Përvoja e bankave islame: Disa përfundime

Për disa arsye, është e vështirë të krahasohet performanca e bankave të ndryshme islame. Para së gjithash, gjithmonë ekziston problemi i mungesës së të dhënave përkatëse, të përshtatshme dhe të besueshme. Burimi më i zakonshëm i informacionit mbi bankat islame janë raportet vjetore të bankave islame, të cilat përmbajnë bilancet dhe pasqyrat e të ardhurave të paraqitura në mbledhjet vjetore të aksionarëve. Megjithatë, këto bilance dhe pasqyra të të ardhurave nuk janë gjithashtu të krahasueshme. Pikat kryesore të ndryshimit mund të vërehen më poshtë:

Bankat e ndryshme islame përdorin periudha të ndryshme kontabiliteti si pikë referimi. Shumica prej tyre përdorin kalendarin hixhri, ndërsa disa përdorin kalendarin gregorian.
Shumica e llogarive paraqiten në terma të monedhave kombëtare. Luhatjet dhe paqëndrueshmëria në tregjet e këmbimit valutor paraqesin një sërë vështirësish konceptuale dhe empirike në konvertimin e tyre në një emërues të përbashkët si dollari amerikan.
Bankat islame përdorin koncepte të ndryshme kontabiliteti në varësi të rregullave dhe praktikave të tyre kombëtare. Për shkak të ndryshimeve në politikat kontabël të miratuara nga bankat islame, e njëjta vlerë e raportuar nga dy banka të ndryshme islame mund të mos jetë e krahasueshme. Sidoqoftë, kohët e fundit, bankat islame po marrin hapa të nevojshëm për të miratuar standarde të njëjta kontabiliteti. Aktualisht, janë në zhvillim përpjekjet për të krijuar një bord standardesh kontabiliteti për bankat islame, përgjegjës për lëshimin e standardeve përkatëse të kontabilitetit.
Mund të vërehen gjithashtu dallime në përbërësit e bilanceve dhe emrat e elementeve dhe llogarive të përfshira në bilance dhe pasqyra të të ardhurave.
Disa banka islame paraqesin llogaritë e tyre vjetore dhe financiare bazuar vetëm në llogaritë primare, ndërsa të tjera përfshijnë më shumë detaje në pasqyrat e tyre financiare.

Megjithatë, pavarësisht nga çfarë u përmend më sipër, Shoqata Ndërkombëtare e Bankave Islame ka përgatitur bilance të përmbledhura për rreth 20 banka islame që janë anëtare të saj. Edhe pse të dhënat e përgatitura prej saj duhet të interpretohen me kujdes, duke pasur parasysh kushtet e përmendura më sipër, ato mund të jenë të dobishme për të identifikuar disa prirje, të paktën në mënyrë të përkohshme.

Të dhënat e mbledhura nga shoqata tregojnë se aktualisht bankat islame që janë anëtare të saj menaxhojnë një vëllim aktiviteti financiar afër një miliard dollarësh amerikanë. Nëse numri i bankave raportuese do të zgjerohej, kjo shifër do të rritej ndjeshëm.

Studimet e kryera deri më tani tregojnë se bankat islame: (i) përdorin kryesisht teknikën e financimit murabaha, (ii) ofrojnë kryesisht financime afatshkurtra, dhe (iii) financojnë më shumë se çdo gjë tjetër tregtinë e brendshme dhe të jashtme afatshkurtër.

Të dhënat tregojnë se lëvizja bankare islame është një lëvizje dinamike dhe madje edhe karakteristikat e përshkruara më sipër dhe të kritikuara gjetkë në literaturë janë duke ndryshuar. Tabela 5 jep përbërjen sektoriale të financimeve të dhëna nga disa banka të zgjedhura islame. Ajo sugjeron se industria ka filluar gjithashtu të tërheqë financime nga banka të ndryshme islame; Banka Islame Faisal e Egjiptit jep 30 përqind të financimeve të saj totale për industrinë. Në rastin e Institucionit Financiar Faisal, kjo shifër është edhe më e lartë. Banka Islame Sudaneze po kryen punë jashtëzakonisht të vlefshme dhe inovative në dhënien e financimeve për bujqësinë. Në vitin 1988, 34 përqind e financimeve të saj totale shkuan për sektorin bujqësor. Prandaj, mund të thuhet se edhe pse për shumicën e bankave islame sektori i tregtisë dhe shërbimeve përbën pjesën më të madhe të financimeve të dhëna, përbërja sektoriale është megjithatë duke ndryshuar për disa banka të tjera islame, veçanërisht në vendet ku situata ekonomike kombëtare e kërkon këtë.

Në mënyrë të ngjashme, për sa i përket përdorimit të teknikave financiare, mbështetja në mudaraba ka filluar të bjerë për disa banka. Ato po mbështeten gjithnjë e më shumë në musharaka si teknikë financimi. Në këtë drejtim, rastet e Bankës Islame të Jordanisë në fushën e industrisë dhe të Bankës Islame Sudaneze në bujqësi meritojnë përmendje të veçantë.

Megjithatë, struktura afatgjatë e investimeve të bëra nga bankat islame ende kërkon vëmendje. Të dhënat e paraqitura në Tabelën 6, që përfshijnë rreth 20 banka islame, tregojnë se investimet afatshkurtra vazhdojnë të dominojnë. Investimet afatmesme dhe afatgjata përbëjnë vetëm rreth 10 për qind të totalit të investimeve. Për të luajtur një rol efektiv në zhvillimin shoqëror dhe ekonomik të vendeve myslimane, bankat islame duhet të gjejnë mënyra dhe mjete për të rritur përqindjen e investimeve prodhuese afatmesme dhe afatgjata. Megjithatë, mund të argumentohet se kjo nuk mund të arrihet menjëherë. Me përfitimin e përvojës dhe përmirësimin e teknikave të financimit, bankat islame do të jenë në gjendje të shtrihen në fusha të reja ose të marrin një rol më të rëndësishëm dhe shoqërisht të dobishëm.

Në përfundim, mund të thuhet se nuk duhet të kemi një këndvështrim statik për bankat islame. Financimi është një veprimtari ku merresh me menaxhimin e parave të njerëzve të tjerë. Prandaj, bankierët anembanë botës janë njerëz konservatorë dhe të kujdesshëm. Si rezultat, ndryshimet në sektorin bankar zakonisht ndodhin ngadalë. Për më tepër, aktiviteti bankar islam është vetëm 15 vjeçare. I duhet më shumë kohë për t’u zhvilluar dhe për t’u konsoliduar. Megjithatë, pamja aktuale e veprimtarisë bankare islame është dinamike, në të cilën po ndodhin vazhdimisht ndryshime brenda sistemit. Nevoja e momentit është të forcohen këto prirje që po shfaqen.

Disa keqkuptime për sistemin bankar islam

Duhet të jetë e qartë se sistemi bankar islam është një nga institucionet e shumta të ekonomisë islame. Megjithatë, nuk është as kusht i domosdoshëm dhe as i mjaftueshëm për ekzistencën e një ekonomie islame. Në disa rrethana, ekziston një keqkuptim që çon në besimin naive se përkrahësit e ekonomisë islame duan të krijojnë sistemin ekonomik islam, por duke themeluar disa banka islame këtu e atje. Për shembull, një vëzhgues gjerman i skenës së sistemit bankar islam vërejti:

“Shpresa është që bankat islame të rezultojnë kaq të suksesshme në terma ekonomikë, dmth. kaq fitimprurëse për pronarët e kapitalit si dhe për depozituesit dhe pa ndonjë efekt negativ (por me disa efekte përfitues për fondet që kërkojnë partnerë sipërmarrës të bankës) saqë (në afat të gjatë) të gjithë do të largohen nga bankat me interesa dhe do të kalojnë te bankat islame. Rezultati do të ishte një transformim evolucionar në vend të revolucionarit të rendit ekonomik, kryesisht i shkaktuar nga vendime individuale dhe forca tregu dhe jo nga vendime politike dhe ndërhyrje qeveritare.”

Duhet pasur parasysh se aktiviteti bankar kërkohet vetëm kur ekonomia ka arritur një nivel të caktuar zhvillimi që rezulton në ndarjen e kursyesve dhe investitorëve. Prandaj, është e mundur të ekzistojë një ekonomi islame ku kursyesit dhe investitorët janë të njëjtët njerëz. Në një ekonomi të tillë, sistemi bankar që është domosdoshmërisht një formë ndërmjetësimi financiar, mund të bëhet i tepërt. Në këtë kuptim, sistemi bankar islam nuk është as një kusht i domosdoshëm dhe as i mjaftueshëm i ekonomisë islame që madje mund të ekzistojë pa sistem bankar islam. Megjithatë, ai mbetet një nga përbërësit e rëndësishëm të saj. Ky pohim nuk duhet të ngatërrohet me ndalimin e kamatës, që është një kusht i domosdoshëm për ekzistencën e ekonomisë islame. Një ekonomi islame, sado primitive apo e avancuar të jetë, nuk do të lejohej kurrë të praktikonte kamatën dhe të qëndronte islame. Sistemi bankar tregtar nuk është mënyra e vetme për të organizuar aktivitetet financiare pa kamatë. Pronësia shtetërore e institucioneve bankare është një metodë tjetër për eliminimin e interesit nga ekonomia, ku në këtë rast shteti do të rationojë kreditë sipas kërkesave të sektorëve të ndryshëm.

Për më tepër, sistemi bankar islam nuk mund të konsiderohet as një kusht i mjaftueshëm i ekonomisë islame. Prania e thjeshtë e disa institucioneve bankare islame nuk do ta bënte të gjithë ekonominë më islame se sa është aktualisht, për të cilën do të duheshin ndryshime dhe reforma strukturore të gjera në pothuajse të gjitha sferat e aktiviteteve shoqërore dhe ekonomike. Jo vetëm kaq, ndoshta do të duhet të krijohen edhe disa institucione të reja, banka islame duke qenë vetëm njëra prej tyre.

Nëse sistemi bankar islam nuk është as kusht i domosdoshëm dhe as i mjaftueshëm për ekzistencën e një ekonomie islame, atëherë cili është në të vërtetë rëndësia e bankave islame?

Përgjigjja ndaj kësaj pyetjeje varet nga kuptimi i saktë i natyrës së biznesit bankar dhe ndalimit të kamatës në Islam. Bankat janë ndërmjetës financiarë që funksionojnë si një urë midis kursyesve dhe investitorëve, nëse ata nuk janë të njëjtët njerëz. Ato mobilizojnë kursimet e njerëzve dhe i japin atyre që kanë kanale produktive për këto fonde. Bankat tregtare tradicionale kryejnë këtë funksion mbi bazën e interesit. Rëndësia e institucioneve të sistemit bankar islam qëndron në aspiratën e tyre për të kryer të njëjtat funksione si bankat moderne tregtare pa u përfshirë në interes. Në këtë shkallë, bankat islame ofrojnë një alternativë ndaj sistemit bankar të bazuar në interes për arsye fetare.

Nëse ka përfitime të tjera ekonomike që rrjedhin nga funksionimi i tyre në baza të tjera përveç interesit, ato i shtohen dobisë së bankave islame si institucione. Po ashtu, asgjë nuk ndalon bankat islame të kryejnë disa funksione të tjera, përveç funksioneve të tyre normale bankare, që do të kontribuonin në themelimin e rendit ekonomik islam dhe përhapjen e vlerave më të çmuara islame në fushën e aktiviteteve ekonomike dhe biznesore. Por do të ishte arrogante të mendohej se vetëm themelimi i disa bankave islame automatikisht do të çonte, përmes forcave të tregut apo ndryshe, në krijimin e një ekonomie islame.

Burimet e fondave të bankave islame

Është e njohur se bankat që bazohen në interes pranojnë depozita me maturime të ndryshme, duke paguar norma të ndryshme interesi për lloje të ndryshme depozitash. Bankat islame nuk paguajnë interes mbi depozitat. Si funksionojnë bankat islame me lloje të ndryshme depozitash përshkruhet më poshtë:

Llogaritë rrjedhëse

Të gjitha bankat islame ofrojnë llogari rrjedhëse për klientët e tyre, ashtu siç bëjnë edhe bankat tradicionale. Këto llogari administrojnë të ashtuquajturat depozita sipas kërkesës, që do të thotë se paratë mund të tërhiqen në çdo moment, pa qenë nevoja për njoftim paraprak ndaj bankës. Banka garanton kthimin e plotë të këtyre depozitave kurdo që kërkohen. Ajo mund t’i përdorë këto fonde në aktivitetet e saj të biznesit, por me përgjegjësinë e saj të plotë. Meqë gjithë rreziku e mban banka, depozituesit nuk kanë të drejtë për ndonjë pjesë nga fitimet që banka mund të gjenerojë.

Llogaritë e kursimeve

Bankat islame gjithashtu pranojnë depozita kursimi nga individët. Katër metoda të ndryshme të operimit të llogarive të kursimeve nga bankat islame kanë dalë në pah: (i) pranimi i depozitave të kursimeve mbi parimin e al wadia duke kërkuar nga depozituesit të japin lejen bankës për përdorimin e fondeve me rrezikun e saj, por duke garantuar kthimin e plotë të depozitave dhe duke ndarë çdo fitim vullnetarisht; (ii) pranimi i depozitave të kursimeve me autorizim për investim dhe ndarjen e fitimeve në mënyrë të dakorduar për periudhën në të cilën mbahet një bilanc minimal i kërkuar; (iii) trajtimi i depozitave të kursimeve si Qard-e-Hasan (huadhënie bamirëse)nga depozituesit për bankën dhe u jepet atyre përfitime monetare ose jo-monetare; dhe (iv) pranimi i depozitave të kursimeve në një fond investimi dhe trajtimi i tyre si depozita investimi që përshkruhen më poshtë. Në përgjithësi, depozituesit kanë të drejtë të tërheqin fondet pa paralajmërim në llogaritë e kursimeve, por nuk kanë të drejtë për ndonjë pjesë të fitimit për periudhën në të cilën bëhet tërheqja.

Llogaritë e investimit

Depozitat e investimit janë ekuivalenti i bankave islame për depozitat me afat në sistemin konvencional. Ato quhen gjithashtu llogari të ndarjes së fitimit dhe humbjes (PLS) ose llogari pjesëmarrëse. Këto llogari mund të hapen ose nga individë ose kompani për një periudhë të caktuar si gjashtë muaj, një vit apo edhe më gjatë. Depozituesit nuk marrin interes. Në vend të kësaj, ata kanë të drejtë për një pjesë të fitimit aktual që rrjedh nga operacionet investuese të bankës. Fitimet ndahen nga depozituesit sipas shumave dhe periudhës që ato mbahen nga banka në një proporcion të dakorduar. Si praktikë kontabël, shuma e mbajtur në llogari shumëzohet me periudhën për të cilën është përdorur Fitimet ndahen në mënyrë proporcionale, sipas shumës dhe kohëzgjatjes së investimit. Zakonisht, tërheqjet nga llogaritë e investimit nuk lejohen, përveç në raste të veçanta, për të cilat kërkohet një periudhë njoftimi paraprak. Nëse depozituesi tërheq një pjesë të shumës përpara kohe, ai humbet të drejtën për të marrë pjesë në fitimin që i takonte për atë shumë të tërhequr.

Llogaria e përbashkët ose e përgjithshme e investimit

Disa banka islame krijojnë një lloj fondi investimi në vend të depozitave me afat të caktuar. Fondi i investimit merr formën e një llogarie të përgjithshme investimi në të cilën depozitat e investimit me maturime të ndryshme mblidhen së bashku. Ato nuk lidhen me ndonjë projekt të veçantë investimi, por përdoren në operacione të ndryshme financiare të bankës. Fitimet llogariten dhe shpërndahen në fund të periudhës në bazë proporcionale.

Depozitat e investimit me afat të kufizuar

Disa banka islame pranojnë gjithashtu depozita investimi për një periudhë të përcaktuar me pëlqimin e përbashkët të depozituesit dhe bankës. Kontrata mund të përfundojë në fund të periudhës, por fitimet shpërndahen dhe llogariten në fund të vitit financiar.

Depozitat e investimit me afat të pakufizuar

Këto depozita investimi rinovohen automatikisht pa specifikuar periudhën. Ato mund të përfundojnë duke dhënë një paralajmërim të përcaktuar bankës. Zakonisht periudha e paralajmërimit është tre muaj. Gjatë periudhës nuk lejohet tërheqje apo shtim i shumës së depozitës. Fitimet llogariten dhe shpërndahen në fund të vitit financiar.

Depozitat e investimit të specifikuara

Disa banka islame kanë zhvilluar një skemë depozitash investimi me autorizim specifik për të investuar në një skemë të veçantë ose një tregti specifike. Në këtë rast, fitimet e këtij aktiviteti specifik shpërndahen midis depozituesit dhe bankës. Në këtë rast banka vepron si agjent i investitorit. Ajo mund të pranojë të kryejë këtë funksion kundrejt një tarife të dakorduar ose mund të zgjedhë të ketë një pjesë të fitimit.

Përdorimet e fondateve nga bankat islame

Teknikat e financimit islam në anën e përdorimit të fondeve në bilancin e gjendjes shënuan një largim më të rëndësishëm nga bankat tradicionale. Kjo kryesisht për shkak të ndalimit të interesit. Shumica e bankave tradicionale përdorin huadhënien me interes si mjetin kryesor të financimit, i cili modifikohet në lidhje me normën e interesit të ngarkuar, periudhën e kredisë, kushtet e shlyerjes, etj., për t’iu përshtatur kërkesave të klientëve të ndryshëm dhe sektorëve të ndryshëm. Duke qenë se bankat islame nuk mund të përdorin huadhënien me interes si mjet financimi, ato u detyruan të gjejnë mënyra inovative financimi që nuk përfshijnë interes.

Si pasojë, bankat islame kanë nxjerrë thesarin e pasur të teorisë islame të kontratës për të zhvilluar teknikat e financimit që do t’i përmbahen kërkesave të ndryshme të Sheriatit islam. Këto kontrata janë krijuar fillimisht për tregtinë e mallrave dhe trajtojnë kontratat midis dy individëve. Zbatimi i këtyre kontratave në nivel institucional dhe në sektorin financiar është një fenomen i ri. Gjatë këtyre aplikimeve, disa nga kontratat janë modifikuar paksa nga këndvështrimi i jurisprudencës islame. Megjithatë, kjo nuk është pika për të diskutuar natyrën juridike të këtyre kontratave. Në vend të kësaj, diskutimi aktual do të mbetet i kufizuar në aplikimin e këtyre kontratave në sektorin financiar siç zbatohet në praktikë nga bankat islame bashkëkohore.

Teknikat e financimit që përdorin bankat islame mund të përmblidhen si më poshtë:

Murabaha (Financim me çmim të rritur / shtesë mbi kosto)

Kjo është teknika më popullore e financimit midis bankave islame. Vlerësohet se 80 deri në 90 përqind e operacioneve financiare të disa bankave islame i përkasin kësaj kategorie. Funksionon në mënyrën e mëposhtme:

Klienti i drejtohet bankës islame për të marrë financim për blerjen e një malli të caktuar. Banka, vetë ose përmes ndonjë agjenti (i cili mund të jetë vetë klienti), mbledh të gjitha informacionet e nevojshme për mallin, si çmimin, natyrën dhe specifikimet e mallrave, emrat e tregtarëve, etj. Banka informon klientin për këto detaje si dhe për margjinën që do të dëshirojë të aplikojë mbi çmimin origjinal.

Në rast se këto kushte pranohen nga klienti, nënshkruhet një kontratë murabaha midis bankës dhe klientit. Banka do të blejë mallin e caktuar nga çdo shitës sipas zgjedhjes së saj, duke paguar çmimin e mallit në para të gatshme. Nëse kërkohet një akt shitjeje (p.sh. në rastin e një makine apo shtëpie), regjistrimi bëhet në emër të bankës. Pasi pronësia e mallit të transferohet te banka, ajo ia shet mallin klientit mbi bazën e pagesës së shtyrë kundrejt një çmimi të rënë dakord.

Çmimi i ri me të cilin banka ia shet mallin klientit përfshin çmimin origjinal (i cili është kosto për bankën) plus shtesën që banka ngarkon (që është marzhi i fitimit). Klienti e paguan këtë çmim ose me këste, ose në një shumë të vetme në një datë të mëvonshme të dakorduar.

Ka disa kërkesa që një kontratë murabaha të jetë e vlefshme. Është e domosdoshme që marzhi i fitimit (ose shtesa) që banka po ngarkon të përcaktohet me marrëveshje të ndërsjellë ndërmjet palëve të interesuara. Po ashtu, malli në fjalë duhet të jetë në posedim fizik të bankës përpara se t’i shitet klientit. Transaksioni midis bankës dhe shitësit duhet të jetë i ndarë nga transaksioni midis bankës dhe blerësit. Duhet të ketë dy transaksione të veçanta. Prandaj disa banka islame realizojnë një transaksion murabaha në dy faza duke përdorur dy forma kontratash të ndara. Forma e parë është një kërkesë drejtuar bankës përmes së cilës klienti e njofton bankën për qëllimin e tij për të realizuar murabahanë. Në këtë kontratë, klienti premton se do ta blejë mallin nga banka. Duhet të theksohet gjithashtu se një premtim nuk është i detyrueshëm ligjërisht. Prandaj, klienti ka të drejtë të ndryshojë mendje dhe banka rrezikon të humbasë paratë që ka investuar në këtë murabaha të veçantë. Kontrata e dytë ka të bëjë me shitjen e mallit nga banka te klienti me pagesë të shtyrë, kushtet e së cilës janë të përcaktuara qartë në formën e kontratës.

Forma e financimit murabaha po përdoret gjerësisht nga bankat islame për të përmbushur lloje të ndryshme të kërkesave për financim. Ajo përdoret për të ofruar financim në sektorë të ndryshëm, p.sh. në financimin e konsumatorit për blerjen e pajisjeve të qëndrueshme si makinat dhe pajisjet shtëpiake, në sektorin e pasurive të paluajtshme për të ofruar financim për banesa, në sektorin e prodhimit për të financuar blerjen e makinerive, pajisjeve, lëndëve të para, etj. Megjithatë, ndoshta përdorimi më i zakonshëm i teknikës murabaha është në financimin e tregtisë afatshkurtër. Kontratat murabaha përdoren gjithashtu për të lëshuar letra krediti dhe për të financuar tregtinë e importit.

Musharakah (Partneritet)

Musharakah është një tjetër teknikë financimi e përdorur nga bankat islame. Në këtë formë, dy ose më shumë financues ofrojnë financim për një projekt. Të gjithë partnerët kanë të drejtë të marrin një pjesë nga fitimi i përgjithshëm i projektit sipas një raporti që është dakorduar në mënyrë të ndërsjellë. Megjithatë, humbjet ndahen saktësisht në përpjesëtim me përqindjen e kapitalit të investuar. Të gjithë partnerët kanë të drejtë të marrin pjesë në menaxhimin e projektit. Megjithatë, ata kanë gjithashtu të drejtën të heqin dorë nga kjo e drejtë në favor të ndonjë partneri specifik.

Ekzistojnë dy lloje kryesore: musharakah e përhershme dhe musharakah që zvogëlohet. Në rastin e parë, banka merr pjesë në kapitalin aksionar dhe merr një pjesë vjetore të fitimit në mënyrë proporcionale. Periudha e përfundimit të kontratës nuk përcaktohet, prandaj mund të vazhdojë për aq kohë sa palët e interesuara dëshirojnë. Teknikat e partneritetit që zvogëlohet po bëhen shumë të njohura në bankat islame për shkak të potencialit të tyre. Në musharakah e përhershme, fondet mund të bllokohen për një periudhë të gjatë, por kjo nuk ndodh në rastin e musharakah që zvogëlohet.

Musharakah që zvogëlohet lejon pjesëmarrjen në kapital në fillim dhe pjesëmarrje në fitim në mënyrë proporcionale. Megjithatë, kontrata parashikon gjithashtu pagesën e një shume shtesë përveç pjesës së fitimit që i takon bankës, si pagesë për blerjen e pjesës së kapitalit të zotëruar nga banka. Në këtë mënyrë, kapitali i mbajtur nga banka zvogëlohet progresivisht me kalimin e kohës. Pas një kohe të caktuar, banka nuk do të ketë më pjesë në kapital dhe nuk do të jetë më partnere. Bankat islame e kanë gjetur këtë formë mjaft të përshtatshme për të financuar ndërtesa tregtare.

Bankat islame në Sudan, veçanërisht Banka Islame Sudaneze (SIB), kanë zhvilluar edhe një aplikim tjetër të musharakah, i cili ka potencial të madh për zhvillimin rural dhe bujqësor në vendet islame. SIB ka eksperimentuar me ofrimin e financimit për fermerët përmes marrëveshjeve musharakah.

Kjo funksionon në mënyrën vijuese: SIB dhe fermeri hyjnë në një kontratë musharakah ku banka i ofron fermerit asetet fikse si plugje, traktorë, pompa ujitjeje, spërkatëse, etj., dhe kapitalin qarkullues si karburant, vaj, fara, pesticide, plehra, etj. Pjesa e kapitalit e fermerit përbëhet nga toka, puna dhe menaxhimi. Meqenëse është një kontratë partneriteti, nuk ka nevojë për kolateral apo garanci përveç garancive personale. Së pari, fermerit i jepet 30 përqind e fitimit neto si kompensim për menaxhimin. Pjesa tjetër e fitimit neto ndahet ndërmjet bankës dhe fermerit në përpjesëtim me pjesëmarrjen përkatëse në kapital.

Teknika e financimit musharakah përdoret gjithashtu për të financuar tregtinë e brendshme, importet dhe për lëshimin e letrave të kreditit.

Mudarba (Ndarja e fitimit)

Disa teoricienë të bankës islame e kanë propozuar mudarban si mënyrën kryesore të financimit në kuadrin e bankës islame. Megjithatë, kjo teknikë, për shkak të disa pengesave konceptuale, praktike dhe ligjore, nuk ka gjetur zbatim të gjerë në bankat islame. Banka Islame e Jordanisë (JIB) është një ndër pak bankat që përdor mudarban si teknikë financimi. Ligji i JIB-it përmend dy lloje mudarbeje: individuale dhe të përbashkët.

Në rastin e mudarba-s individuale, JIB ofron financim për një ndërmarrje tregtare të drejtuar nga një person ose nga një kompani në bazë të ndarjes së fitimit. Mudarba e përbashkët mund të ndodhë ndërmjet investitorëve dhe bankës në një bazë të vazhdueshme. Investitorët i mbajnë paratë e tyre në një fond të veçantë që operohet nga banka në financim të përbashkët të vazhdueshëm. Investitorët marrin një pjesë proporcionale të fitimit neto të realizuar, edhe pa likuidimin e atyre operacioneve financiare që nuk kanë arritur në fazën e përfundimit përfundimtar.

Ixharah (Qiraja)

Qiraja është gjithashtu një nga metodat e miratuara për të fituar të ardhura sipas ligjit islam. Në këtë metodë, një pasuri reale si makineri, makinë, anije, shtëpi, etj., mund të jepet me qira nga dhënësi i qirasë te marrësi për një periudhë të caktuar kundrejt një çmimi të caktuar. Përfitimet dhe kostot e secilës palë duhet të përcaktohen qartë në kontratë për të shmangur çdo element pasigurie (gharar) në lidhje me përgjegjësinë e secilës palë.

Qiraja po shfaqet si një teknikë popullore financimi në mesin e bankave islame. Disa nga bankat islame të rëndësishme që përdorin qiranë si teknikë financimi përfshijnë Bankën Islame të Zhvillimit, Bank Islam Malaysia dhe bankat tregtare në Pakistan.

Në këtë skemë financimi, banka blen një pasuri reale (banka madje mund ta blejë pasurinë sipas specifikimeve të dhëna nga klienti i mundshëm) dhe ia jep atë me qira klientit. Periudha e qirasë mund të përcaktohet me marrëveshje të ndërsjellë sipas natyrës së pasurisë. Në përgjithësi, ajo mund të jetë nga tre muaj deri në pesë vjet ose më shumë. Gjatë periudhës së qirasë, pasuria mbetet në pronësi të bankës, por posedimi fizik dhe e drejta e përdorimit kalojnë te marrësi. Pas skadimit të kontratës së qirasë, ato kthehen sërish te pronari origjinal.

Aktualisht, bankat islame po eksperimentojnë me forma të ndryshme të qirasë, njëra prej të cilave është marrëveshja e blerjes me qira. Në këtë skemë, marrësi i qirasë mund ta blejë pajisjen në fund të periudhës së qirasë me një çmim të rënë dakord. Në disa raste, pagesat mujore gjatë periudhës së qirasë mund të përbëjnë pjesë të çmimit.

Kreditë me tarifë shërbimi

Disa banka islame japin kredi me tarifë shërbimi. Këshilli i Akademisë së Fikhut Islam, i themeluar nga OIC, në sesionin e tretë të mbajtur në Amman më 8–13 Safar 1407 H (11–16 tetor 1986), në përgjigje të një kërkese nga Banka Islame e Zhvillimit, vendosi se është e lejueshme të ngarkohet një tarifë për shërbimet që lidhen me kredinë e ofruar nga banka. Megjithatë, kjo tarifë duhet të jetë brenda shpenzimeve reale dhe çdo tarifë përtej shpenzimeve reale të shërbimit është e ndaluar sepse konsiderohet si kamatë.

Prandaj, shuma e tarifës së shërbimit duhet të llogaritet me kujdes. Sipas këtij vendimi, ajo mund të llogaritet në mënyrën e mëposhtme:

Shpenzimet reale administrative

Tarifa e shërbimit =
(shpenzimet reale administrative × 100) / Asetet mesatare gjatë periudhës

Ku:

Asetet mesatare =
(A₁ + A₂) / 2

A₁ = Totali i aseteve në fillim të periudhës
A₂ = Totali i aseteve në fund të periudhës

Tarifa e shërbimit në këtë mënyrë mund të llogaritet vetëm pas përfundimit të periudhës, sepse vetëm atëherë do të dihen shpenzimet reale të administrimit. Në këto rrethana, është e mundur të vendoset një tarifë e përafërt e shërbimit për klientët, pastaj të rimbursohet ose të kërkohet diferenca në fund të periudhës kur të jenë të njohura shpenzimet reale të administrimit.

Qard-e-Hasan (Huadhënie pa interes)

Shumica e bankave islame gjithashtu ofrojnë hua pa interes për klientët e tyre. Praktikat, megjithatë, ndryshojnë. Disa banka ofrojnë privilegjin e huasë pa interes për mbajtësit e llogarive të investimit në bankë. Disa banka të tjera kanë dispozita për të ofruar hua pa interes për studentët në nevojë dhe pjesë të tjera ekonomikisht të dobëta të shoqërisë. Ndërkohë disa banka të tjera ofrojnë hua pa interes për prodhues të vegjël, fermerë, sipërmarrës që nuk kualifikohen për të marrë financime nga burime të tjera. Qëllimi i këtyre huave është t’i ndihmojnë ata të nisin një jetë të pavarur ose të rrisin të ardhurat dhe standardin e jetesës.

Në Pakistan, bëhet një dallim midis huave të zakonshme që jepen me tarifë shërbimi dhe huave qard-e-hasan që jepen pa asnjë tarifë shërbimi.

Praktikat e biznesit të bankave islame

Bankat islame, ashtu si edhe bankat tradicionale, kanë si funksion kryesor tërheqjen e burimeve financiare nga individë dhe institucione të ndryshme. Këto burime pastaj kanalizohen drejt bizneseve dhe firmave që kërkojnë financim të jashtëm për të mbështetur dhe zhvilluar aktivitetet e tyre prodhuese dhe tregtare. Në këtë mënyrë, bankat islame veprojnë si ndërmjetësues financiarë duke lidhur kursimet e grumbulluara nga kursimtarët me nevojat për kapital të firmave dhe bizneseve, duke ndihmuar kështu në zhvillimin ekonomik dhe në rritjen e prodhimit.

Megjithatë, ndryshimi kryesor që i ndan bankat islame nga bankat konvencionale që përdorin interes është në mënyrën se si ato funksionojnë në praktikë. Kjo ka të bëjë me mënyrën se si bankat islame mbledhin fondet dhe mënyrën se si i përdorin ato më pas për financimin e aktiviteteve të ndryshme. Bankat islame nuk e bazojnë veprimtarinë e tyre në marrjen ose dhënien e interesit, i cili është i ndaluar nga ligjet dhe parimet islame. Në vend të kësaj, ato përdorin modele dhe teknika financiare që përputhen me Sharia-n, si p.sh. ndarja e fitimit dhe humbjes, kontrata të ndryshme partneriteti dhe huadhënie pa interes.

Për të kuptuar më mirë këtë proces dhe për të analizuar veprimtarinë e bankave islame, është e rëndësishme të bëjmë një ndarje të qartë midis burimeve të financimit që bankat mbledhin dhe mënyrës se si këto fonde përdoren për të financuar projekte dhe aktivitete të ndryshme ekonomike. Kjo ndarje na ndihmon të kuptojmë më mirë mekanizmat e funksionimit të bankave islame dhe dallimet që i karakterizojnë ato në raport me bankat tradicionale.

Shfaqja e bankave islame

Banka e parë islame në një mjedis urban u themelua në Kajro. Banka Sociale Nasser u themelua në vitin 1971 dhe filloi aktivitetin e saj në vitin 1972. Kjo bankë është një autoritet publik me status autonom. Qëllimi i saj është kryesisht social, si dhënia e huave pa interes për projekte të vogla me bazë ndarjen e fitimit, ndihma për të varfrit dhe nevojtarët, dhe huatë për studentët në nevojë për arsimin universitar dhe të lartë. Për shkak të funksioneve sociale, Banka Sociale Nasser u përjashtua nga ligji për bankat dhe kreditë i vitit 1957 në fazat e saj fillestare. Fillimisht, kjo bankë ishte nën ministrinë e thesarit, por tani funksionon nën ministrinë e çështjeve sociale dhe sigurimeve. Kapitali i saj vjen nga fondet e ndara nga presidenti nga burime jashtë buxhetit, alokimet nga buxheti i shtetit dhe kontributet nga ministria e vakefeve.

Pas saj u krijua Banka Islame e Dubait në vitin 1975. Kjo bankë është një shoqëri aksionare publike me seli në Dubai dhe kapital prej 50 milionë dirhemësh. Qeveritë e Dubait dhe Kuvajtit kontribuan përkatësisht me 20 përqind dhe 10 përqind të kapitalit. Që nga ajo kohë, një numër bankash islame janë themeluar në pjesë të ndryshme të botës dhe po funksionojnë me sukses.

Ekzistojnë dy kompani mbajtëse kryesore, përkatësisht grupi Dar al Mai al Islami (DMI) dhe grupi Al-Barakah, të cilat kontrollojnë një numër bankash islame. DMI është një kompani mbajtëse e regjistruar sipas ligjeve të Bahamasit. Ajo u krijua në vitin 1981 me një kapital të autorizuar prej 1 miliard dollarësh amerikanë, të ndarë në 10 milionë aksione me vlerë të barabartë. Sot, DMI po operon në 14 vende përmes 22 institucioneve që përfshijnë kompani investimi islame, banka islame dhe kompani sigurimesh islame.

Grupi Al-Barakah u krijua në vitin 1982. Ai ka 12 filiale dhe interesa financiare në disa institucione të tjera simotra. Ka disa banka islame në Gjirin Persik si Banka Islame e Dubait, Shtëpia Financiare e Kuvajtit dhe Banka Islame e Katarit që nuk i përkasin asnjërit prej këtyre grupeve mbajtëse. Ekzistojnë banka islame edhe në disa vende të tjera islame si Banka Islame e Malajzisë dhe Banka Islame e Bangladeshit që janë themeluar me mbështetjen aktive të qeverive të këtyre vendeve. Disa banka islame funksionojnë edhe në vende jo-myslimane, si Banka Amanah e Filipineve, Banka Ndërkombëtare Islame në Danimarkë dhe Shtëpia Universale e Financës Islame në Luksemburg. Kompania Bankare dhe e Investimeve Al Rajhi po funksionon si një kompani investimi islam në Arabinë Saudite.

Përveç këtyre dhe disa institucioneve të tjera, disa institucione konvencionale gjithashtu operojnë atë që quhet “dritare islame” përmes të cilave u ofrojnë klientëve të tyre disa shërbime duke përdorur teknika të ndryshme financimi islame. Ndër to, Banka Kombëtare Komerciale e Arabisë Saudite, Banka Misr e Egjiptit dhe Banka e Kreditit dhe Tregtisë Ndërkombëtare (BCCI) meritojnë përmendje të veçantë.

Institucion i veçantë financiar

Në kuadër të evolucionit historik të bankave islame, duhet përmendur edhe një institucion të veçantë financiar i cili zakonisht nuk përmendet në diskutimet për bankat islame, por rëndësia, domethënia dhe veçantia e tij e kërkojnë këtë. Ky institucion financiar është Bordi i Menaxhimit dhe Fondit të Haxhinjve i Malajzisë, i njohur gjerësisht si Tabung Haxhi.

Arsyeja e themelimit të këtij institucioni ishte dëshira e myslimanëve malajzianë që “paratë e shpenzuara për pelegrinazh të jenë të pastra dhe të paprekura nga kamata.” Meqë kjo nuk ishte e mundur duke i vendosur paratë në bankat tregtare të zakonshme, kjo dëshirë e bëri të nevojshme krijimin e një institucioni të veçantë financiar. Si rrjedhojë, në vitin 1963 u krijua një korporatë kursimesh për haxhinjtë, e cila më vonë u përfshi në Tabung Haxhi në vitin 1969.

Qëllimet e Tabung Haxhit janë:

T’u mundësojë myslimanëve të kursejnë për të përballuar shpenzimet për kryerjen e pelegrinazhit (Haxhit) ose për shpenzime të tjera të dobishme për ta;
T’u mundësojë myslimanëve, përmes kursimeve të tyre, të marrin pjesë në investime, industri, tregti dhe plantacione si dhe në pasuri të paluajtshme, sipas parimeve islame; dhe
Të sigurojë mbrojtjen, kontrollin dhe mirëqenien e myslimanëve gjatë pelegrinazhit përmes shërbimeve dhe lehtësirave të ndryshme të Tabung Haxhi.

Për realizimin e këtyre qëllimeve, bordi është i ngarkuar të mbledhë kursimet përmes zyrave të degëve dhe agjencive të tjera si zyrat postare, dhe të investojë kursimet e depozituesve “në përputhje me parimet dhe normat e investimeve islame.”

Tabung Haxhi nisi me 1,281 depozitues në vitin 1963 dhe me një total depozitash prej 46,600 dollarësh malajzianë. Deri në fund të vitit 1985, kishte 65 degë në të gjithë vendin, me numrin e depozituesve që arriti në 867,220 dhe me depozita që tejkalonin një miliard dollarë malajzianë. Aktivitetet financiare të Tabung Haxhit menaxhohen nga një departament i financës dhe investimeve që ka gjashtë sektorë: financa, kursime dhe tërheqje, letra me vlerë, toka dhe ndërtesa, menaxhimi i pronës dhe teknologjia e informacionit. Gjithashtu, ka themeluar pesë kompani bijë që merren me plantacione, transport të haxhinjve, ndërtim dhe strehim si dhe menaxhim pronash.

Sa i përket menaxhimit të fondeve, Tabung Haxhi funksionon si një institucion kursimi dhe investimi. Ai operon në bazë të parimit të el vekalah el mutlagah (autorizim i plotfuqishëm), përmes të cilit depozituesit japin pëlqimin e tyre që Tabung Haxhi të menaxhojë depozitat për qëllime investimi. Ai kishte disa skema për tërheqjen e depozitave, si: depozita direkte, depozita përmes degëve dhe zyrave postare, skema të zbritjes nga paga, skema kursimi për fëmijë. Lejohen tërheqje deri në 100 për qind të bilancit të parave në fond. Megjithatë, zakonisht lejohet vetëm një tërheqje brenda gjashtë muajve. Personat që janë regjistruar për të kryer Haxhin në një vit të caktuar, zakonisht nuk lejohen të bëjnë tërheqje gjatë atij viti.

Për të bërë investime në përputhje me parimet islame, Tabung Haxhi përdor mudaraba dhe musharakah si mënyra investimi. Për të siguruar që nuk shkel asnjë parim islam, më parë konsultohej me Komitetin Kombëtar të Fetvave të Malajzisë. Megjithatë, pas themelimit të Bank Islam Malaysia, ajo përdor shërbimet e bordit mbikëqyrës të Sheriatit që i është bashkëngjitur kësaj banke. Investimet e Tabung Haxhit janë bërë në katër forma: investime në aksione, në kompani bijë, në tokë dhe ndërtesa dhe investime afatshkurtra. Pas zbritjes së shpenzimeve operative dhe pagesës së zekatit, fitimet shpërndahen ndërmjet depozituesve. Zakonisht, norma e dividendit ka qenë rreth 8 deri në 8.5 për qind.

Megjithëse Tabung Haxhi nuk është bankë, ajo funksionon pothuajse në të njëjtën mënyrë si një bankë islame. Ajo gjithashtu kryen dy funksione të rëndësishme bankare, pra pranimin e depozitave dhe kryerjen e investimeve. Në fakt, Tabung Haxhi është një shembull i mirë se si një institucion financiar i specializuar mund të funksionojë me sukses në përputhje me parimet islame.

Një eksperiment i hershëm: Banka islame

Një eksperiment pionier i vënies në praktikë të parimeve të sistemit bankar islam u zhvillua në Mit-Ghamr, Egjipt, nga viti 1963 deri në 1967. Eksperimenti kombinoi idenë e bankave kursyese gjermane me parimet e sistemit banakar rural brenda kuadrit të përgjithshëm të vlerave islame. Mit-Ghamr ishte në thelb një zonë rurale dhe njerëzit në përgjithësi, si kudo tjetër në rajonin islam, ishin mjaft fetarë. Ata nuk vendosnin kursimet e tyre në asnjë bankë sepse interesi është i ndaluar në Islam. Për më tepër, pothuajse asnjë institucion financiar nuk ishte në dispozicion për ta. Në këto rrethana, detyra nuk ishte vetëm të respektoheshin vlerat islame në lidhje me interesin, por edhe të edukoheshin njerëzit për përdorimin e sistemit bankar.

Një vëzhgues perëndimor përshkruan rëndësinë e eksperimentit të Mit-Ghamr në mënyrën vijuese:

“Shumica e popullsisë kurrë nuk kishte pasur marrëdhënie me institucionet financiare. Për shkak të kësaj, formimi i kapitalit ishte dëmtuar. Në thelb rural dhe fetar, ata kishin tendencë të mos besonin bankierët që operonin në stilin perëndimor dhe, më shumë se kaq, kishte pak degë lokale që ata mund të mbështesnin. Duke qenë se një pjesë e konsiderueshme e të ardhurave të tyre nuk shpenzohej menjëherë, por ruheshin për ngjarje sociale, emergjenca dhe të ngjashme, ky kapital i papërdorur nuk mund të përdorej për investime produktive. Një parakusht, megjithatë, për çdo ndryshim të sjelljes nga kursimi në formë mallrash reale në kursim financiar ishte krijimi i institucioneve financiare që nuk do të shkelin parimet fetare të pjesëve të mëdha të popullsisë. Vetëm atëherë pjesa tjetër e shumicës së popullsisë mund të integrohej në procesin e formimit të kapitalit.”

Pra, u bë një përpjekje për të integruar popullsinë rurale në sistemin financiar dhe “natyra zhvillimore e këtij eksperimenti të hershëm e bëri atë shumë të dukshëm.”

Në projektin Mit-Ghamr u pranuan llojet e mëposhtme të llogarive: llogari kursimi; llogari investimi; dhe llogari Zekati. Nuk paguhej interes për depozituesit në llogaritë e kursimit, por ata kishin të drejtë të tërheqin paratë sipas kërkesës. Ata ishin gjithashtu të përfshirë për hua të vogla, afatshkurtra pa interes për qëllime produktive. Fondet e depozituara në llogaritë e investimit ishin subjekt i tërheqjeve të kufizuara dhe investoheshin në bazë të ndarjes së fitimit. Llogaria e Zekatit tërhoqi shumën e Zekatit për shpërndarje midis të varfërve.

Projekti Mit-Ghamr i sistemit bankar islam pati një sukses të paparashikuar, pasi depozitat e kursimeve u rritën nga 25,000 paundë egjiptianë në 125,000 paundë egjiptianë gjatë periudhës 1963-66. Gjatë së njëjtës periudhë, depozitat e investimit u rritën nga 35,000 në 75,000 paundë egjiptianë. Raportohet gjithashtu se “banka funksionoi me bazë të kujdesshme, duke refuzuar mesatarisht 60 për qind të kërkesave për hua gjatë tre viteve të para. Norma e moskthimit ishte zero në kohë ekonomike të mira.”

Megjithëse projekti Mit-Ghamr pati një fillim të mirë, ai u braktis për shkak të disa faktorëve politikë. Rëndësia e tij është vetëm historike tani. Megjithatë, ai ishte eksperimenti i parë që tregoi se aktiviteti i sistemit bankar tregtar mund të organizohej në bazë të parimeve islame duke respektuar ndalimin e ribasë pa u përfshirë në interes.

Zhvillimi i konceptit dhe praktikave: Veprimtaria bankare islame

Një pyetje që mund të bëhet me të drejtë nga çdo vëzhgues i sistemit bankar islam është: ndalimi islam ndaj interesit ekziston prej të paktën 1400 vjetësh, ndërsa bankat islame janë shfaqur vetëm 15 vjet më parë, në mes të viteve 1970. Pse botës islame iu desh kaq shumë kohë për të ofruar një alternativë ndaj sistemit bankar me interes?

Përgjigjja bazohet domosdoshmërisht në faktorë historikë. Historia e bankave tregtare në botën perëndimore vetë nuk është shumë e vjetër. Zhvillimi i sistemit bankar tregtar në perëndim ka ecur paralelisht me shfaqjen e qytetërimit industrial gjatë dy shekujve të fundit e pak më shumë. Me revolucionin industrial, pati një zgjerim të madh në numrin e tregtarëve, prodhuesve, industrialistëve dhe sipërmarrësve të tjerë që donin të zgjeronin bizneset e tyre dhe të ngrinin lloje të ndryshme firmash, por burimet e tyre financiare nuk mjaftonin për këtë. Prandaj, duhej gjetur një metodë që do t’u jepte përdoruesve të financave qasje në financat e të tjerëve.

Kështu, nevojat për ndërmjetësim financiar çuan në lindjen e sistemi bankar tregtar, i cili shumë shpejt u bë shtylla kurrizore e sistemit modern industrial dhe financiar. Një sistem bankar efikas dhe që funksionon mirë sot është një nga parakushtet më themelore për të pasur një organizim ekonomik efikas. Megjithatë, e gjitha kjo ndodhi në sfondin e traditës kulturore perëndimore, e cila, në fazat e hershme të zhvillimit të saj, kishte hedhur tej konsideratat morale dhe etike të krishterimit nga marrëdhëniet ekonomike dhe të biznesit.

Kur bota myslimane, në fillim të shekullit të 19-të, si rezultat i imperializmit dhe kolonializmit perëndimor, u përball me industrializimin dhe institucionet e tjera të lidhura me kapitalizmin, përfshirë sistemin bankar tregtar, myslimanët kishin dy zgjedhje:

Të pranonin institucionin e sistemit bankar tregtar ashtu siç ishte dhe të argumentonin se interesi i ngarkuar nga bankat tregtare nuk përmbante elemente të kamatës të ndaluar nga Islami. Prandaj, sistemi bankar tregtar do të bëhej i lejueshëm dhe myslimanët nuk do të kishin kundërshtime ndaj tij.
Të pranonin verdiktin se interesi i ngarkuar nga bankat tregtare është kamatë dhe, duke marrë parasysh domosdoshmërinë e sistemit banakar tregtar, të përpiqeshin të zhvillonin një sistem alternativ të sistemit bankar që nuk do të shkelte asnjë parim të Sheriatit Islam.

Gjatë mesit të shekullit të 19-të, disa ulema (dijetarë fetarë) në Egjipt, në nënkontinentin indian, në Indonezi dhe në vende të tjera islame u përpoqën të mbanin qëndrimin e parë. Kjo ishte një periudhë kur bota myslimane, pas një periudhe të gjatë nën sundim kolonial, ishte në tërheqje dhe inteligjencia myslimane kishte zhvilluar një mentalitet të dorëzuar. Ekzistonte një tendencë për të arsyetuar dhe justifikuar çdo ide që vinte nga Perëndimi. Prandaj, nuk ishte për t’u habitur që disa përpjekje, edhe pse të pasuksesshme, u ndërmorën për të zbutur ndalimet e forta kundër kamatës. U argumentua se kamata e dënuar dhe ndaluar nga Kurani është në fakt fajde dhe jo interesi që është baza e funksionimit të bankave moderne. U pohua gjithashtu se ndalimi i saj synon kryesisht eliminimin e teprimeve dhe shfrytëzimit që ndodhin në rastet e kredive për konsum kur jepen me interes. Meqenëse bankat tregtare japin kredi kryesisht për qëllime prodhuese, ndalimi i kamatës mund të mos e përfshijë huadhënien bankare. Avokatët e këtyre pikëpamjeve neglizhuan faktin se Kurani deklaron në mënyrë kategorike çdo tepricë (ose shtesë) mbi shumën fillestare si kamatë dhe përmend qartë se kreditorët kanë të drejtë vetëm për shumën fillestare. U harrua gjithashtu se Islami nuk bën dallim midis kredive për konsum dhe atyre prodhuese. Ndalimi i kamatës duhet të zbatohet pavarësisht qëllimit për të cilin është marrë kredia.

Megjithatë, është gjithashtu një fakt historik se këto pikëpamje mbaheshin nga një pakicë shumë e vogël në vendet myslimane dhe nuk patën ndonjë ndikim të madh as tek shumica e dijetarëve myslimanë dhe as tek besimtarët e zakonshëm, të cilët kishin rezerva serioze për saktësinë e këtyre qëndrimeve dhe lejueshmërinë e interesit bankar.

Si pasojë, sistemi bankar tregtar modern nuk mundi të përparonte shumë në vendet myslimane ashtu siç ndodhi në botën perëndimore dhe madje edhe në disa vende aziatike. Kjo vërtetohet nga fakti se sistemi bankar tregtar në botën islame është kryesisht i kufizuar, edhe sot, në qendrat e mëdha urbane ku kultura dhe qytetërimi perëndimor ka depërtuar thellë. Edhe në qytete, një numër i konsiderueshëm i popullsisë qëndron larg bankave tregtare për arsye fetare dhe morale, duke respektuar ndalimet ndaj kamatës. Edhe në mesin e atyre që janë të detyruar të kenë lidhje me bankat, për shkak të rrethanave ose për shkak të mungesës së një alternative të lejueshme islamikisht, ka një numër të madh njerëzish që e konsiderojnë atë si një shkelje të besimit. Si pasojë, ata nuk bëjnë asnjë përdorim të interesit të fituar nga fondet e tyre. Ose e lënë atë në bankë pa e kërkuar, ose ia japin dikujt tjetër.

Qasja tjetër për të zhvilluar një sistem bankar në përputhje me kërkesat e Sheriatit është bërë së fundmi më e rëndësishme, megjithëse ideja për të themeluar një bankë pa interes daton që në vitet 1940. Megjithatë, kushtet në atë kohë nuk ishin ende të përshtatshme për themelimin real të një banke islame, pasi nuk ishte dhënë shumë mendim për detajet teknike dhe funksionimin praktik të një banke pa interes. Në fakt, për shkak të mungesës së një përparimi në teorinë e sistemi bankar pa interes, ideja e një sistemu të till pa interes mbeti vetëm një dëshirë, e jo madje as një plan i qartë, për një kohë të gjatë.

Në vitin 1952, kur Agjencia Monetare e Arabisë Saudite (SAMA) u krijua me dekret mbretëror për të funksionuar si bankë qendrore në Arabinë Saudite, asaj nuk iu lejua të paguante apo të merrte ndonjë interes. Ndoshta kjo ishte hera e parë që ndalimi i interesit përfshihej në një dokument zyrtar të ndonjë vendi mysliman në kohët moderne. Edhe pse statuti i SAMA-s është modifikuar disa herë që prej asaj kohe, “SAMA ose organet e tjera qeveritare, megjithatë, ligjërisht nuk mund të pranojnë interes për paratë që huazojnë.” Megjithatë, SAMA duke qenë një bankë qendrore, nuk mund të kryente funksionet e zakonshme të sistemit bankar tregtar në një kornizë pa interes.

Baza teorike e bankës islame

Për t’u konsideruar i pranueshëm nga pikëpamja islame, sistemi bankar duhet të shmangë riban (interesin). Si pasojë, një pjesë e madhe e literaturës mbi teorinë e sistemit bankar islam është zhvilluar si rezultat i shqetësimit për mënyrën se si do të funksiononte sistemi monetar dhe bankar nëse interesi do të ndalohej me ligj. Literatura mbi veprimtarinë bankare islame paraqet dy drejtime të ndryshme dhe të dallueshme mendimi. Literatura e zhvilluar në Lindjen e Mesme, kryesisht në gjuhën arabe, është e përqendruar në funksionimin e një banke të vetme dhe ka ndjekur një qasje mikro. Ndërsa, literatura e zhvilluar në nënkontinentin Indian, kryesisht në gjuhën angleze, në përgjithësi ka ndjekur një qasje makro dhe është marrë me zhvillimin e një sistemi bankar pa interes, duke trajtuar çështje të tilla si natyra dhe funksionet e parasë në një ekonomi islame, roli, qëllimet dhe instrumentet e politikës monetare në një kuadër pa interes, etj. Në këtë seksion, do të shqyrtohet shkurtimisht baza teorike e bankës islame.

Aktiviteti modern i bankës tregtare bazohet në marrëdhënien kreditor-debitor ndërmjet depozituesve dhe bankës nga njëra anë dhe ndërmjet huamarrësit dhe bankës nga ana tjetër. Interesi shihet si çmimi i kredisë që pasqyron koston alternative të parasë. Pikëpamja islame për huanë (qard) është se ajo duhet të jepet ose të merret pa pagesë për të përballuar ndonjë nevojë të papritur dhe kreditori nuk duhet të përfitojë asnjë përfitim nga huamarrësi Kur paratë jepen hua me bazë interesi, shpeshherë kjo çon në një formë padrejtësie. Parimi islam për këto lloj transaksionesh është: “Mos veproni padrejtësisht dhe nuk do t’ju veprohet padrejtësisht” (Kurani, 2:279). Prandaj, sistemi bankar tregtar në një kuadër islam nuk mund të bazohet në marrëdhënien kreditor-debitor.

Parimi tjetër islam në çështjet e transaksioneve financiare është se nuk ka shpërblim pa rrezik. Ky parim zbatohet si për punën, ashtu edhe për kapitalin. Ashtu siç nuk lejohet pagesa për punën nëse ajo nuk kryhet realisht, po ashtu nuk duhet të ketë shpërblim për kapitalin nëse ai nuk ekspozohet ndaj rreziqeve të biznesit.

Ndërmjetësimi financiar në kuadër islam mund të realizohet duke përdorur këto dy parime. Për pasojë, marrëdhëniet financiare islame kanë një karakter pjesëmarrës. Disa teoricienë kanë propozuar që sistemi bankar tregtar në një sistem pa interes të organizohet mbi bazën e parimit të ndarjes së fitimit, i cili në jurisprudencën islame njihet si mudaraba.

Parimi i mudarabas mund të shpjegohet me një ilustrim të thjeshtë. Supozojmë se ka dy persona, njëri prej tyre ka kapital, por nuk ka aftësi të veçanta në tregti, ndërsa tjetri është i pajisur me një njohuri të veçantë dhe shkathtësi në çështjet tregtare, por nuk ka kapital. Këta dy persona mund të bashkëpunojnë në njërën nga dy mënyrat e mëposhtme:

Tregtari mund të marrë hua paratë nga pronari i kapitalit dhe t’i investojë në tregtinë e tij. Pronari i kapitalit do të marrë mbrapsht kapitalin fillestar dhe një shumë shtesë të llogaritur mbi bazën e një norme fikse të quajtur normë interesi si kompensim për ndarjen nga likuiditeti. Kjo është financim me borxh. Zakonisht, huaja do të jepet për një periudhë të caktuar. Kërkesa e kreditorit për shlyerjen e kapitalit dhe pagesën e interesit bëhet e vlefshme vetëm pas përfundimit të kësaj periudhe. Kjo është pavarësisht nga fakti nëse tregtari ka realizuar apo jo fitim duke përdorur paratë e huazuara. Në rast humbjeje, huamarrësi duhet të kthejë shumën e huasë si dhe interesin e akumuluar nga burimet e tij. Kjo shihet nga Islami si një transaksion i padrejtë.
Mundësia tjetër është që dy personat të bashkëpunojnë jo mbi bazën e një marrëdhënieje kreditor-debitor, por mbi bazën e partneritetit dhe bashkëpunimit, ku pronari i kapitalit do të ofrojë kapitalin e tij dhe pala tjetër do të vërë në përdorim aftësinë dhe menaxhimin e saj në tregti. Pronari i kapitalit nuk do të përfshihet në operacionet reale dhe të përditshme të biznesit, por do të jetë i lirë të vendosë disa kushte që ai i konsideron të nevojshme për të siguruar përdorimin më të mirë të fondeve të tij. Pas përfundimit të periudhës, që mund të jetë përfundimi i kontratës ose deri në momentin kur të arrihen përfitimet nga tregtia, pronari i kapitalit do të marrë kapitalin fillestar së bashku me një pjesë të fitimit.

Përqindja me të cilën ndahen fitimet totale të ndërmarrjes midis pronarit të kapitalit dhe menaxherit të ndërmarrjes duhet të përcaktohet dhe të dakordohet së bashku në momentin e kontratës, para fillimit të projektit. Në rast humbjeje, ofruesi i kapitalit mbart të gjithë humbjen dhe shuma kryesore e kapitalit ulet me vlerën e humbjes. Në njëfarë mënyre, mundësia e humbjes është ajo që i jep të drejtë pronarit të kapitalit për një pjesë të fitimit të ndërmarrjes. Ky është në thelb parimi i mudarabas.

Legaliteti islam i mudarabas bazohet në Sunetin, pasi raportohet se mudaraba është praktikuar në qytetin e Medinës dhe gjetkë gjatë kohës së Profetit (paqja qoftë mbi të) dhe ai nuk e ka kundërshtuar atë.

Marrëdhënia kreditor-debitor shihet si e padrejtë sepse i jep më shumë përparësi kreditorit në krahasim me debitorin. Interesat e kreditorit mbrohen në dëm të debitorit. Në kontrast, marrëveshja e mudarabas bazohet në drejtësi pasi i jep një pozicion të barabartë të dy palëve të marrëveshjes.

Mund të ketë të paktën tre arsye për ta konsideruar marrëdhënien e mudarabas më të drejtë sesa marrëdhënien kreditor-debitor:

Së pari, të dy palët kanë një pozicion të barabartë në përcaktimin e përqindjes me të cilën do të ndahen fitimet midis tyre.

Së dyti, trajtimi i të dy palëve është i njëjtë në rast humbjeje, ku nëse ofruesi i kapitalit pëson një reduktim të shumës së tij fillestare, punëtori ose menaxheri në kontratën e mudarabas privohet nga shpërblimi për punën, kohën dhe përpjekjen e tij.

Së treti, të dy palët trajtohen në mënyrë të barabartë nëse ka ndonjë shkelje të marrëveshjes. Nëse punëtori ose menaxheri shkel ndonjë nga kushtet e përcaktuara ose nuk punon me përkushtim, apo është shkaktar i humbjes në biznes për shkak të pakujdesisë ose menaxhimit të keq; ai do të mbajë përgjegjësinë për kthimin e sigurt të të gjithë shumës në fjalë. Nga ana tjetër, nëse ofruesi i kapitalit shkel ndonjë nga kushtet e përcaktuara (për shembull, tërheq fondet e tij përpara kohës së përcaktuar ose nuk ofron pjesërisht ose plotësisht fondet në kohën e premtuar, etj.), ai do të duhet të paguajë punëtorin ose menaxherin me një shpërblim të barabartë me atë që ai do të kishte fituar në një punë të ngjashme.

Është sugjeruar që mudaraba të jetë baza për riorganizimin e aktivitetit bankar në një kuadër pa interes. Kjo mund të realizohet duke hyrë në një marrëveshje mudaraba me dy nivele, e cila mund të shpjegohet si më poshtë:

Niveli i parë i marrëveshjes mudaraba është ndërmjet bankës dhe depozituesve të cilët bien dakord të vendosin paratë e tyre në llogarinë e investimit të bankës dhe të ndajnë fitimet me të. Në këtë rast, depozituesit janë ofruesit e kapitalit dhe banka funksionon si menaxher i fondeve.

Niveli i dytë i marrëveshjes mudaraba është ndërmjet bankës dhe sipërmarrësve që kërkojnë financim nga banka me kusht që fitimet që rrjedhin nga bizneset e tyre të ndahen mes tyre dhe bankës sipas një përqindjeje të përcaktuar më parë në mënyrë të ndërsjellë, ndërsa humbjen e mban vetëm financuesi. Në këtë rast, banka funksionon si ofrues i kapitalit dhe sipërmarrësi si menaxher. Nëse një projekt financohet nga më shumë se një financues, pra një projekt financohet bashkërisht nga disa banka, fitimet ndahen në përqindjen e dakorduar më parë, por humbja do të ndahet në përpjesëtim me kapitalin që secili financues ka investuar. Mund të ketë gjithashtu një marrëveshje partneriteti (sharikah) ndërmjet bankës dhe … në të cilën humbja do të ndahet nga palët kontraktuese në përpjesëtim me kapitalin që kanë investuar, ndërsa fitimet do të ndahen sipas përqindjes së rënë dakord paraprakisht.

Parimi i mudarabas si bazë për ndërmjetësimin financiar në ekonominë islame ofrohet si një alternativë e qëndrueshme për sistemin bankar pa interes. Kreditori nuk fiton interes me një normë të përcaktuar fikse në këtë sistem, por merr pjesë në rrezikun e biznesit dhe fiton një pjesë të fitimit. Kështu, në sistemin bankar islam, kostoja e kapitalit nuk është zero, siç supozojnë gabimisht disa njerëz duke e barazuar me normën zero të interesit. I vetmi ndryshim midis sistemit bankar islam dhe atij me interes në këtë aspekt është se kostoja e kapitalit në sistemin bankar me interes shprehet në terma të një norme të përcaktuar paraprakisht, ndërsa në sistemin bankar islam ajo shprehet si një përqindje e fitimit. Disa autorë madje kanë sugjeruar që përqindja e ndarjes së fitimit në një ekonomi islame mund të përmbushë të njëjtat funksione që kryen norma e interesit në një ekonomi kapitaliste. Kështu, përqindja e ndarjes së fitimit mund të funksionojë si një mjet ndarës si dhe një variabël kontrolli.

Ndalimi i kamatas

Dihet dhe pranohet gjerësisht se Islami e ndalon rreptësisht kamatën. Ai e dënon si dhënien ashtu edhe marrjen e saj. Fjala arabe që përdoret në Kuran për kamatën është riba, e cila është dënuar në mënyrën më të ashpër të mundshme. Kamata shpesh përkthehet si fajde, por kuptimi i saj leksikor është tepricë, shtesë apo rritje. Juristët islamë e kanë klasifikuar ribanë në dy lloje:

Kamata e borxhit (riba al-dyun)
Kamata e tregtisë (riba al-bai)

Kamata e borxhit ishte një praktikë e njohur ndër arabët në periudhën paraislame. Njihet gjithashtu si kamata e vonesës (riba al-nasia). Ajo ndodh në dy situata: e para, kur një shumë shtesë përfshihet si kusht i detyrueshëm në një kontratë huaje mbi shumën bazë. Në këtë rast, quhet riba al-dyun. Në rastin e dytë, një shumë shtesë vendoset mbi principalin nëse huamarrësi nuk arrin ta shlyejë në kohën e caktuar. Nëse vonohet përsëri, shtohet një shumë tjetër mbi të parën — zakonisht dyfishi — dhe kështu me radhë. Kjo lloj kamate mund të ndodhë si në borxh, ashtu edhe në tregti. Kjo është riba al-nasia.

Riba al-bai, e njohur gjithashtu si riba al-fadl, ishte gjithashtu e përhapur në kohën paraislame dhe u ndalua nga Profeti Muhamed (paqja qoftë mbi të). Tradita e mëposhtme e Profetit (paqja dhe mëshira e Allahut qoft mbi të) paraqitet si provë për ndalimin:

Tregohet se Abu Sid al-Khudri ka thënë:

“Profeti (paqja qoftë mbi të) tha: Ari për ar, argjendi për argjend, gruri për grurë, elbi për elb, hurmat për hurma – të gjitha në mënyrë të barabartë dhe dorë më dorë (menjëherë). Kushdo që shton ose kërkon shtesë, ka praktikuar fajde; si marrësi ashtu edhe dhënësi janë fajtorë.”

Sipas mendimit të shumicës së dijetarëve të jurisprudencës islame, interesi që kërkohet nga bankat tregtare është identik me shtesën që vendoset si kusht i detyrueshëm në një kontratë — një nga dy llojet e ribasë të ndaluara nga Sheriati Islam.

Në përputhje me këtë traditë, Akademia e Fikhut Islam e themeluar nga Organizata e Konferencës Islame (OKI), në sesionin e saj të dytë të mbajtur në Xhedeh, Arabinë Saudite, gjatë datave 10-16 Rabi Thani 1410 H (22-28 Dhjetor 1985), deklaroi se:

“Çdo shtesë apo përfitim mbi një hua që ka arritur afatin e maturimit, si shpërblim për zgjatjen e afatit, në rast se huamarrësi nuk është në gjendje të paguajë, si edhe shtesa apo përfitimi i përcaktuar që në fillim të marrëveshjes së huasë, janë të dyja forma të ribasë (kamatës), të ndaluara nga Sheriati.”

1...111213...715 Faqja 12 nga 715

Ekonomia Islame