e Zekatit dhe të detyrimeve të tjera që nuk janë shpenzuar gjatë një periudhe të caktuar kohore. Këto rezerva mund të përdoren në një mënyrë që siguron stabilitet ekonomik. Gjatë periudhave të inflacionit, qeveria myslimane mund të shpenzojë më pak sesa rezervat që ka nga të ardhurat e periudhës së punësimit të plotë. Kjo do të rezultonte në një shkallë të lartë stabiliteti ekonomik.

Përdorimi i politikës fiskale në një ekonomi islame për të përshpejtuar rritjen ekonomike

Në një ekonomi islame në zhvillim, përshpejtimi i rritjes ekonomike mund të bëhet objektivi kryesor i politikës fiskale. Meqenëse rritja është funksion i normës së kursimeve, politika fiskale duhet të synojë mobilizimin maksimal të kursimeve në këto ekonomi.

Gjithashtu, mund të jetë e nevojshme rritja e shpenzimeve qeveritare për të ndërtuar infrastrukturën e nevojshme dhe për të investuar në projekte që nuk janë tërheqëse për sektorin privat.

Meqenëse interesi ndalohet në Islam, mobilizimi i kursimeve në ekonomitë islame ndodh përmes pjesëmarrjes direkte të kursimtarëve në ndërmarrje. Kursimtarët mund të nisin ndërmarrje të vogla vetë ose të bashkëpunojnë me partnerë për të organizuar biznese më të mëdha ose të kontribuojnë në kapitalin e një kompanie aksionare. Aksionet, dhe jo obligacionet, do të dominojnë në tregun financiar me normë interesi zero. Në këto kushte, nuk ka asnjë pengesë që qeveria të mbledhë fonde për ndërmarrjet publike prodhuese përmes emetimit të aksioneve në vend të obligacioneve, dhe dividentët mund të zëvendësojnë normën fikse të interesit.

Financimi i projekteve qeveritare që prodhojnë fitim në një ekonomi islame realizohet përmes parimit të “partneritetit”. Institucionet qeveritare që i zhvillojnë këto projekte mund të sigurojnë fondet e nevojshme direkt nga publiku përmes emetimit të aksioneve të zakonshme me vlerë të vogël. Aksionarët do të ndajnë fitimet dhe humbjet, ndërsa përgjegjësia e tyre do të kufizohet në vlerën e aksioneve të tyre. Në këtë mënyrë, investimet publike (hekurudha, hidrocentrale, kanale, fabrika të mëdha çeliku, kantierë anijesh etj.) mund të ndërtohen pa borxhe me interes.

Projektet qeveritare që nuk prodhojnë fitim mund të financohen nga një ose më shumë nga burimet e mëposhtme: (i) të ardhurat e përgjithshme, (ii) vendosja e një takse të veçantë, (iii) teprica e ndërmarrjeve qeveritare që prodhojnë fitim.

Një aspekt me rëndësi të veçantë është financimi për qëllime ushtarake. Huaja pa interes për luftë lejohet në Islam. Në një luftë kombëtare, Islami jo vetëm që mobilizon fuqinë punëtore, por gjithashtu mobilizon kapitalin. Kurani thotë: “Allahu ka blerë prej besimtarëve jetët dhe pasuritë e tyre, sepse për ta është Xheneti: ata luftojnë në rrugën e Tij, vrasin dhe vriten. Kjo është një premtim i Tij në Teurat, në Ungjill dhe në Kuran. Kush e përmbush më mirë premtimin se Allahu?”. Sipas doktrinës islame, si ushtarët ashtu edhe kapitalistët duhet të ndajnë barrën e luftës kombëtare, nëse kjo barrë bie mbi të njëjtën gjeneratë.

Nga sa u përmend më sipër del se sasia e borxhit publik në një ekonomi islame do të ishte minimale (jo zero) dhe pa interes. Kjo do të thotë se menaxhimi i tij nuk do të ishte aq i vështirë sa në ekonomitë jo-islame, për tre arsye:

Qeveria nuk ka problem të shlyej borxhin, pasi interesi është zero,
(ii) Borxhi, edhe pse duhet të shlyhet eventualisht, mund të konsiderohet si borxh që rrotullohet (“roll-over”), pasi maturimi i tij mund të shtyhet pa kosto për qeverinë.
Meqenëse borxhi është relativisht i vogël, qeveria nuk ka nevojë të realizojë buxhete me suficit të lartë në mënyrë të shpeshtë për ta shërbyer atë.

Pika e fundit sugjeron që ekonomitë islame do të priren të përdorin buxhete të balancuara, d.m.th. qeveria do të rrisë shpenzimet dhe taksat në mënyrë të barabartë. Kjo do të çojë në një rritje të të ardhurave e barabartë me rritjen e shpenzimeve qeveritare. Në këtë rast, shumëzuesi është i barabartë me një.

Megjithatë, kjo mund të mos jetë strategjia më e mirë për ekonomitë islame, pasi ato duhet të mbështeten më shumë në politikën fiskale për të arritur stabilitetin ekonomik. Siç e kemi parë tashmë, politika monetare është relativisht më pak efektive në këto ekonomi dhe taksa e Zekatit ka një efekt të brendshëm zgjerues në ekonomi.

Rruga më e mirë mund të jetë lidhja e shpenzimeve qeveritare së bashku me Zekatin me shumën e taksave (detyrimeve dhe të tjera) në mënyrën e mëposhtme:

G = T − Z në periudha të punësimit të plotë
G < T − Z në periudha të inflacionit
G > T − Z në periudha të recesionit/depresionit

ku:
G = shpenzimet e qeverisë në një vit të caktuar,
Z = sasia e Zekatit të mbledhur dhe shpërndarë në një periudhë të caktuar,
T = sasia e taksave që korrespondojnë me nivelin e të ardhurave në punësim të plotë.

Madhësia e suficitit gjatë periudhave të inflacionit dhe ajo e deficitit gjatë periudhave të recesionit do të përcaktohen në bazë të përvojës.

Margjinalizmi

Revolucioni margjinalist në ekonomi kishte të bënte me aspektin formal të analizës dhe jo me ndonjë vizion të ri për zgjidhjen e problemeve ekonomike të njeriut. Të gjitha nevojat dhe dëshirat e individit u shndërruan në një njësi të përbashkët matëse – dobinë – e cila mund të rritej ose zvogëlohej në sasi shumë të vogla, pothuajse të papërfillshme, duke e bërë të mundur përdorimin e analizës matematikore për ndryshimet e vogla. Mallrat e konsumit, sigurisht, ishin të disponueshme vetëm në njësi me madhësi dhe vlerë të caktuar, por kërkesat e metodës ishin supreme, prandaj u bë supozimi i ndarjes së përkryer. Më vonë, e njëjta metodë u zbatua për faktorët e prodhimit, punësimi i të cilëve u supozua se mund të rritej ose ulej në sasi të vogla dhe të zëvendësohej njëri me tjetrin, në margjinë. Konsumatori racional kishte të gjithë njohurinë që i nevojitej për të bërë një zgjedhje midis mijëra opsioneve në mënyrë që të barazonte dobinë në margjinë dhe, prej andej, ta maksimizonte atë. E njëjta gjë vlente edhe për prodhuesin, i cili zëvendësonte një faktor me një tjetër derisa produktivitetet margjinale të ishin të barabarta përgjatë gjithë vijës. Të gjitha pengesat reale – si pamundësia për të ndarë produktet në pjesë të vogla, dallimet mes llojeve të ndryshme të punës, ngurtësia në mënyrën e prodhimit dhe ndryshimet thelbësore midis punës dhe kapitalit – u injoruan qëllimisht, vetëm për të ndërtuar një model të përkryer teorik. Ky model i lejonte njeriut racional të merrte vendime pa asnjë kufizim, në një treg ideal ku ekzistonte konkurrencë e plotë dhe ku të gjithë pjesëmarrësit kishin informacion të plotë. Rezultatet ishin vërtet të mrekullueshme: Kënaqësi maksimale për konsumatorët, fitime maksimale për prodhuesit, alokim optimal i burimeve shoqërore. Sa i përket shpërndarjes, sistemi siguronte për secilin një shpërblim të barabartë me kontributin e tij në produktin e përbashkët, çmimet e faktorëve ishin të barabarta me produktivitetet margjinale.

U deshën më shumë se gjysmë shekulli pas J.S. Mill (1816–1873) – autori i veprës Parimet e Ekonomisë Politike, që konsiderohet si kontributi i fundit i madh i shkollës klasike dhe që ende ishte thellësisht i lidhur me realitetin kompleks të jetës ekonomike të njeriut – për të arritur përfundimisht përsosjen e metodës së re margjinaliste. Me fjalë të tjera, kalimi nga ekonomia klasike te ekonomia margjinaliste nuk ndodhi menjëherë. Ishte një proces i gjatë, që kërkoi dekada të tëra për të zhvilluar dhe përsosur një mënyrë të re mendimi, ku analiza ekonomike u nda nga realiteti i ndërlikuar dhe u kthye në modele teorike të bazuara në logjikë matematikore dhe supozime të thjeshtuara. Kjo metodë e re synonte më shumë elegancën dhe saktësinë matematikore sesa pasqyrimin e jetës reale. Jevons, Menger, Wieser, Walras, Bhoem Bawerk dhe Clark arritën kështu të rrëzonin teorinë e kostos së prodhimit dhe të vendosnin teorinë subjektive të vlerës dhe shpërndarjes. Që nga ajo kohë, u bë e qartë – siç thoshte edhe Wieser – se “Teoria e nis pikënisjen nga brenda, nga mendja e njeriut ekonomik”. Ajo që kishte rëndësi nuk ishte realiteti, por vetë metoda: një mënyrë mendimi e bazuar në logjikë të brendshme dhe modele teorike. Çdo gjë që nuk përputhej me këtë metodë – sado reale apo komplekse të ishte – thjesht lihej jashtë vëmendjes.

Pasi kjo mënyrë ndërtimi teorik siguroi një botë ideale dhe të përkryer në vetvete, nuk kishte më vend për politika ekonomike apo ndërhyrje nga jashtë. E vetmja “politikë” që mund të pranonte ky sistem ishte mosndërhyrja – të lihej tregu të funksiononte vetë, në mënyrë të lirë dhe të pakufizuar.

Me pak fjalë: mjaftonte teoria dhe modeli – çdo ndërhyrje njerëzore shihej si e panevojshme, sepse vetë sistemi, nëse lihej i lirë, e çonte ekonominë drejt përsosmërisë.

Shekujt e transformimit ekonomik

Nuk mund të mohohet se dyqind vitet e fundit kanë qenë jashtëzakonisht të rëndësishme në historinë e njerëzimit. Transformimi ekonomik dhe shoqëror ka ndodhur në një mënyrë të paprecedentë. Duke e pranuar ndryshimin sasior dhe cilësor që ka ndodhur – e që simbolizohet nga ato që mund të përshkruhen si ikona të reja të qytetërimit dhe të fuqisë politike-ekonomike, si: rreshtat e pafund të rrokaqiejve, komplekset meta-industriale, bankat dhe shtëpitë financiare, gjigandët industrialë, muzetë, stadiumet, aeroportet, mrekullitë e teknologjisë satelitore dhe shprehje të tjera të bollëkut – është e rëndësishme të mos verbohemi nga shkëlqimi dhe lavdia e këtyre manifestimeve të fuqisë.

Duhet të përpiqemi të shkojmë përtej asaj që duket, për të parë gjendjen e vërtetë të shoqërisë njerëzore. Po, këto dy shekuj kanë qenë shekuj të transformimit të madh ekonomik. Si pasojë, prodhimi është rritur, janë zbuluar dhe zhvilluar toka të reja; komunikimet tokësore, detare dhe ajrore janë rritur aq shumë saqë distancat hapësinore dhe kohore duken sikur janë shkurtuar, në mos zhdukur krejtësisht.

Vendet e zhvilluara janë të mbushura me pasuri dhe luks. Shkenca dhe teknologjia, arsimi dhe kërkimi shkencor, fuqia ushtarake dhe pushtimet politike kanë luajtur një rol vendimtar në sjelljen e këtij transformimi global.

Gjatë këtyre dy shekujve, njerëzimi ka kaluar nëpër tri eksperimente madhore ekonomike – përkatësisht: kapitalizmin, socializmin dhe fashizmin. Unë e konsideroj ekonominë e përzier të shtetit të mirëqenies si pjesë të eksperimentit kapitalist në tërësi, dhe si formulimin e tij më të fundit për të kapërcyer disa nga dobësitë e tij të përhapura dhe për tu përballur me kërkesat e procesit demokratik.

Ekonomia Islame

Roli i vlerave morale dhe etike në veprimtarinë e korporatave multinacionale dhe transnacionale

Instrumentet e politikës monetare

Politika monetare në një ekonomi islame

Ekonomiksi monetar

Korporatat multinacionale: Ndikimi i tyre në shoqëritë mikpritëse

Masat e politikës fiskale në një ekonomi islame

Korporatat multinacionale dhe transnacionale: Shfaqja, rëndësia dhe strategjitë e tyre

Mekanizmi i politikës fiskale

Margjinalizmi

Shekujt e transformimit ekonomik

Moti

Na ndiq

Moti