Teoria e përcaktimit të të ardhurave

Në analizën e ekonomisë islame, disa autorë përdorin mjetet themelore të teorisë kejnesiane për të shqyrtuar mënyrën se si përcaktohen të ardhurat në një sistem financiar ku interesi nuk ekziston. Në këtë kontekst, norma e fitimit dhe raportet e ndarjes së fitimit zënë një vend qendror, pasi janë këto që zëvendësojnë funksionin që në ekonominë konvencionale e përmbush norma e interesit. Këto raporte ndikojnë në mënyrën se si shpërndahen të ardhurat ndërmjet investitorëve dhe sipërmarrësve dhe ndikojnë në vendimet për investime dhe kursime.

Një pikë tjetër thelbësore që është theksuar nga studiues të ndryshëm është fakti që, në një ekonomi pa interes, vendimet për kursim dhe investim janë më të ndërlidhura sesa në një sistem tradicional. Kjo ndërlidhje krijon një lidhje të fortë ndërmjet sektorit financiar dhe atij real të ekonomisë, pasi burimet monetare nuk ruhen thjesht për përfitim nga interesi, por kërkojnë përdorim produktiv për të gjeneruar fitime reale.

Në këtë lloj ekonomie, financimi i ndërmarrjeve prodhuese nuk bazohet mbi huadhënie me interes, por kryesisht mbi kapitalin e përbashkët (equity), ku palët ndajnë rreziqet dhe përfitimet. Financimi me borxh luan vetëm një rol të kufizuar, dytësor, në strukturën e përgjithshme të financimit.

Për rrjedhojë, vendimet që marrin si kursimtarët ashtu edhe investitorët varen kryesisht nga pritshmëritë që ata kanë përsa i përket produktivitetit të investimeve që do të realizohen. Nëse pritet që një projekt të jetë produktiv dhe të gjenerojë të ardhura të mira, ai do të tërheqë investime; në të kundërt, kapitali do të shmanget.

Gjithashtu, Zekati – një komponent i detyrueshëm i sistemit të financave islame – luan një rol nxitës në këtë proces, pasi ai ndëshkon pasurinë që qëndron e papërdorur duke e bërë atë të pakët përmes taksimit. Kjo e shtyn individin që të mos mbajë para ose pasuri të ngrira, por t’i investojë ato në mënyrë që të shmangë humbjen dhe njëkohësisht të përfitojë nga aktivitetet ekonomike.

Si përfundim, ky sistem synon të inkurajojë ndërmarrjet prodhuese duke zëvendësuar marrëveshjet e zakonshme me interes me marrëveshje për ndarje të fitimit real. Efekti përfundimtar i këtij mekanizmi, sipas analizës, është një rritje e përgjithshme e vëllimit të investimeve, çka sjell rritje të të ardhurave kombëtare dhe të punësimit, për sa kohë që të gjithë faktorët e tjerë mbeten të pandryshuar.

Bazat teorike të politikës fiskale në ekonominë islame

Studimi i tanishëm përpiqet të japë një paraqitje teorike të dinamikës fiskale të një ekonomie islame. Duke qenë se mungon një bazë empirike në botën moderne, kjo paraqitje mbështetet shumë në teknikat e mëposhtme të analizës:

Normat dhe vlerat që kanë rëndësi dhe udhëheqin aspektin ekonomik të sjelljes individuale dhe kolektive në një shoqëri islame janë shpjeguar në lidhje me ndikimin që mund të kenë në funksionet e alokimit, shpërndarjes dhe stabilizimit të ekonomisë publike.
Sjellja e sistemit ekonomik islam në të kaluarën është marrë si pikë reference për projeksione teorike në të ardhmen. Me fjalë të tjera, mungesa e plotë e një baze empirike në shoqëritë myslimane moderne është kompensuar pjesërisht përmes një përzgjedhjeje të kujdesshme të shoqërive islame të së kaluarës si model studimi.

Përdorimi i kësaj metode do ta rrezikonte që e gjithë analiza të bëhej e vjetruar dhe jashtë realitetit kohor. Megjithatë, kjo është shmangur duke përfshirë në mënyrë të kujdesshme elementët më të rëndësishëm të sistemeve ekonomike bashkëkohore dhe duke i integruar ata, sa më natyrshëm që të jetë e mundur, me parimet e ekonomisë islame. Kjo ka ndihmuar në ndërtimin e një vizioni më realist për mënyrën se si mund të funksionojë një sistem ekonomik islam në të ardhmen.

Elementët kryesorë të kësaj teorie mund të përmblidhen si më poshtë:

Ekonomia islame është karakterizuar si një ekonomi me tre sektorë: sektori privat, sektori vullnetar dhe sektori publik. Të tre sektorët që punojnë në bashkëpunim, përbëjnë kornizën institucionale të një ekonomie islame.
Zekati siguron bazën e sistemit fiskal dhe përcakton fushën e veprimit të tij brenda kornizës së përgjithshme institucionale të ekonomisë islame.
Funksionet e alokimit, shpërndarjes dhe stabilizimit të një ekonomie islame përpunohen dhe zbatohen përmes të gjithë këtyre sektorëve së bashku.
Roli i sektorit publik është minimal, por thelbësor, pasi ai vepron në mënyrë të vazhdueshme për të siguruar një alokim optimal të burimeve të komunitetit, për të korrigjuar shpërndarjen jo të drejtë të të ardhurave dhe për të sjellë një element stabiliteti në ekonomi.

A është e mundur një politikë fiskale në një shtet islam?

Në disa rrethe të dijetarëve islamë është argumentuar se çdo sistem fiskal që shkon përtej asaj që përcakton Zekati nuk përputhet me parimet islame. Ky mendim mbështetet në shenjtërinë e pronës private, e cila është e garantuar nga Sheriati islam, dhe pohon se çdo detyrim financiar i imponuar nga shteti mbi këtë pronë është i padrejtë. Duke qenë se taksat përbëjnë themelin e politikave fiskale moderne, atëherë – sipas këtij argumenti – vetë koncepti i një politike fiskale islame është kontradiktor. Ky qëndrim mund të kundërshtohet shkurtimisht në disa paragrafë që pasojnë.

Qëllimet e politikës socio-ekonomike të një shteti islam janë si më poshtë:

Drejtësia dhe barazia.
Plotësimi i nevojave socio-ekonomike të komunitetit ose mirëqenia socio-ekonomike.
Rritja e burimeve ekonomike të komunitetit ose rritja ekonomike.
Përmirësimi i mjedisit kulturor të komunitetit.

Këto qëllime politike janë nxjerrë nga Kurani dhe Suneti dhe janë zbatuar në sistemin e thjeshtë socio-ekonomik që mbizotëronte gjatë jetës së Profetit (paqja qoftë mbi të) dhe gjatë Kalifatit. Më vonë, me ndërlikimin e shoqërisë islame, mendimtarë islamë si Al-Ghazali, Abu Ubejd, Imami Jusuf, Ibën Tejmije, Al-Shatibi dhe të tjerë janë marrë me këto qëllime politike dhe pasojat e tyre, dhe gjithashtu kanë sugjeruar mjete të përshtatshme për arritjen e tyre. Shtesat e fundit në këtë literaturë janë jashtëzakonisht të vlefshme për shkak të rëndësisë së tyre bashkëkohore dhe paraqitjes moderne. Ne mund t’i marrim këto si të dhëna dhe të parashikojmë rrugën përgjatë së cilës mekanizmi fiskal në një shtet islam ka të ngjarë të funksionojë.

Mund të argumentohet me të drejtë se Zekati është mekanizmi më i rëndësishëm fiskal dhe shpërndarës i një ekonomie islame. Por, siç do të theksohet më tej, Zekati mund të gjenerojë efekte të caktuara të rastësishme mbi ekonominë, të cilat mund të korrigjohen vetëm përmes një mekanizmi të përshtatshëm të taksave shtesë. Për shembull, mund të lindë një situatë ku detyrimet e Zekatit mund të çojnë në një devijim të burimeve që nuk është i dëshirueshëm nga këndvështrimi i qëllimeve të përgjithshme socio-ekonomike të shoqërisë. Për të parandaluar këtë, mund të nevojitet një mjet fiskal i përshtatshëm. Për më tepër, qëllimi politik i një shoqërie islame për të ulur varfërinë, në disa raste, mund të kërkojë vendosjen e detyrimeve shtesë për mirëqenie. Më vonë në këtë punim kemi specifikuar raste të tilla.

Argumenti se të ardhurat nga Zekati mund të jenë ndonjëherë më të ulëta se kërkesat për shpenzime sociale, është njohur nga vetë Kurani, në masën që u ka bërë thirrje myslimanëve të shpenzojnë vullnetarisht një pjesë të burimeve të tyre. Shumë mendimtarë islamë gjithashtu e kanë trajtuar këtë, siç do të diskutohet në paragrafët në vijim. Edhe pse situata të tilla mund të mos ndodhin zakonisht, ato janë megjithatë të rëndësishme në kontekstin e shumë vendeve islame të sotme, ku fenomeni i varfërisë masive që ekziston krah për krah me një numër relativisht të vogël njerëzish të pasur mund të kërkojë mobilizimin shtesë të burimeve. Për më tepër, shpërndarja e drejtë e të ardhurave në një situatë ku zhvillimet e jashtme kanë çuar në një grumbullim të paprecedentë të të ardhurave personale, mund të mos jetë plotësisht e arritshme vetëm përmes detyrimeve të Zekatit. Në një situatë të tillë, Zekati mund të interpretohet si përpjekja minimale dhe jo maksimale për të ndryshuar gjendjen. Por duket e mundshme, në bazë të dëshmive të regjistruara në literaturën e hershme islame, që një detyrim shtesë i detyrueshëm mbi të ardhurat e jashtëzakonshme është i lejueshëm sipas ligjit islam.

Funksioni i alokimit në ekonominë islame mund të kërkojë gjithashtu një sistem taksash të ndërtuar në mënyrë të përshtatshme. Një alokim optimal i burimeve të komunitetit ndërmjet sektorëve të ndryshëm të ekonomisë dhe brenda secilit sektor ka të ngjarë të kërkojë një politikë tatimore të përshtatur për këtë nevojë. Po ashtu, alokimi i burimeve në shkallë kohore dhe hapësinore kërkon një përdorim të mençur të politikës tatimore së bashku me politikën monetare dhe masa të tjera rregullatore. Mirëqenia ekonomike e komunitetit islam mund të kërkojë një shpërndarje më të përshtatshme të burimeve si në kohë ashtu edhe në hapësirë. Alokimi ndërkohor i burimeve të kufizuara, ose ruajtja e tyre në interes të komunitetit islam përmes ndërhyrjes shtetërore apo menaxhimit publik, është përmendur edhe në vetë Kuranin, në Suren Jusuf.

Ajetet që flasin për “Fay” ( i referohet pasurisë që merret nga pushtimi i tokave ose pasurive të tjera të një shteti të huaj, pa luftë të drejtpërdrejtë ) kanë përcaktuar qartë një alokim të drejtë ndërkohor të të ardhurave nga Fay. Edhe pse fillimisht të gjitha këto të ardhura shpërndaheshin pa marrë parasysh brezat pasues, Omer r.a e ndryshoi këtë politikë përsa i përket shpërndarjes së tokave të pushtuara në Irak dhe Egjipt. Këto toka u mbajtën nga shteti jo vetëm për të parandaluar përqendrimin e pasurisë, por edhe në interes të brezave të ardhshëm, siç e tregon argumenti i Mawazit.

Një shtet islam mund të kërkojë mobilizim shtesë të burimeve tatimore për: (a) të rregulluar lëvizjet e çmimeve; shqetësimi i përgjithshëm i Sheriatit në këtë drejtim pasqyrohet në ndalimin e grumbullimit spekulativ të mallrave jetike, megjithëse mungojnë udhëzime të veçanta në lidhje me kontrollin e çmimeve për arsye të dukshme; dhe (b) për të siguruar ato mallra që janë të domosdoshme për mirëqenien e shoqërisë dhe që nuk mund t’u lihen ndërmarrjeve private. Që shteti islam ka të drejtë të mobilizojë burime shtesë, përmes taksave të përkohshme ose metodave të tjera edhe nëse burimet konvencionale të arkës shtetërore nuk janë të mjaftueshme për të përballuar kërkesa emergjente, është argumentuar me kompetencë nga mendimtarët klasikë islamë. Gjatë vitit të urisë “Aam-E-Rimadah”, raportohet se Omer r.a e theksoi qartë fuqinë fiskale të një shteti islam.

Teoria dhe praktika e sistemit bankar pa interes

Ndalimi i interesit në Islam e bën të domosdoshme që në vendet që synojnë të zbatojnë sistemin ekonomik islam, praktikat bankare dhe financiare të organizohen mbi një bazë tjetër nga interesi. Punimet kërkimore mbi këtë temë kanë sugjeruar se parimi i ndarjes së fitimit ofron alternativën më të mirë ndaj interesit në një sistem islam. Pjesëmarrësit në seminar ishin të njohur me punën e ekonomistëve myslimanë në këtë fushë. Përveç kësaj, ata patën mundësinë të shqyrtonin Raportin e Këshillit të Ideologjisë Islame mbi Eliminimin e Interesit (në vijim të quajtur Raporti i KII), i cili iu paraqit Qeverisë së Pakistanit në qershor të vitit 1980. Ndër punimet e paraqitura në seminar, ato nga Al-Jarhi dhe Chapra përmbanin materiale mbi këtë temë. Për më tepër, punimi i paraqitur nga Fahim Khan shqyrtoi funksionimin e bankave islame të cilat tashmë kishin filluar të funksiononin në disa vende.

Në seminar pati mbështetje dërrmuese për mendimin e shprehur në Raportin e KII se alternativat ideale ndaj interesit në një sistem ekonomik islam janë ndarja e fitimit/humbjes dhe kard-hasanah. Ky mendim është i rrënjosur në filozofinë islame të drejtësisë ndërmjet njerëzve. Të marrësh interes nga dikush që detyrohet të marrë hua për të përmbushur nevojat thelbësore të konsumit konsiderohet një praktikë shfrytëzuese në Islam. Marrja e interesit nga huatë e marra për qëllime prodhuese është gjithashtu e ndaluar sepse nuk është një formë e drejtë e transaksionit. Kur paraja investohet në një ndërmarrje prodhuese, sasia e fitimeve që mund të realizohen nuk është e njohur paraprakisht dhe gjithashtu ekziston mundësia e një humbjeje. Marrja e një norme të përcaktuar dhe të paracaktuar interesi për huatë për qëllime prodhuese nuk mund të justifikohet moralisht. Drejtësia kërkon që ofruesi i kapitalit monetar të ndajë rrezikun me sipërmarrësin nëse dëshiron të fitojë. Kështu, ekziston një dallim thelbësor ndërmjet Islamit dhe kapitalizmit në lidhje me trajtimin e kapitalit monetar si faktor prodhimi. Ndërsa në sistemin kapitalist, kapitali monetar trajtohet njësoj si puna dhe toka, ku secili ka të drejtë në një kthim pavarësisht nga fitimi apo humbja, kjo nuk është kështu në Islam, i cili e trajton kapitalin monetar njësoj si sipërmarrjen.

Raporti i KII përmban një plan të detajuar për riorganizimin e praktikave dhe procedurave bankare mbi bazën e parimeve të ndarjes së fitimit/humbjes në përputhje me konceptet juridike islame të sharakah dhe mudarabah. Në këtë sistem, shuma e kthimit nga fondet e investuara nuk është e fiksuar dhe as e paracaktuar. Sasia e fitimeve varet nga rezultatet operacionale të ndërmarrjes ekonomike. Kur kapitali sigurohet tërësisht nga një palë dhe sipërmarrja dhe/ose puna nga një palë tjetër, fitimi do të ndahet në përqindjet e rëna dakord në kohën e kontratës, ndërsa humbja do të bjerë mbi ofruesin e kapitalit, përveç nëse ajo është shkaktuar nga pakujdesia e sipërmarrësit/punonjësit. Nëse ka më shumë se një ofrues kapitali, fitimi do të shpërndahet mes tyre në përqindjet e rëna dakord, ndërsa humbja do të ndahet mes tyre rreptësisht në përpjesëtim me kontributet e tyre në kapital.

Raporti i KII nuk sugjeron ndonjë ndryshim në strukturën institucionale të sistemit monetar dhe bankar. Banka qendrore, bankat tregtare dhe institucionet e specializuara financiare do të vazhdojnë të kryejnë të njëjtat funksione si më parë, por procedurat e tyre operative do të modifikohen për të zëvendësuar transaksionet me bazë interesi me një sistem me kthim të ndryshueshëm. Bankat tregtare do t’u ofrojnë fonde ndërmarrjeve tregtare dhe do të kenë të drejtë të marrin një pjesë të fitimeve të realizuara nga ndërmarrja në përputhje me përqindjet e rëna dakord në kontratën mudarabah. Për qëllime të shpërndarjes së fitimit, kontributet përkatëse të kapitalit të palëve, të përdorura për periudha të ndryshme kohore, do të kthehen në një emërues të përbashkët duke shumëzuar shumat me numrin e ditëve gjatë të cilave secili element, si kapitali i vet i firmës, tepricat e saj aktuale të parasë, kredia e furnitorëve si dhe financimi i ofruar nga banka, janë përdorur realisht në biznes. Me fjalë të tjera, përllogaritja e kontributeve të kapitalit të palëve do të bëhet mbi bazën e prodhimit ditor. Sa i përket depozitave, angazhimi nga ana e bankës për të paguar një kthim të fiksuar për depozitat e kursimit dhe afatgjata do të zëvendësohet me një marrëveshje me depozituesit për t’u paguar atyre një pjesë të fitimeve të realizuara nga banka. Fitimet e shpërndara do të përllogariten duke zbritur shpenzimet administrative, pagesat ndaj bankës qendrore dhe bankave të tjera për financimet e ofruara prej tyre, provizionet për taksa dhe rezervat nga të ardhurat totale. Shuma e fitimit e arritur në këtë mënyrë do të ndahet ndërmjet aksionarëve të bankave dhe mbajtësve të depozitave të kursimit dhe afatgjata, duke përdorur si bazë llogaritjeje produktin ditor të shumës së kapitalit dhe rezervave dhe shumës totale të depozitave afatgjata dhe kursimit. Bankat tregtare do të pranojnë gjithashtu depozita rrjedhëse, por këto nuk do të marrin pjesë në fitimin e bankës.

Metodologjia e sugjeruar në Raportin e KII për eliminimin e interesit nga transaksionet e ndërmjetësve financiarë jobankarë dhe institucioneve të specializuara financiare është ndërtuar më së shumti mbi të njëjtat parime si në rastin e bankave tregtare. Një procedurë disi e ndryshme është sugjeruar për ofrimin e financimit për banesa, e cila bazohet në ndarjen e qirasë reale ose të nënkuptuar.

Nuk është parashikuar ndonjë ndryshim në funksionet dhe përgjegjësitë e bankës qendrore. Megjithatë, procedurat e saj operative dhe përmbajtja e disa instrumenteve të politikës monetare do të pësojnë ndryshime të rëndësishme si pasojë e eliminimit të interesit. Këto trajtohen me hollësi në Raportin e KII. Mjeti i normës bazë të interesit është propozuar të zëvendësohet me një instrument tjetër kontrolli për të ndikuar në disponueshmërinë totale të financimit bankar si dhe në shpërndarjen e tij ndërmjet përdorimeve konkurruese. Kjo konsiston në fuqizimin e bankës qendrore për të ndryshuar raportin e ndarjes së fitimit mbi bazën e të cilit ajo do të ofrojë ndihmë financiare për bankat. Ajo mund të fuqizohet gjithashtu për të përcaktuar raportet e ndarjes së fitimit për bankat në lidhje me financimin që ato ofrojnë për firmat tregtare dhe, siç vërehet në Raportin e KII si dhe nga Nejatullah Siddiqi, ndryshimet në këto raporte të ndarjes së fitimit mund të ndikojnë fuqishëm në vendimet investuese në drejtimin e dëshiruar. E drejta e bankës qendrore për të kërkuar nga bankat tregtare që të mbajnë rezerva minimale në para pranë saj kundrejt detyrimeve të tyre të kërkesës dhe afatgjata dhe për të ndryshuar këtë raport herë pas here nuk do të ndikohet nga eliminimi i interesit. Do të jetë e mundur të ruhet kërkesa për raportin e likuiditetit si një instrument i politikës monetare, me ndryshimin e vetëm që letrat me vlerë me interes në portofolin e bankave do të duhet të zëvendësohen me instrumente financiare që lejohen nga Sheriati. Roli i bankës qendrore si “huadhënësi i fundit” si dhe ofrimi i rifinancimit për bankat tregtare dhe institucionet e tjera financiare nuk do të ndikohet nga heqja e interesit. Megjithatë, në sistemin e ri, ndihma e tillë në përgjithësi do të ofrohet sipas marrëveshjeve të ndarjes së fitimit ose metodave të tjera alternative të lejuara nga Sheriati.

Raporti i KII pranon se ka fusha të caktuara ku nuk do të jetë e mundur të përdoret sistemi i ndarjes së fitimit/humbjes, ndaj do të duhet të përdoren mjete alternative për të zëvendësuar interesin. Rasti më i spikatur i këtij lloji ka të bëjë me huamarrjet e qeverisë nga sistemi bankar si dhe nga sektori jobankar. Raporti i KII sugjeron që sistemi bankar duhet t’i ofrojë hua qeverisë pa interes brenda kufijve të sigurt të zgjerimit monetar dhe kreditues. Disa pjesëmarrës në seminar vunë në dukje mundësinë e indeksimit të huave të qeverisë dhe skemave të kursimeve të vogla dhe ndjenë se, duke ruajtur vlerën reale të kard-hasanah, indeksimi përmbush imperativin islame të drejtësisë socio-ekonomike dhe për këtë arsye duhet të jetë i lejueshëm. Të tjerë vunë në dukje se, sipas Sheriatit, transaksionet me valutë nuk trajtohen ndryshe nga transaksionet me mallra sa i përket huadhënies dhe huamarrjes. Parimi bazë në këtë aspekt, sipas tyre, është që të kthehet e njëjta sasi që është marrë hua, edhe nëse çmimi i mallrave mund të ketë ndryshuar ndërkohë. Mundësia e përdorimit të indeksimit në marrëdhëniet e bankave me klientët privatë, veçanërisht në lidhje me mobilizimin e depozitave, u diskutua gjithashtu në seminar, por për shkak të mungesës së njëzëshmërisë së mendimeve mbi këtë çështje, ajo u konsiderua si një temë e përshtatshme për kërkime dhe studime të mëtejshme.

Një tjetër fushë ku interesi nuk mund të zëvendësohet nga ndarja e fitimit ka të bëjë me huamarrjen e qeverisë nga burime të jashtme. Këshilli i Ideologjisë Islame e ka njohur vështirësinë për të eliminuar interesin nga transaksionet që lidhen me kreditë dhe ndihmat ndërkombëtare dhe për rrjedhojë ka pranuar huamarrjen e përkohshme të qeverisë nga jashtë mbi bazën e interesit. Megjithatë, Raporti i KII shpreson se nëse vendet myslimane punojnë së bashku, ulin varësinë nga ndihmat e jashtme dhe nxisin qarkullimin e kapitalit ndërmjet tyre mbi bazën e ndarjes së fitimit/humbjes ose mbi ndonjë bazë tjetër të pa-interes, nuk është e pamundur që, me kalimin e kohës, edhe vendet jo-myslimane që japin ndihma dhe institucionet financiare ndërkombëtare të fillojnë të bashkëpunojnë me vendet myslimane në një mënyrë që është në përputhje me Sheriatin.

Raporti i KII i jep rëndësi të duhur vështirësive që mund të lindin nga ndryshimi i të gjithë sistemit në ndarje fitimi/humbjeje në një hap të vetëm. Prandaj, ai ka dhënë miratim të kufizuar për disa metoda të tjera që përdoren së bashku me ndarjen e fitimit/humbjes, si qiraja, shitblerja me këste, Bai Muaxhal, ankandet për investime dhe financimi mbi bazën e një norme normale të kthimit. Megjithatë, duke paralajmëruar rrezikun se këto metoda mund të hapin një derë të pasme për interesin, theksohet se përdorimi i tyre duhet të kufizohet në masën më të vogël të domosdoshme sipas kushteve ekzistuese dhe se përdorimi i tyre si teknika të përgjithshme të financimit nuk duhet të lejohet kurrë. Pjesëmarrësit në seminar ishin edhe më të theksuar në këtë paralajmërim. Ata ishin fuqimisht të mendimit se, duke marrë parasysh arsyetimin për ndalimin dhe dënimin e interesit në Islam, asnjë mekanizëm tjetër përveç ndarjes së fitimit/humbjes nuk i përgjigjet vërtet shpirtit të Islamit.

Megjithatë, u pranua se koncepti i ndarjes së fitimit nuk mund të zbatohet në rastin e huave personale të marra për të përmbushur nevoja konsumi. U ndie se në një shoqëri vërtet islame, nevoja për huatë e tilla duhet të jetë minimale, pasi Islami thekson thjeshtësinë dhe nxit njerëzit të jetojnë brenda mundësive të tyre. Për më tepër, sistemi i Zekatit pritet të ndihmojë personat që e kanë të vështirë të përmbushin nevojat e tyre të domosdoshme të konsumit nga të ardhurat e tyre. Megjithatë, disa masa do të nevojiten për të përballuar kërkesat për hua me natyrë emergjente që rrjedhin nga shkaqe të përkohshme. Disa pjesëmarrës në seminar ishin të mendimit se këto kërkesa duhet të përmbushen duke përcaktuar që çdo bankë duhet të ndajë një përqindje të vogël të burimeve të saj për huadhënie pa interes. Të tjerë ishin të mendimit se bankat nuk duhet të ngarkohen me këtë përgjegjësi dhe institucione të veçanta për kredi konsumatore duhet të organizohen për këtë qëllim me burime të siguruara nga qeveria ose të nxjerra nga të ardhurat e Zekatit.

Seminari i kushtoi vëmendje edhe zhvillimit të instrumenteve të reja financiare që t’i përshtaten një sistemi pa interes. Në këtë kontekst, u vu re me interes rekomandimi i bërë në Raportin e KII-së për të zëvendësuar obligacionet me një lloj të ri sigurie korporative, e cila do të quhet Çertifikata e Pjesëmarrjes me Afat, e bazuar në parimin e ndarjes së fitimit. El-Jarhi në punimin e tij ka sugjeruar idenë që bankat të ofrojnë lloje të ndryshme çertifikatash për të mobilizuar burime investimi, të cilat ai i ka quajtur Çertifikata të Investimeve Specifike, Çertifikata të Investimeve të Përgjithshme, Çertifikata të Ndarjes së Fitimit dhe Çertifikata Leasingu. El-Jarhi gjithashtu sugjeron lëshimin e Çertifikatave të Depozitave Qendrore nga banka qendrore e vendit për të tërhequr kursimet e popullatës mbi një bazë ndarjeje të fitimit. Idéja është që kursimet e mobilizuara në këtë mënyrë të vendosen nga banka qendrore në llogaritë e investimeve të bankave të ndryshme tregtare dhe fitimet e realizuara nga ky investim të shpërndahen ndërmjet mbajtësve të Çertifikatave të Depozitave Qendrore. Kjo duket të jetë një ide premtuese, sepse, siç thotë El-Jarhi, këto Çertifikata do të ofronin një të ardhur më të qëndrueshme për shkak të diversifikimit të investimeve dhe do të bëheshin një shtesë e dobishme në larminë e instrumenteve financiare që do të ishin në dispozicion për investim në një ekonomi pa interes.

Seminari i Islamabadit nuk u kufizua vetëm në aspektet teorike të bankës pa interes. Ai pati mundësinë të shqyrtonte përvojën reale të fushës në zhvillimin e operacioneve bankare pa interes në botën myslimane. Punimi i paraqitur nga Fahim Khan jep shumë informacion mbi procedurat operative reale të disa bankave islame, disa prej të cilave ai i vizitoi personalisht. Pjesëmarrësit në seminar gjithashtu patën mundësinë të dëgjonin ekzekutivët e disa bankave islame që shpjeguan metodat e punës së tyre.

Ishte e dukshme nga punimi i paraqitur nga Fahim Khan se bankat pa interes, të cilat deri kohët e fundit ekzistonin vetëm në fushën e teorisë, tani kanë një përvojë të madhe praktike për të ofruar. Në kohën kur punimi u shkrua, bankat pa interes tashmë ishin duke funksionuar në Sudan, Emiratet e Bashkuara Arabe, Kuvajt, Bahrein, Jordani dhe Egjipt. Dy institucione të tjera pa interes ndodheshin në shtete europiane. Për më tepër, Banka Islame e Zhvillimit, e cila është një institucion financimi shumëpalësh i Botës Myslimane, ishte në fushë prej disa vitesh. Në Pakistan, interesi ishte eliminuar nga operacionet e disa institucioneve të specializuara financiare dhe më shumë se 6500 degë të bankave pakistaneze sapo kishin filluar veprimtaritë bankare pa interes duke hapur sportele të veçanta ku njerëzit mund të depozitonin kursimet e tyre dhe bankat merrnin angazhimin për t’i investuar ato në mundësi fitimprurëse por pa interes.

Rishikimi i funksionimit të bankave pa interes në punimin e Fahim Khan tregon se këto banka kanë zhvilluar me sukses praktika bankare që janë në përputhje me Sheriatin. Ato pranojnë si depozita të zakonshme ashtu edhe depozita të angazhuara për investim, të cilat quhen Llogari Investimi. Llogaritë e Investimit zakonisht janë të dy llojeve, domethënë, llogari me autorizim dhe llogari pa autorizim. Në llogaritë me autorizim, mbajtësi i llogarisë autorizon bankën të investojë paratë në çdo projekt. Në llojin tjetër, mbajtësi i llogarisë mund të zgjedhë ndonjë projekt të caktuar për investimin e parave të depozituara. Nga ana e pasivëve, këto banka janë të pranuara të operojnë mbi bazën e musharikah dhe mudarabah, të cilat janë marrëveshje të bazuara në ndarjen e fitimit. Përveç kësaj, biznesi realizohet mbi bazën e murabah, në të cilën banka blen një artikull të caktuar për klientin, i cili pranon të paguajë bankën më vonë, në një shumë të përbashkët ose në këste, një çmim që përfshin një përqindje të rënë dakord të fitimit.

Performanca e bankave në lidhje me fitimin që ata fituan duket se ka qenë mjaft inkurajuese. Norma e fitimit mbi kapitalin në rastin e bankave islame të përfshira në studimin e Fahim Khan është raportuar të ketë qenë në intervalin 9 deri 20 për qind. Ky rezultat nuk ishte shumë i ndryshëm nga fitimi i bankave që bazohen në interes në të njëjtat zona. Personat që mbajnë llogari investimi në këto banka pa interes janë raportuar të kenë marrë një kthim që varionte nga 8 deri në 15 për qind, e cila përsëri është krahasueshme me normat e kthimit të disponueshme në bankat që mbështeten në interes.

Duket se bankat e përfshira në studimin e Fahim Khan kanë treguar preferencë për financimin e tregtisë dhe investimit në pasuri të paluajtshme. Ato zakonisht kanë kërkuar projekte me kthime të shpejta. Kjo nuk është e vështirë për t’u kuptuar, sepse shumica e këtyre bankave ishin krijuar kohët e fundit, dhe për të përballuar konkurrencën nga bankat e konsoliduara që bazohen në interes, ato duhet të kenë qenë të shqetësuara për të treguar një fitim të mirë edhe në vitet e para të operacionit të tyre. Për më tepër, vlerësimi i projekteve të investimeve me periudhë të gjatë të kthimit kërkon ekspertizë teknike të lartë, që kërkon kohë për t’u grumbulluar. Një duhet të kujtojë gjithashtu se këto banka operojnë në një skenar ku dominon sistemi bankar që bazohet në interes, i cili ka marrëdhënie të ngushta ndër-bankare dhe mund të marrë mbështetje financiare nga banka qendrore e vendit në raste nevoje. Bankat pa interes, nga ana tjetër, nuk kanë këtë lloj mbështetjeje pasi ato nuk mund të huazojnë nga institucionet që bazohen në interes. Kur shihet në kontekstin e pengesave që ato përballojnë, performanca e tyre duket të jetë e lavdërueshme. Vlera e vërtetë e kontributit të tyre qëndron në faktin se ato kanë hapur rrugën për të tjerët dhe kanë përgatitur terrenin për avancimin e mëtejshëm në këtë fushë.

Gjendja aktuale e ekonomisë islame

Nëse dikush e krahason gjendjen e ekonomisë islame në vitin 1979 me atë në vitin 1950, do të mbetej i impresionuar nga shpërthimi pothuajse i menjëhershëm në numrin e botimeve mbi këtë temë. Ky zhvillim reflekton një interes gjithnjë e më të madh për të eksploruar një alternativë ndaj modeleve konvencionale ekonomike, duke synuar ndërtimin e një sistemi që është në përputhje me parimet islame dhe që përqendrohet në drejtësi, etikë dhe përfshirje shoqërore.

Gjithashtu, një grup shumë më i madh njerëzish ishte tani i përfshirë në ekonominë islame. Për më tepër, ky grup nuk përfshinte më vetëm studiues të fesë apo ekonomistë të specializuar, por ishte shumë më i larmishëm. Përveç akademikëve, në debat dhe praktikë përfshiheshin gjithashtu bankierë, sigurues, tregtarë, zhvillues të pasurive të paluajtshme, këmbimtarë valutorë, madje edhe figura të larta shtetërore si ministra financash. Kjo pjesëmarrje e gjerë tregonte se ekonomia islame po kalonte nga një ide teorike në një fushë praktike, me ndikim konkret në tregje dhe në politikat publike.

Rezultati ishte një debat i gjallë në një numër forumesh të ndryshme, duke përfshirë klasat universitare, seminaret kërkimore, konferencat për shtyp, predikimet në xhami, madje edhe diskutimet në nivelet më të larta shtetërore si në këshillat e ministrave. Ky diskutim i gjerë dhe i hapur ndihmoi në zhvillimin e mëtejshëm të teorisë së ekonomisë islame, duke sjellë ide të reja dhe qasje praktike për implementimin e saj. Edhe pse mbetej e nevojshme ndarja e të dobishmes nga ajo që ishte më pak e vlefshme, ky larmishmëri mendimesh dhe përvojash i dha hov të madh zhvillimit të disiplinës.

Ndërsa lëmë pas tridhjetë vitet që nga shfaqja e ekonomisë islame në mesin e shekullit të 20-të, është e mundur të vërejmë disa ide të rëndësishme që u kontribuan gjatë kësaj periudhe dhe që formuan bazat e bankimit islam.

Një ndër këto ide është zbutja e interesit vetjak përmes moralit, si dhe maksimizimi i përfitimit privat me një ndjenjë përgjegjësie për qëllimin publik. Këto janë supozime të rëndësishme që udhëheqin sjelljen ekonomike në sistemin islam. Ndryshe nga ekonomitë tradicionale që shpesh bazohen në racionalitetin individual dhe fitimin maksimal personal, ekonomia islame kërkon që aktorët ekonomikë të marrin vendime që nuk janë vetëm të dobishme për ta, por edhe për komunitetin. Ky model përpiqet të balancojë nevojat e individit me interesin e përbashkët, duke nxitur një etikë ekonomike që promovon ndershmërinë, përgjegjësinë dhe solidaritetin.

Një zhvillim tjetër qendror është modeli i Mudarabah-it me dy nivele. Ky model paraqet një alternativë inovative ndaj sistemit bankar konvencional, i cili bazohet në interesin fiks (riba), i ndaluar në Islam. Në këtë sistem, një individ ose grup depozitorësh vendos fonde në një bankë islame përmes një marrëveshjeje Mudarabah (një partneritet investimi ku njëra palë ofron kapitalin dhe tjetra menaxhimin). Banka, në këtë rast, vepron si sipërmarrës dhe investon fondet e depozituesve në projekte të ndryshme të biznesit përmes një marrëveshjeje të dytë Mudarabah me sipërmarrësit. Fitimi i gjeneruar ndahet sipas përqindjeve të caktuara paraprakisht, ndërsa humbjet mbulohen nga kapitali i investuar.

Ky sistem jo vetëm që shmang praktikat e ndaluara si kamata, por gjithashtu e lidh drejtpërdrejt financimin me ekonominë reale, duke nxitur produktivitetin dhe punësimin. Për më tepër, ai ndihmon në ndarjen më të drejtë të riskut dhe në rritjen e ndërgjegjësimit të të gjitha palëve për përgjegjësitë e tyre.

Në thelb, ky model i bankimit islam është ndërtuar mbi vlera të tilla si besimi, transparenca, bashkëpunimi dhe drejtësia — duke e bërë atë një alternativë gjithnjë e më tërheqëse në një botë që kërkon zgjidhje më etike dhe më të qëndrueshme financiare.

Si ta tejkaloni një kohë jashtëzakonisht të ngarkuar në punë?

Shumë prej nesh kalojnë periudha kur duhet të punojmë intensivisht dhe me orë të gjata dhe të kemi shumë pak kohë për pushim. Ndërsa kjo lloj pune e tepërt nuk është ideale, pa dyshim që ka situata në të cilat bëhet domosdoshmëri dhe nuk mund të ju shmangni. Këtu janë disa praktike.

Shumë prej nesh kalojnë nëpër faza të jetës kur kemi shumë pak kohë personale. Të tjerët mund të angazhohen në punë që përfshijnë rregullisht orë intensive dhe të gjata, duke krijuar një mungesë pushimi afatgjatë.

Ndërsa kjo lloj pune e tepërt nuk është ideale, ka padyshim situata në të cilat bëhet një domosdoshmëri ose ka kuptim personal. Në momente të tilla, kur pushimi i plotë i fundjavës duket si një ëndërr e largët, këshillat për rëndësinë e mbajtjes së ekuilibrit mes punës dhe jetës, reduktimit të stresit dhe gjumit të mjaftueshëm mund të ndihen si një shuplakë në fytyrë.. Keni nevojë për këshilla praktike për të mbijetuar kur duhet të jeni plotësisht të përkushtuar. Këtu janë disa strategji që mund të ndihmojnë:

Përdorni parimin e Premack.

Parimi i Premack (siç zbatohet këtu) është të përdorë një sjellje më të lehtë si një shpërblim për një sjellje më të vështirë. Për shembull, ju mund ta shpërbleni veten për përfundimin e një detyre kërkuese njohëse (si shkrimi i një raporti kompleks) duke përfunduar një detyrë të thjeshtë por të nevojshme, si kryerja e një detyre që ju ndihmon të qëndroni të organizuar. Kjo qasje mund t’ju ndihmojë të ecni me ritmin gjatë ditës tuaj të punës, duke siguruar që të merrni pushime të rregullta gjatë të cilave mendja juaj mund të zhvendoset në një pajisje më të relaksuar, duke qenë ende produktiv. Mendoni për këtë si rikuperimin nga shpërthimet e vrapimit duke ecur në vend që të ndaloni.

5 gjëra për të bërë kur ndiheni të mbingarkuar nga ngarkesa juaj e punës

Nëse e dini se detyra është e rëndësishme dhe po i afroheni me efikasitet, lejoni vetes ta shijoni atë. Për detyrat e vështira të përsëritura, mendoni për pjesët e saj që ju pëlqejnë më shumë në fazat e fillimit, të mesit dhe të fundit. Duke artikuluar aspekte të veçanta dhe të këndshme të detyrave, mund të jeni më të vëmendshëm dhe t’i shijoni ato.

Kurseni pjesë të vogla të kohës për pushim mendor.

Kini parasysh përdorimin e kohëve të shkurtra për pushime të vërteta mendore. Merrni frymë ngadalë, lëshoni shpatullat dhe thjesht qetësohuni.

Ju nuk keni nevojë të merrni një qasje gjithçka ose asgjë për këtë këshillë, sigurisht. Nëse ndonjëherë ju përshtatet përdorimi i pjesëve të vogla të kohës për të mbajtur punën në lëvizje, vazhdoni ta bëni atë nga e hëna në të premte, por në fundjavë, merrni parasysh t’i jepni vetes ato pushime të vogla. Gjeni ekuilibrin që funksionon për ju.

Shtoni ritualet e dekompresimit fizik në ditën tuaj.

Kur jemi të mbingarkuar, mund të mbajmë shumë tension fizik. Kjo është pjesërisht për shkak të reagimit tonë të integruar të luftës/fluturimit/ngrirjes ndaj frikës ose stresit. Për shembull, baza evolucionare e grushteve me top është vetë personi juaj i shpellës që përgatitet të vrapojë ose të godasë. Disa njerëz marrin frymë më shpejt kur janë të stresuar. Disa adoptojnë një ton agresiv, mbizotërues të zërit ose të gjuhës së trupit. Meqenëse këto reagime janë shpesh të pavetëdijshme, do t’ju duhet kërkesa për t’i korrigjuar ato.

Provoni të përdorni nxitësit e kontekstit – duke vendosur se cilat momente të ditës do të përdorni për të dekompresuar fizikisht. Për shembull, mbase mund të merrni disa frymëmarrje të ngadalta sa herë që shkoni në tualet, ose menjëherë pasi të zgjoheni ose pak para se të futen. / AkademiPune

Roli i politikës monetare

Nuk ka dyshim që politika monetare në një ekonomi islame duhet jo vetëm të jetë në përputhje me ethosin e Islamit, por gjithashtu të ndihmojë në realizimin e qëllimeve socio-ekonomike që Islami thekson. Disa nga qëllimet më të rëndësishme mund të përmblidhen shkurtimisht si:

Mbarëvajtja ekonomike me punësim të plotë dhe normë optimale të rritjes ekonomike;
Drejtësia socio-ekonomike dhe shpërndarja e drejtë e të ardhurave dhe pasurisë; dhe
Stabiliteti i vlerës së parasë për ta bërë mjetin e këmbimit një njësi të besueshme llogaritjeje, një standard të drejtë për pagesat e shtyra dhe një ruajtës të qëndrueshëm vlere.

Mund të argumentohet që qëllimet e politikës monetare në sistemin ekonomik islam, siç u përmendën më sipër, janë të njëjta me ato të kapitalizmit. Një deklaratë e tillë nuk do të ishte e saktë sepse edhe pse mund të ketë një ngjashmëri të dukshme, ekziston në fakt një dallim i rëndësishëm në theksimin që vjen nga divergjenca në angazhimin e të dy sistemeve ndaj vlerave shpirtërore, drejtësisë socio-ekonomike dhe vëllazërisë njerëzore. Diskutimi vijues duhet ta bëjë të qartë këtë pikë.

Mirëqenia ekonomike përmes punësimit të plotë dhe rritjes së qëndrueshme ekonomike

Një rezultat i pashmangshëm i besimit islam se njeriu është zëvendësues i Zotit në tokë është se ai duhet të jetojë një jetë që i përshtatet dinjitetit dhe statusit të tij. Udhëzimi hyjnor që përmban mësimet islame ka për qëllim t’i ndihmojë ata në arritjen e këtij objektivi. Juristët muslimanë janë të bashkuar në mendimin se mirëqenia e njerëzve dhe lehtësimi i vuajtjeve të tyre është qëllimi themelor i Sheriatit. Ky parim, në fushën ekonomike, kërkon që të arrihet mirëqenia ekonomike përmes plotësimit të nevojave themelore të njeriut, eliminimit të burimeve kryesore të vështirësive dhe shqetësimeve, si dhe përmirësimit të cilësisë së jetës, si në aspektin moral ashtu edhe në atë material. Prandaj, punësimi i plotë dhe efikas i burimeve njerëzore do të ishte një qëllim i domosdoshëm i sistemit islam, sepse do të ndihmonte jo vetëm në realizimin e qëllimit të mirëqenies ekonomike të gjerë, por gjithashtu do t’u jepte qenieve njerëzore dinjitetin që kërkohet nga statusi i tyre si zëvendës të Zotit. Punësimi i plotë dhe efikas i burimeve materiale do të ishte gjithashtu një qëllim thelbësor sepse, sipas Islamit, të gjitha burimet në qiej dhe në tokë janë të destinuara për mirëqenien njerëzore dhe duhet të shfrytëzohen në mënyrë adekuate, pa teprim apo shpërdorim, për qëllimin për të cilin janë krijuar.

Ndërsa një normë e arsyeshme e lartë e rritjes ekonomike duhet të jetë rezultati natyror i politikave që çojnë në punësim të plotë dhe efikas të burimeve njerëzore dhe materiale dhe në mirëqenie të gjerë ekonomike, norma e lartë e rritjes nuk është në vetvete me rëndësi parësore. Kjo për arsye se kërkesa për të arritur mirëqenie materiale brenda kuadrit të vlerave islame kërkon që ajo të mos arrihet përmes prodhimit të mallrave dhe shërbimeve jo thelbësore apo moralisht të diskutueshme, të mos çojë në një përdorim të tepërt dhe tepër të shpejtë të burimeve të dhëna nga Zoti në dëm të brezave të ardhshëm që janë bashkëpronarë të këtyre burimeve, dhe të mos dëmtojë brezat aktualë apo të ardhshëm përmes degradimit të mjedisit të tyre moral apo fizik. Prandaj, ndërsa punësimi i plotë dhe mirëqenia materiale janë thelbësore në një kontekst islam, një normë e lartë e rritjes është thelbësore vetëm në masën në të cilën ajo kontribuon në punësim të plotë dhe mirëqenie të gjerë ekonomike. Përtej kësaj, rëndësia e saj duhet të peshohet me kujdes kundrejt të gjitha pasojave të tjera.

Drejtësia socio-ekonomike dhe shpërndarja e drejtë e të ardhurave dhe pasurisë

Qëllimet e drejtësisë socio-ekonomike dhe shpërndarjes së drejtë të të ardhurave dhe pasurisë janë pjesë përbërëse e filozofisë morale të Islamit dhe bazohen në përkushtimin e palëkundur të tij ndaj vëllazërisë njerëzore. Konvertimi i sistemit kapitalist drejt drejtësisë socio-ekonomike dhe shpërndarjes së drejtë të të ardhurave nuk bazohet, përkundrazi, në një përkushtim shpirtëror ndaj vëllazërisë njerëzore; është më tepër rezultat i presioneve të grupeve. Rrjedhimisht, sistemi si i tërë, veçanërisht rendi i tij monetar dhe bankar, nuk është i përgatitur për këto qëllime dhe vazhdojnë të gjenerohen pabarazi të mëdha në të ardhura dhe pasuri. Megjithatë, për shkak të ndikimit të socializmit dhe presioneve politike, disa prej këtyre pabarazive po reduktohen pjesërisht përmes taksave dhe pagesave transferuese. Në kontrast me këtë, Islami përpiqet të çrrënjosë shkaqet e pabarazive të mëdha që në burimin e tyre dhe gjithashtu përdor Zekatin, taksat dhe pagesat transferuese si masa shtesë për të reduktuar më tej pabarazitë, për të arritur një shpërndarje të të ardhurave që është në përputhje me konceptin e tij të vëllazërisë njerëzore. Prandaj, është thelbësore që edhe sistemi monetar dhe bankar si dhe politika monetare të projektohen në mënyrë që të jenë të ndërthurura ngushtë me vlerat islame dhe të kontribuojnë pozitivisht në reduktimin e pabarazive.

Stabiliteti i vlerës së parasë

Stabiliteti në vlerën e parasë duhet të ketë përparësi të lartë në kuadrin islam për shkak të theksit të qartë të Islamit mbi ndershmërinë dhe drejtësinë në të gjitha marrëdhëniet njerëzore dhe për shkak të ndikimit negativ të inflacionit mbi drejtësinë socio-ekonomike dhe mirëqenien e përgjithshme. Është sugjeruar që në klimën aktuale inflacionare në mbarë botën, kërkesa islame për drejtësi socio-ekonomike mund të përmbushet përmes indeksimit të të gjitha të ardhurave dhe aktiveve monetare, përfshirë kard-hasanah – huatë e dhëna pa interes ose ndarje fitimi.

Ndërkohë që indeksimi mund të ndihmojë për të lehtësuar pjesërisht pabarazitë që lindin nga inflacioni, ai nuk është një kurë për inflacionin. Në fakt, ai mund të priret ta përshpejtojë inflacionin dhe të jetë i vetëpërmbajtur, përveç nëse inflacioni është në rënie dhe janë duke u zbatuar politika monetare, fiskale dhe mbi të ardhurat përkatëse. Prandaj, duket se, ndërkohë që indeksimi mund të shqyrtohet si një qetësues i përkohshëm për dhimbjen e inflacionit, alternativa më e përshtatshme e politikës që do të përputhej më së miri me normën e drejtësisë socio-ekonomike në Islam është stabiliteti i çmimeve dhe jo indeksimi. Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se deri tani, indeksimi nuk ka marrë miratimin e asnjë shkolle të jurisprudencës myslimane.

Ndërkohë që inflacioni është në kundërshtim me vlerat islame, recesioni dhe papunësia e zgjatur janë gjithashtu të papranueshme sepse sjellin mjerim për segmente të caktuara të popullsisë dhe gjithashtu veprojnë në kundërshtim me qëllimin e mirëqenies ekonomike të gjerë. Recesioni gjithashtu priret të rrisë pasigurinë dhe i dekurajon investitorët nga marrja përsipër e rreziqeve që lidhen me projekte që gjenerojnë kthime për shumë vite. Prandaj, në interes të arritjes së objektivave të përgjithshme të Islamit, do të ishte e nevojshme që shteti islam të adoptojë të gjitha masat e mundshme për të minimizuar luhatjet ekonomike dhe për të stabilizuar vlerën e parasë.

Një parim i përgjithësisht i pranuar në ekonomitë kapitaliste është kompromisi mes papunësisë dhe inflacionit. Në kontekstin e vlerave islame, koncepti i një kompromisi të tillë është i diskutueshëm. Ndërkohë që inflacioni është i padrejtë dhe në kundërshtim me interesin e mirëqenies afatgjatë, papunësia e burimeve njerëzore është e padrejtë dhe jo vetëm që bie ndesh me dinjitetin e zëvendësit të Zotit, por gjithashtu pengon realizimin e shpërndarjes së drejtë të të ardhurave. Mund të shtrohet gjithashtu pyetja nëse është e domosdoshme të ketë inflacion për të arritur punësim të plotë dhe nëse është e domosdoshme të ketë papunësi për të shmangur inflacionin.

Në sistemin islam, si papunësia ashtu edhe inflacioni janë të padëshirueshme dhe të dyja duhet të shmangen. Nëse kërkesa agregate duhet të kontrollohet ose ulet për të shmangur inflacionin, atëherë, në interesin e përgjithshëm të drejtësisë sociale dhe mirëqenies së gjerë ekonomike, duhet bërë një vlerësim mbi atë se çfarë lloj kërkese duhet të kufizohet ose reduktohet dhe si mund të arrihet më mirë kjo. Në një sistem të orientuar nga vlerat do të ishte e papranueshme të lejohej zgjerimi i kërkesës në drejtime jo thelbësore për të arritur një normë të lartë të rritjes ekonomike dhe, nëse kjo gjeneron inflacion, do të ishte po aq e papranueshme të tentohej kontrolli i tij përmes reduktimit të përgjithshëm të kërkesës agregate duke krijuar papunësi njerëzore. Në të njëjtën mënyrë, punësimi i plotë duhet të sigurohet edhe nëse kjo kërkon një ristrukturim të prodhimit dhe krijimin e një teknologjie të përshtatshme. Do të ishte thelbësore të rregullohej kërkesa agregate, të ristrukturohej prodhimi, të projektohej një teknologji e përshtatshme dhe të zhvillohej një kombinim i duhur i politikave monetare, fiskale dhe të të ardhurave për të shmangur si inflacionin ashtu edhe papunësinë, dhe për të siguruar mirëqenie të gjerë ekonomike që plotëson në mënyrë të mjaftueshme nevojat thelbësore të të gjithë individëve në përputhje me mësimet islame.

Arritja e të gjithë gamës së objektivave të përmendura më sipër do të kërkonte një reformë themelore të gjithë sistemit ekonomik, përfshirë kuadrin e tij monetar dhe bankar. Reforma e këtij të fundit do të përfshinte ndalimin e interesit dhe reformimin e bankave për të minimizuar fuqinë e tyre financiare dhe rolin e tyre në shpërndarjen e shtrembëruar të të ardhurave. Ajo do të përfshinte gjithashtu një ndryshim në strategjinë dhe instrumentet e politikës monetare, me synim rregullimin e zgjerimit të përgjithshëm të kreditimit në përputhje me nevojat jo-inflacionare të ekonomisë, si dhe ndarjen e kredisë në përputhje me vlerat, për të arritur objektivat e dëshiruara socio-ekonomike të Islamit. Është pikërisht me strategjinë dhe instrumentet e politikës monetare që do të merret diskutimi vijues.

Problemet në ekonomiks

Si duhet të përpiqet ekonomisti mysliman për të arritur një kuptim të ri të fenomeneve ekonomike? Së pari, ka individin dhe dëshirat e tij – që janë pika e nisjes për çdo analizë ekonomike. Ka pasur një tendencë për të marrë dëshirat individuale si diçka të pandryshueshme, kur bëhet fjalë për analizën ekonomike. Kjo ndodh për shkak të disa supozimeve rreth motivimeve dhe pikëpamjeve për jetën. Megjithatë, dëshirat njerëzore janë ndër fenomenet më të ndryshueshme. Ato gjithmonë ndryshojnë në varësi të ndryshimit të pikëpamjeve për jetën, sistemit të vlerave të individit, motiveve të tij në një situatë të caktuar, dhe një sërë faktorësh të tjerë të jashtëm, siç janë karakteristikat kulturore, zakonet, traditat dhe mjedisi fizik. Për një kuptim të saktë dhe të plotë, duhet të diskutohen këto variabla dhe të analizohet plotësisht ndikimi i këtyre ndryshimeve në dëshirat individuale. Një rëndësi të veçantë ka studimi i dëshirave individuale në kuadër të pikëpamjes islame për jetën, etikës islame dhe motiveve të veçanta islame. Çfarë ndikimesh cilësore dhe sasiore mund të ketë kultura islame në dëshirat individuale? Islami ka përcaktuar disa norma për sjelljen e njeriut si konsumator. Duke supozuar se individi i përmbahet këtyre normave, cilat mund të jenë modelet e mundshme të kërkesës individuale që mund të shfaqen?

Të njëjtën metodë të analizës së sjelljes njerëzore në kuadër të normave islame, dhe në kontekstin e një shoqërie islame, mund ta aplikojmë edhe për lloje të tjera të sjelljes ekonomike. Si duhet të sillet individi mysliman në aktivitetet e tij prodhuese në një shoqëri islame? Çfarë duhet të jetë qëndrimi i tij ndaj punës ekonomike? A duhet ai të synojë të fitojë pasurinë më të madhe që është fizikisht e mundur, apo duhet ta konsiderojë fitimin e pasurisë si një mjet për të arritur qëllime të tjera, të cilat nuk kërkojnë gjithmonë një dëshirë të paepur për pasuri? Çfarë ndikimi kanë gjetjet tona në këtë drejtim mbi ofertën e punës dhe sipërmarrjen në një shoqëri islame? Cili është roli i aktiviteteve ekonomike në planin e përgjithshëm të jetës, ashtu siç e koncepton Islami?

Pastaj kemi problemin e sjelljes dhe motivimit ndërmarrës. Çfarë synojnë ndërmarrësit në shoqëritë kapitaliste bashkëkohore? Çfarë do të synonin ata, nëse do të vepronin sipas normave islame? Cilat janë objektivat e politikës ndërmarrëse në dritën e këndvështrimit islam mbi jetën? Dhe, nëse Islami lejon motivin e fitimit brenda disa kufijve, cilët janë këta kufij? Cilat janë kërkesat më të larta të drejtësisë dhe bamirësisë, dhe konsideratat për të mirën shoqërore, që ndërmarrësi duhet t’i vendosë mbi motivin e fitimit?

Në përputhje me gjetjet tona lidhur me pyetjet e përmendura më lart, a mund të përcaktohet lehtësisht vendi i racionalitetit ekonomik në qëndrimin islam për jetën? Çfarë lloj racionaliteti është në përputhje me këtë qëndrim dhe cilët lloj racionalitetesh nuk janë të tillë?

Definicionet shkencore të sakta të ekonomiksit e konsiderojnë këtë “shkencë” si tërësisht të pandikuar nga “përmbajtja” e sjelljes së njeriut. Ekonomiksi merret vetëm me formën e sjelljes njerëzore, pasi është një studim i “sjelljes njerëzore si një marrëdhënie midis qëllimeve dhe mjeteve të kufizuara, të cilat kanë përdorime alternative”.

Por një studim i formës pa përmbajtje nuk është i mundur. Prandaj, ekonomiksi merr për bazë një substancë ose përmbajtje të caktuar përpara se të studiojë aspektin formal të sjelljes njerëzore. Më pas, ekonomiksi bëhet ‘studimi i aspekteve formale të marrëdhënies mes qëllimeve dhe mjeteve, mbi bazën e disa supozimeve lidhur me natyrën përfundimtare të të dhënave’. Supozimet e ekonomiksit modern zakonisht merren nga mënyrat bashkëkohore të jetesës. Por, për qëllime shkencore dhe analitike, çdo grup supozimesh rreth natyrës së qëllimeve do të ishte po aq i vlefshëm sa ato të tanishmet. Maksimizimi i kënaqësisë nga konsumatori dhe maksimizimi i fitimit nga prodhuesi, ose, me pak fjalë, racionaliteti ekonomik nga ana e njësive ekonomike, janë supozime që pretendohet se janë marrë nga situata historike bashkëkohore. Por mënyra islame e jetesës i referohet një situate krejtësisht të ndryshme nga kjo aktualja. Kurani dhe Suneti na japin një ide se çfarë është mënyra islame e jetesës dhe se si do të ishte kjo situatë. Cilat janë supozimet që lidhen me këtë situatë? Duke marrë këto supozime, do të ishte e mundur të jepej një analizë e sjelljes njerëzore si një marrëdhënie mes qëllimeve dhe mjeteve të kufizuara që kanë përdorime të ndryshme. Kjo do të ishte shkenca pozitive e ekonomisë, e vlefshme për një shoqëri islame. Funksioni i shkencës qëndron në shpjegim dhe parashikim. Kjo shkencë do të shpjegonte funksionimin e një ekonomie (hipotetike) islame dhe do të parashikonte sjelljen njerëzore ashtu siç do të ishte nëse normat e supozuara zbatohen në të vërtetë. Një shkencë sociale e ndihmon njeriun të kuptojë funksionimin e institucioneve përkatëse njerëzore, edhe përpara se ato të jenë zhvilluar realisht. Shkenca e Ekonomiksit Islam do të shërbente për këtë qëllim dhe do ta ndihmonte njeriun në bërjen e një zgjedhjeje mes mënyrës islame të jetës ekonomike dhe mënyrave të tjera, me të cilat ai është tashmë i njohur.

Ekonomiksi, ashtu si të gjitha shkencat sociale, kryen edhe një funksion tjetër. Ai përcakton një model ideal sjelljeje me të cilin njeriu duhet të përpiqet të përputhet. Idealet që lidhen me këtë model ideal janë të fshehura në supozimet lidhur me normat. Kështu, teoria moderne ekonomike përshkruan sjelljen ideale në përputhje me parimin e maksimizimit. Ata që i çmojnë këto ideale mund të nxjerrin prej saj modelin e sjelljes së tyre. Ky aspekt i shkencës theksohet duke e quajtur atë një ‘shkencë normative’. Megjithatë, ka vetëm një ndryshim midis një shkence sociale pozitive dhe një normative. Shkenca pozitive përfshin domosdoshmërisht një pretendim se supozimet e saj janë ‘realiste’, domethënë në një përputhje të përafërt me mënyrat reale të jetesës; ndërsa shkenca normative nuk e bën këtë. Një zbatim i përsosur i normave të supozuara nuk realizohet kurrë në realitet; shkencat sociale janë gjithashtu në thelb normative. Ekonomiksi islam, i parë nga ky këndvështrim, do të ishte një shkencë normative.

Por ai do të ishte një shkencë. Vlera themelore ekonomike, tipari kryesor i aspektit formal të sjelljes ekonomike, pavarësisht nga qëllimi, është racionaliteti. ‘Racionaliteti në zgjedhje nuk është as më shumë e as më pak se zgjedhje me ndërgjegjësim të plotë për alternativat e refuzuara.’ Është ‘orientimi i veprimit drejt përputhjes maksimale me një normë’. Shkenca e ekonomiksit, e bazuar në supozimet islame, do të jepte një pasqyrë të veprimit njerëzor të orientuar drejt përputhjes maksimale me normat islame.

Megjithatë, ekziston një ndryshim i rëndësishëm në natyrën e normave të supozuara nga ekonomiksi modern dhe ato të rekomanduara nga Islami. Normat islame përfshijnë realizimin e disa vlerave morale dhe shpirtërore. Vlerat nuk mund të definohen, ose madje as të konceptohen, në mënyrë kaq të saktë dhe të qartë siç mund të definohet ose konceptohet, për shembull, norma e maksimizimit të fitimit. Në raste të tilla, konceptimi i saktë dhe definimi i këtyre normave bëhen një problem për individin dhe analistin, përkatësisht. Kjo ndikon në aspektin formal të sjelljes njerëzore. Pyetja që lind është: Çfarë do të thotë “sjellje racionale” në procesin e realizimit të vlerave? Qartësisht, mundësia dhe shkalla e sjelljes racionale në këtë drejtim varet nga formulimi i saktë i vlerave të dhëna dhe vlerësimi i tyre nga individi. Në masën që kjo është e pamundur, është e pamundur të kemi një shkencë që shpjegon sjelljen njerëzore që synon realizimin e këtyre vlerave. Pra, rëndësi të madhe i kushtohet definimit dhe formulimit të normave dhe vlerave të dhëna nga Islami. Kjo është e vërtetë si për realizimin praktik të “Ekonomisë Islame”, ashtu edhe për ndërtimin e shkencës së ekonomiksit islam. Po ashtu, ndodh që në masën që “sjellja racionale” nuk është e mundur në procesin e realizimit të vlerave, aspekti formal i sjelljes njerëzore në këtë proces duhet të shqyrtohet nga e para. Nuk është e nevojshme të ngulmojmë në pohimin se supozimi i racionalitetit është thelbësor për studimin e sjelljes ekonomike.

Përveç motivimit të njësive në ekonomi, studiuesi islam do të duhet të theksojë objektivat më të gjera ekonomike të shoqërisë islame në tërësi, qëllimin e rendit ekonomik islam. Këto janë objektiva për të cilat shoqëria do të përpiqet të arrijë. Si do t’i arrijë ato? A nënkupton Islami se këto objektiva do të arrihen automatikisht nëse njësitë ekonomike, duke vepruar në mënyrë të pavarur, përputhen me normat e përcaktuara për veprimet e tyre? Nëse nuk ka një supozim të tillë, çfarë lloj strukturash shoqërore rekomandohen për realizimin e këtyre objektivave? Cili është roli i shtetit në këtë drejtim? Çfarë roli ka të ngjarë të luajnë institucionet e tjera shoqërore? Cilat janë pasojat e këtyre objektivave shoqërore për sa i përket sjelljes individuale?

Ky aspekt i problemit tonë ngre shumë pyetje të reja. Kërkesa e parë është një deklarim i atyre qëllimeve shoqërore që një shoqëri islame duhet të synojë. Së dyti, duhet të dimë nëse Islami përcakton ndonjë marrëdhënie të veçantë midis njësive në ekonomi me qëllim për të arritur këto qëllime shoqërore. A është konkurrenca ekonomike në përputhje me arritjen e këtyre qëllimeve? A mund të bashkëjetojë shpirti islam me shpirtin e konkurrencës?

Sa shumë i detyrojnë principet islame njësitë në ekonomi të bashkëpunojnë për arritjen e qëllimeve të dëshiruara? Cili është roli i bashkëpunimit në marrëdhëniet ndërmarrëse? Dhe cilat janë ndikimet e mundshme të një qëndrimi bashkëpunues në sjelljen e ndërmarrësve? Sa shumë ndikon kjo në aspektin formal të procesit të marrjes së vendimeve?

Pastaj duhet të pyesim: deri në çfarë mase njësitë e ekonomisë, duke bashkëpunuar në mënyrë aktive me njëra-tjetrën, mund të arrijnë qëllimet e dëshiruara pa pjesëmarrjen e shtetit në jetën ekonomike të komunitetit? A e sjell domosdoshmërisht koncepti i bashkëpunimit aktiv shtetin në këtë fushë? Cilat janë funksionet kryesore ekonomike të shtetit? Deri ku dhe në çfarë rrethanash mund të zgjerojë shteti aktivitetet e tij ekonomike?

Burimet islame janë të qarta përsa i përket detyrimeve të shtetit ndaj përmirësimit ekonomik të popullit të tij. Ekonomistët myslimanë do të duhet të përcaktojnë rolin ekonomik të shtetit islam në kushtet moderne. Problemi i planifikimit ekonomik është shumë i rëndësishëm në këtë drejtim. Duhet përcaktuar qartë, në lidhje me rrethanat aktuale, shkalla e nismës shtetërore në zhvillimin ekonomik dhe kompetencat e të drejtat që ushtron shteti mbi të drejtat e pronësisë individuale dhe të drejtën për ndërmarrje ekonomike.

Është e njohur se Islami ka qëllime të qarta sa i përket shpërndarjes së drejtë të pasurisë në shoqëri. Por cilat politika duhen ndjekur për të arritur këto qëllime? A mbështetet Islami te mekanizmat e tregut dhe ndjenja e drejtësisë apo e humanizmit e sipërmarrësit për të përcaktuar shpërblimin e faktorëve të prodhimit, sidomos të punës në procesin prodhues? A ka Islami udhëzime të veçanta për politikën e pagave në ndërmarrje? A parashikohet një kufi minimal për pagat, nën të cilin ato nuk duhet të bien, dhe nëse po, si përcaktohet ky kufi? Gjithashtu, cilat do të jenë ndikimet e këtyre parimeve shpërndarëse mbi nivelin e çmimeve? Deri në çfarë mase këto norma mund të kufizojnë funksionimin e lirë të tregut në përcaktimin e çmimeve?

Procesi i përcaktimit të çmimeve në një shoqëri islame gjithashtu meriton vëmendje të veçantë. A i jep Islami ndonjë vlerësim etik çmimit të përcaktuar nga ndërveprimi i forcave të tregut, duke supozuar sjellje islame nga ana e aktereve të tregut? A ekziston diçka si koncepti i çmimeve “të drejta” apo “të arsyeshme”, përveç çmimit të tregut të përcaktuar nga kërkesa dhe oferta?

Normat ekonomike të Islamit janë ngushtësisht të lidhura me normat e tij politike dhe shpirtërore. Zbatimi i këtyre normave kërkon një qasje të harmonizuar dhe të integruar. Islami përcakton norma të caktuara për sjelljen morale të individëve, por edhe për jetën e tyre të brendshme – atë shpirtërore. Ai përfytyron një lloj të veçantë të karakterit njerëzor. Një studim mbi përputhshmërinë ndërmjet këtyre normave dhe atyre që lidhen me veprimtarinë ekonomike do të ndihmonte shumë për të kuptuar më qartë natyrën e normave ekonomike. Për shembull, veprimtaria ekonomike e njeriut ndikon ndjeshëm në sjelljen e tij të përgjithshme – në formimin e karakterit. Fryma konkurruese dhe qëndrimi bashkëpunues në jetën ekonomike kanë ndikime të ndryshme dhe shpesh të kundërta në formësimin e karakterit. Jeta e brendshme e një individi që është gjithmonë i përfshirë në konkurrencë të ashpër me bashkëqytetarët e tij nuk mund të jetë e njëjtë me jetën e brendshme të dikujt që e sheh jetën si një çështje bashkëpunimi dhe që ndihmon e ndihmohet nga të tjerët. Kështu, një studim i normave ekonomike në lidhje me normat etike dhe shpirtërore do të hedhë shumë dritë mbi natyrën dhe ndikimin e normave ekonomike. Do të ndihmonte gjithashtu në parashikimin e ndryshimeve që institucione ekonomike si konkurrenca dhe prona ka të ngjarë të pësojnë në një shoqëri islame. Marrëdhënia ndërmjet ekonomisë dhe politikës në Islam është gjithashtu një temë e rëndësishme. Si i plotësojnë këto dy nën-sisteme njëra-tjetrën në një shoqëri islame, në lidhje me arritjen e objektivave më të gjera të shoqërisë? Cilat janë vlerat thelbësore të politikës islame, dhe në ç’mënyrë janë ato në përputhje dhe në bashkëjetesë me vlerat thelbësore të një ekonomie islame? Pajtueshmëria dhe bashkëjetesa e demokracisë dhe sigurisë ekonomike, e lirisë dhe rendit në shoqëri, është problemi kyç në këtë drejtim. Për të pasur një kuptim të saktë të sigurisë dhe rendit në ekonomi, është e nevojshme t’i lidhim ato me lirinë dhe demokracinë në jetën politike, dhe më pas të përcaktojmë natyrën dhe shkallën e objektivave përkatëse të vlerave.

Në fund të fundit, është i gjithë sistemi i vlerave të Islamit – ato ekonomike, politike, shpirtërore dhe etike së bashku që përbëjnë kuadrin e vërtetë brenda të cilit duhet vendosur dhe studiuar objektivat e vlerave ekonomike. Asgjë nuk e shpjegon më qartë krizën e qytetërimit modern dhe kaosin në mendimin shoqëror bashkëkohor sesa mënyra se si vlerat studiohen në mënyrë të izoluar nga njëra-tjetra, nga specialistë që dinë pak për aspektet e tjera të jetës dhe që tregojnë thuajse aspak kujdes për mirëqenien njerëzore në ato fusha.

Këto janë disa nga problemet themelore me të cilat do të duhet të merret studiuesi mysliman. Pastaj ka disa probleme të veçanta që burojnë nga ligjet specifike të përcaktuara në Kuran dhe Sunet. Për shembull, Islami e ka ndaluar interesin. Një ekonomi islame do të duhet të funksionojë pa institucionin e interesit. A është e mundur që kjo të ndodhë? Si do të ndodhte? Interesi luan një rol të rëndësishëm në procesin ekonomik. Për aq sa këto role janë thelbësore për një ekonomi moderne, lind nevoja për një mekanizëm alternativ. Cili është themeli i ri mbi të cilin do të riorganizohet sistemi bankar? Është propozuar që ai të riorganizohet mbi bazën e ndarjes së fitimit. A është kjo një zgjidhje praktike? Për t’u kuptuar, kjo hipotezë duhet të zhvillohet në mënyrë të plotë. Duhet të tregohet se sa është e mundur që sistemi bankar të kryejë funksionet e tij ekonomike në formën e re. I gjithë problemi i financimit industrial dhe i rritjes ekonomike duhet trajtuar nga një perspektivë e re. Disa punime me vlerë janë bërë tashmë mbi këtë temë, por ato janë të një natyre shumë fillestare. Për sa dimë, asnjë autor nuk e ka trajtuar problemin e rritjes dhe zhvillimit pa institucionin e interesit. Shkenca normative e ekonomisë islame nuk do ta meritojë këtë emër derisa këto boshllëqe të rëndësishme të plotësohen.

Ndalimi i interesit dhe i lojërave të fatit dhe disa kushte pozitive të vendosura nga Islami mbi të gjitha transaksionet monetare kërkojnë një diskutim të plotë të problemeve që lidhen me paranë dhe kreditin. A kërkojnë urdhrat islam për vendosjen e kufijve dhe kushteve kufizuese mbi krijimin e kredisë? A duhet që shteti islam të lejojë bankat private dhe, nëse po, a duhet t’u lejojë atyre të krijojnë kredi gjithashtu? Dhe nëse e lejon këtë, cilat kushte duhet të vendosë mbi ushtrimin e kësaj fuqie? Pastaj, cilat ndryshime strukturore në mekanizmin e parasë dhe kredisë do të ishin të mundshme si pasojë e rindërtimit islam të këtij mekanizmi?

Në lidhje me këto, është problemi i tregtisë spekulative në aksione dhe letra me vlerë. A ndalon Islami praktikat spekulative të tilla? Çfarë janë pasojat ekonomike të një ndalimi të tillë? A ka ndonjë mundësi për shfaqjen e ndonjë institucioni alternativ, ose për një organizim të ri islam të institucioneve të bursës, për të kryer funksionin e mbajtjes së lëvizshmërisë në këtë treg të veçantë? Juristët myslimanë kanë diskutuar në mënyrë të detajuar partneritetin dhe ndërmarrjet e përbashkëta në kontekstin e kushteve që kanë ekzistuar në kohën e tyre. Sa larg është organizimi modern i kompanive me aksione dhe korporatave publike nga parimet që qëndrojnë pas kodit islam? Cilat modifikime në bazat e organizatave moderne të biznesit janë të nevojshme për t’i bërë ato të përshtatshme me parimet islame?

Pyetje të rëndësishme lindin gjithashtu në lidhje me sektorin bujqësor të ekonomisë. Posedimi privat i tokës bujqësore është bërë një çështje e diskutueshme. Një studim historik i evolucionit të zamindarëve në vendet islame do të ishte shumë i dobishëm për të zgjidhur këtë kontest, pasi tokat e vendeve të ndryshme janë trajtuar ndryshe në Islam, për arsye politike. Ku është i duhur posedimi privat, pyetja e parimeve që rregullojnë sjelljen e pronarit dhe kushtet e kontratës së muzarabës (shpërndarjes së të ardhurave) janë shumë të rëndësishme.

Kjo nuk përfundon listën e problemeve specifike që meritojnë vëmendjen tonë. Ekziston i gjithë grupi i problemeve të lidhura me marrëdhëniet industriale, papunësinë, sigurinë sociale dhe institucionin e sigurimeve, etj., që kërkojnë kërkime të specializuara. Pastaj ka një mori problemesh të lidhura me krizat ekonomike dhe ciklet e biznesit. Duke u parë nga këndvështrimi i një ekonomie pa interes, këto probleme marrin një rëndësi të re për kërkuesin islam. Përveç detyrës teorike të analizimit të sjelljes njerëzore që synon qëllime islame, këto çështje që lidhen me një ekonomi islame kërkojnë gjithashtu përpjekje të menjëhershme nga ana e ekonomistëve muyslimanë.

Pyetja lind natyrshëm se si të fillohet detyra. Ne mendojmë se prioriteti më i lartë i përket një kuptimi të saktë të normave islame në dritën e Kuranit dhe Sunetit. Megjithatë, kërkimi i normave ekonomike në këto burime nuk do të japë shumë fryt. Islami e koncepton jetën si një unitet, dhe normat që rekomandon Islami janë normat e jetës njerëzore si një tërësi. Ato që janë me të vërtetë të rëndësishme për ekonomistin janë aspektet dhe implikimet ekonomike të këtyre normave. Përveç këtyre, ekzistojnë edhe norma dhe ligje specifike ekonomike. Një studim i thelluar i këtyre normave dhe parimeve udhëzuese, prandaj, është hapi i parë.

Këto parime, natyrisht, u vunë plotësisht në praktikë në shoqërinë islame të hershme. Pavarësisht ndryshimeve të mëdha në teknikë dhe kushte të tjera përkatëse, një studim i funksionimit të asaj ekonomie islame do të ishte shumë ndriçues për një kuptim të saktë të këtyre parimeve. Qasja themelore e Islamit ndaj institucioneve themelore ekonomike të pronës, kontratës dhe profesionit kuptohet më mirë në dritën e funksionimit aktual të këtyre institucioneve në një shoqëri islame. Në këtë aspekt, do të duhet të studiojmë Sunetin, historinë e hershme islame, si dhe jurispudencën islame. Mendimi ekonomik i dijetarëve dhe mendimtarëve myslimanë gjatë katërmbëdhjetë shekujve të kaluar është gjithashtu një temë e rëndësishme. Ne besojmë se mund të gjenden shumë materiale të vlefshme në veprat e këtyre dijetarëve.

Megjithatë, detyra jonë e parë duhet të jetë fitimi i një kuptimi të thellë mbi kushtet ekonomike moderne, institucionet ekonomike bashkëkohore dhe, në përgjithësi, funksionimin e ekonomive të sotme. Kjo kërkon një studim të gjithanshëm të ekonomisë moderne, i cili nuk duhet të kufizohet vetëm në teorinë tradicionale ekonomike. Është e domosdoshme të studiohen pothuajse të gjitha shkollat kryesore të mendimit ekonomik. Më pas, duhet shqyrtuar me kujdes baza e supozimeve të teorisë ekonomike moderne, si në lidhje me vlefshmërinë e tyre për jetën e sotme, ashtu edhe në raport me mënyrën islame të jetesës, ashtu siç përfytyrohet ajo.

Nuk është e mundur të kuptohet sjellja ekonomike e njeriut, ose funksionimi i ekonomisë, vetëm me ndihmën e “Ekonomiksit”. Studimi i shkencave të tjera shoqërore, veçanërisht i Sociologjisë, Psikologjisë dhe Politikës, është gjithashtu i nevojshëm për këtë qëllim. Një studim i gjerë do të na jepte një kuptim më të thellë dhe më të plotë të situatës bashkëkohore dhe të problemeve ekonomike të ditës.

Studimi i burimeve islame duhet të harmonizohet në mënyrë të përshtatshme me studimet bashkëkohore. Një student ekonomie që ka ndjeshmëri ndaj problemeve reale do të përfitojë shumë më tepër nga studimi i Kuranit dhe Sunetit sesa një person pa përgatitje apo pa njohuri të thelluara në këtë fushë.

Kriza morale e njerëzimit dhe zgjidhja islame

Duke e marrë këtë si pikënisje, mund të thuhet se problemet reale me të cilat përballet njerëzimi sot lidhen me themelin e gjendjes morale dhe humane. Një filozof perëndimor e ka shprehur shumë bukur kur ka thënë: “Kemi mësuar të fluturojmë në qiell si zogjtë, dhe të notojmë në oqean si peshqit, por nuk kemi mësuar ende të jetojmë mbi tokë si njerëz të mirë.” Kjo është çështja thelbësore: Çfarë do të thotë të jesh njeri? Njeriu është një bashkim i shpirtit dhe trupit. Në momentin që shpirti largohet nga trupi, ai kthehet në një kufomë që fillon të kalbet dhe të lëshojë erë të rëndë dhe e vetmja zgjidhje është varrosja në tokë. Problemi i madh qëndron në vetë qasjen e Perëndimit ndaj jetës njerëzore dhe fatit të njeriut. Paradigma e civilizimit sekular është në rrënjë të të gjitha krizave të kohës sonë. Qoftë në ekonomi, shkenca sociale apo rendi politik, të gjitha fokusohen vetëm në aspektet fizike, sikur shpirti nuk ekziston fare, sikur jeta shpirtërore nuk ka asnjë vlerë, sikur nuk ka asgjë përtej dimensionit material. Etika dhe morali zëvendësohen nga interesat e ngushta dhe përfitimi i momentit. Nevoja njerëzore sakrifikohet në altarin e lakmisë. Feja hidhet tej si e pavlefshme. Gara zë vendin e mëshirës. Devotshmëria errësohet nga dëshira për fitim. Liria shndërrohet në kaos. E gjitha kjo për shkak të një gabimi fatal: Harresa e Krijuesit dhe ndarja e materiales nga morali, e fizikes nga shpirtërorja.

Për të qenë vërtet njeri, njeriu duhet të njohë Zotin e tij, Krijuesin dhe Sunduesin e tij. Nëse një njeri jeton duke shkëputur lidhjen me Krijuesin e vet, atëherë, pavarësisht nga niveli i pasurisë materiale apo përparimit shkencor dhe teknologjik, përfundimi nuk mund të jetë veçse i dëmshëm dhe katastrofik. Kjo nuk është thjesht çështje fjalësh apo shprehjeje. Shekulli XX ka qenë shekulli i shkatërrimit masiv të qenieve njerëzore. Siç është përmendur më parë, nëse marrim të gjitha luftërat botërore të njohura në histori përgjatë mijëvjeçarëve, numri i viktimave vetëm në shekullin XX i tejkalon ato të marra së bashku. Dhe, në fakt, shkatërrimi masiv gjatë luftërave nuk është as forma e vetme dhe as më e dhimbshmja e vuajtjes njerëzore. Varfëria, uria, sëmundjet, dhuna, krimi, gjenocidi, lufta klasore, diskriminimi racor, shfrytëzimi gjinor, spastrimet etnike të gjitha këto të pranishme në përmasa të mëdha. Dhe përulësisht them: nuk mund të ishte ndryshe. Kur njeriu nuk e sheh jetën dhe problemet e tij në dritën e Udhëzimit Hyjnor dhe jashtë dimensionit moral të ekzistencës, duke injoruar realitetin organik të bashkimit shpirtëror dhe trupor, atëherë rezultatet nuk mund të jenë të tjera.

Kurani e thotë shumë qartë se largimi nga Rruga e Drejtë sjell prishje, korrupsion dhe shtypje në tokë dhe në det. Dhe se vetëm nëpërmjet përmendjes së Allahut zemrat gjejnë qetësi dhe kënaqësi.

“Vërtet, vetëm në përmendjen e Zotit zemra gjen qetësi.”

Përgjigjja e Islamit ndaj këtyre sfidave është shumë e thjeshtë dhe shumë e drejtpërdrejtë. Ai dëshiron t’i bëjë të gjithë njerëzit njerëz më të mirë. Vetëm duke adoptuar një qasje njerëzore dhe morale mund të zgjidhen problemet e njeriut, qofshin ato politike, shoqërore, ekonomike, kombëtare apo ndërkombëtare. Ky është çelësi. Islami ka dhënë udhëzime të plota për të gjitha dimensionet e jetës, përfshirë ekonominë. Lëvizja për Ekonominë Islame është pjesë e një përpjekjeje të përgjithshme njerëzore drejt islamizimit të jetës dhe kulturës. Ekonomia islame nuk mund të shihet e izoluar. Është zemra që duhet përkujdesur. Janë qëllimet ato që duhet ndikuar dhe pastruar. Janë objektivat e jetës që duhet të ridizenjohen. Vetëm atëherë do të kërkohet përmbushje njerëzore, jo vetëm duke ndërtuar ndërtesa gjigante, por duke lehtësuar vuajtjet njerëzore dhe duke siguruar që, përveç mirëqenies personale, të realizohet edhe mirëqenia e të tjerëve, në fakt e gjithë njerëzimit dhe habitatit njerëzor. Duhet kuptuar që të gjithë i përkasim një familjeje njerëzore në të cilën duhet të ndajmë me njëri-tjetrin. Nuk kemi të drejtë të grumbullojmë pasuri dhe pushtet duke prerë fytin e tjetrit. Të gjithë mund të përparojmë nëse mësojmë të jetojmë me njëri-tjetrin dhe për njëri-tjetrin. Ky është kalimi i vërtetë që Islami dëshiron që ne të kërkojmë. Kjo përfaqëson një fazë të madhe në evolucionin moral të njeriut – në takimin e njeriut me fatin e tij.

Islami e arrin këtë objektiv duke bërë që të gjitha përpjekjet ekonomike të zhvillohen brenda një kornize morale. Kjo bëhet duke vendosur një rend shoqëror-ekonomik të drejtë. Dhembshuria, vëllazëria dhe ndarja janë forcat e tij nxitëse dhe lidhëse. Por Islami nuk beson vetëm në bamirësi, që është një koncept shumë i kufizuar. Në Islam, t’u japësh të tjerëve atë që u takon është një e drejtë, jo thjesht një virtyt i zgjedhur. Lidhur me Zekatin, Kurani thotë se Zekati është një hak, domethënë një e drejtë e të varfërve mbi pasurinë e të pasurve.

“Dhe në pasurinë dhe pronën e tyre ka të drejtë i nevojshmi (ai që mund të kërkojë), dhe ai që është në varfëri (dhe mund të mos kërkojë)”

Injorimi i të drejtave të jetimëve konsiderohet nga Allahu si mohim i vetë fesë, sheriatit dhe Ditës së Gjykimit. Kurani thotë:

“A e ke parë atë që mohon fenë (dmth. ligjin moral dhe Ditën e Gjykimit)? Ai është ai që largon jetimin dhe nuk nxit ushqimin e të varfërit”

Mesazhi është shumë domethënës. Ajo që përbën mohimin e fesë, pra të ligjit moral, kodit të jetës islame dhe Ditës së Gjykimit, nuk kufizohet vetëm në refuzimin për të pranuar besimin. Veprimet që përfshijnë mohimin e të drejtave të të tjerëve sipas Ligjit Hyjnor kanë të njëjtin përfundim. Kjo është bukuria e qasjes kuranore. Shiko se si moralja dhe materialja janë të integruara. Kurani thotë:

“O ju që besoni! Kur të thirret për faljen e namazit ditën e xhumasë, nxitojeni për përmendjen e Allahut dhe lëreni tregtinë, kjo është më e mirë për ju nëse e dini. E kur të jetë kryer namazi, shpërndahuni në tokën e Zotit dhe kërkoni begatitë e Tij (dmth. frytet e përpjekjes ekonomike), por përmendeni Allahun me shumicë që të shpëtoni.”

Pra, përmendja e Allahut (dhikri) dhe përpjekja ekonomike ecin bashkë. Jeta është një tërësi e pandarë. Moralja dhe materialja janë dy anët e së njëjtës medalje. Kur ecin krah për krah, ato janë një bekim. Kur kjo lidhje mungon, pasuria materiale mund të shndërrohet në një përbindësh. Problemet ekonomike të sotme ekzistojnë sepse kjo lidhje është ndërprerë, me rezultat që kemi krijuar një përbindësh nga ekonomia. Megjithatë, ky përbindësh nuk është i pakontrollueshëm. Ne mund ta zbusim dhe ta nënshtrojmë ndaj moralit dhe njerëzores, nëse sërish e sjellim në kuadrin e përmendjes së Allahut. Atëherë fuqia dhe begatia ekonomike mund të bëhen një bekim. Islami nuk është ndalur vetëm në udhëzimin e njeriut drejt kësaj qasjeje morale dhe të përqendruar në mirëqenien njerëzore. Sheriati ka ofruar udhëzime thelbësore për jetën ekonomike dhe kolektive të njeriut, si dhe për etikën personale.

Sigurisht, Islami ka dhënë udhëzime të detajuara, duke sqaruar qartë se çfarë është e lejuar dhe çfarë është e ndaluar në lidhje me të drejtat e pronësisë, përpjekjet ekonomike, luftën kundër varfërisë, sigurinë sociale, eliminimin e kamatës, etikën e biznesit, drejtësinë shpërndarëse dhe rolin ekonomik të shtetit. Të gjitha këto janë të pranishme. Nuk është e mundur të paraqiten të gjitha hollësitë në këtë prezantim të shkurtër. Ato janë pjesë e literaturës sonë. Përpjekja ime është të përqendrohem në çështjen thelbësore. Hollësitë mund të përpunohen dhe janë shpjeguar gjerësisht nga dijetarët dhe ekonomistët islamë, veçanërisht në tri dekadat e fundit. Kjo është bërë në një gjuhë që mund të kuptohet lehtësisht nga praktikuesit ekonomikë të kohës sonë.

Mesazhi që duhet të përcillet është të rizbulojmë lidhjen midis moralit dhe ekonomisë, midis shpirtërores dhe materiales. Etosi unik i ekonomiksit islam karakterizohet nga kjo qasje e integruar dhe gjithëpërfshirëse. E drejta e pronësisë është një çështje qendrore në të gjitha sistemet ekonomike. Veçantia e qasjes islame qëndron në faktin se ai që zotëron, kontrollon apo menaxhon pronën është një kujdestar (besimtar) dhe jo zotërues sovran apo pronar absolut i saj. Të gjitha të mirat tona janë me ne si një amanet dhe si kujdestarë, kemi të drejtë t’i përdorim ato, por brenda kuadrit moral që na është caktuar. Pozicioni ynë në këtë botë si myslimanë është ai i përfaqësuesve dhe zëvendësve të Zotit (khalifa). Istikhlafi është statusi dhe misioni ynë i vërtetë. Khalifa është ai që jeton dhe përpiqet në përputhje me udhëzimet dhe vlerat që Allahu dhe Profeti i Tij (paqja qoftë mbi të) kanë dhënë. Kjo është ajo që do të thotë Istikhlaf. Është një koncept shumë pozitiv për të ndërtuar botën në dritën e Udhëzimit Hyjnor. Nuk lejon asnjë formë të heqjes dorë, të dorëzimit apo të braktisjes së jetës. Është një koncept pozitiv që përgatit burra dhe gra për t’u përballur me sfidat e jetës dhe historisë. Ne duhet të përpiqemi për arritjen e një misioni fisnik. Është një thirrje për të ndërtuar botën, për të krijuar një histori që na çon drejt përmbushjes së misionit profetik. Umeti mysliman nuk mund as të mendojë të tërhiqet apo të bëhet pesimist. Detyrimi ynë është të përpiqemi dhe të jemi gjithmonë plot shpresë. Allahu thotë:

“Ju jeni me të vërtetë komuniteti më i mirë që është nxjerrë ndonjëherë për të mirën e njerëzimit: ju urdhëroni për të mirën dhe ndaloni të keqen dhe besoni në Zotin.”

Ngjarja e madhe në jetën e Profetit (paqja qoftë mbi të), e njohur si ‘Isra dhe Miraxh, duhet të jetë në dijeninë e të gjithëve. Në atë rast, vetëm një vit para hixhretit historik për në Medinë, Profeti (paqja qoftë mbi të) u mor nga Xhibrili nga Meka në Al-Kuds e më pas në qiejt e lartë. Në këtë ngritje, Profeti (paqja qoftë mbi të) arriti aq afër Allahut Subhanehu ue Teala, saqë edhe Xhibrili duhej të ndalej në një pikë. Një mistik i madh indian, Hazreti Abdul Kuddus Gangohwi, duke reflektuar mbi këtë ngjarje, thotë:

“Muhamedi (paqja qoftë mbi të) ishte një njeri i çuditshëm, pasi arriti aq afër Allahut, ai u kthye. Po të isha unë atje, nuk do të isha kthyer kurrë.”

Alama Muhamed Iqbal na fton të reflektojmë mbi këtë. Mistiku i madh përfaqëson një qasje të kufizuar ndaj fesë: kërkimi i shpëtimit personal. Çfarë mund të ishte një lavdërim më i lartë dhe një ndriçim më i madh për një rob të Allahut sesa të jetë aq afër Zotit, Sundimtarit? Për të, kjo është përmbushje. Nuk ka asgjë përtej kësaj. Por jo për Profetin Muhamed (paqja qoftë mbi të). Veçantia e Profetit (paqja qoftë mbi të) qëndron në faktin se, pasi arriti aq afër Allahut dhe kërkoi ndriçim nga Zoti, ai u kthye në botë për të ndriçuar botën, për të krijuar një njeri të ri, një shoqëri të re, një histori të re, një civilizim të ri – kjo është Islami! Kjo është qasja profetike ndaj jetës dhe shoqërisë. Kjo është thirrja islame! Dhe ajo na thërret drejt një detyre sfiduese dhe të vështirë.

Ka njerëz që tremben nga sfida. Në këtë kontekst thuhet se njeriu nuk duhet të jetë as jorealist dhe as pesimist. Ata që besojnë në Allah nuk mund të jenë të dëshpëruar.

“O robërit e Mi që keni gabuar kundër vetes tuaj! Mos e humbni shpresën në mëshirën e Allahut: me të vërtetë, Allahu fal të gjitha mëkatet.”

Duhet të kemi shpresë. Ka dritë në fund të tunelit. Allahu ka premtuar sukses nëse ne i kryejmë detyrat tona me përkushtim dhe sinqeritet. Ne duhet ta përmbushim pjesën tonë duke qenë besimtarë të vërtetë (mumin) dhe pastaj gjërat do të ndryshojnë. Ato nuk do të ndryshojnë pa përpjekje dhe sakrificë, pa luftë, pa xhihad. Por janë të destinuara të ndryshojnë. Nëse përpiqemi dhe e përmbushim detyrën tonë dhe kërkojmë udhëzimin dhe ndihmën e Allahut, gjërat do të ndryshojnë.

Ata që ndihen të tronditur nga fuqia e dukshme ekonomike dhe ushtarake e qytetërimit dominues, duhet të shikojnë në histori për të parë se si fuqitë e mëdha të së kaluarës kanë përfunduar në koshin e plehrave të historisë. Ka pasur fuqi dominuese në çdo epokë. Megjithatë, historia është një varrezë e 36 fuqive botërore dhe qytetërimeve të mëdha, historia e të cilave është regjistruar. Në kohët tona, kemi parë fatin e Britanisë së Madhe, e cila dikur sundonte mbi më shumë se 1/4 e botës. Amerika ishte një koloni britanike vetëm dy shekuj më parë. Mbreti Xhorxhi III ishte sundimtari suprem i asaj që do të bëhej një superfuqi në fund të shekullit të 20-të. Britanikët ishin aq krenarë për dominimin e tyre botëror, aq arrogantë për pozicionin e tyre, sa krijuan shprehje të reja në gjuhën angleze si: “Britania sundon mbi valët” dhe “Dielli nuk perëndon kurrë në Perandorinë Britanike.” Por ku është ajo Britani e shekullit të 19-të dhe fillimit të shekullit të 20-të? Britania duhej të hiqte dorë nga sundimi dhe tani ka ditë, madje javë, kur dielli nuk lind fare në atë që ka mbetur nga Perandoria Britanike!

Amerika ishte një koloni deri në mesin e shekullit të 18-të, pastaj u shfaq si një fuqi rajonale. Dhe tani është e vetmja superfuqi, apo siç e quajnë disa, hiperfuqi. Por çfarë ndodhi me Rusinë Sovjetike? Shumica prej nesh kanë parë fuqinë dhe shkëlqimin e Rusisë si një superfuqi. A duhet t’ju kujtoj se Sekretari i Përgjithshëm i fuqishëm i Rusisë, Hrushovi, ishte aq arrogant në pretendimin e tij për të varrosur Kapitalizmin, sa në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së, ai vendosi këmbën mbi tavolinë. Por ku është ajo Bashkim Sovjetik? Edhe emri nuk ekziston më. Europa Lindore dhe Azia Qendrore janë bërë të lira. Perandoria Sovjetike është shpërbërë. Tani ajo po kërkon hua për të përmbushur angazhimet e mëparshme. Kështu ndryshojnë ditët dhe netët, jo vetëm për njerëzit, por edhe për superfuqitë. Amerika, në fund të Luftës së Dytë Botërore në vitin 1945, kontrollonte 50 për qind të pasurisë totale botërore, por tani ajo kontrollon rreth 24 për qind të PBB-së botërore. Kjo fuqi e madhe nuk mundi të luftonte dhe të fitonte në Vietnam. Pavarësisht teknologjisë superiore, sapo humbjet amerikane kaluan një kufi të caktuar (50,000), superfuqia duhej të tërhiqej. Nuk mundën të luftonin në Liban, ku 287 marinsa u vranë në një sulm gueril dhe Presidenti amerikan urdhëroi tërheqje të njëanshme. Nuk mundën të luftonin në Somali, ku humbën vetëm 30 ushtarë amerikanë. Nëse një komb nuk është i përgatitur të vdesë për idealet e tij, vetëm pasuria ekonomike apo epërsia teknologjike nuk do ta mbajnë atë superfuqi përgjithmonë. Atëherë, pse të jemi të dëshpëruar? Ne jemi të dobët sot, kjo është një e vërtetë. Nuk duhet të shmangim realitetin. Por historia na tregon se të dobëtit e sotëm mund të jenë të fortët e nesërm, dhe të fuqishmit e sotëm mund të hidhen në koshin e historisë pasnesër, me kusht – dhe kjo është e rëndësishme – me kusht që të bëjmë atë që na takon. Ne kemi qenë të fortë dje. Por nuk e kryem detyrën dhe ramë. Tani po fillojmë të ngrihemi sërish. Por ky proces mund të kulmojë në lavdi dhe fuqi vetëm nëse ndjekim ligjet e Allahut. Ky mësim është shumë i qartë. Allahu thotë:

Ky përfundim i fuqishëm, i mbështetur në ajetet e fundit që thekson besimin, veprat e mira, durimin dhe thirrjen drejt të vërtetës, është një përmbledhje kuptimplote e rrugës që Islami propozon për ringritje personale dhe kolektive. Allahu në Suren El-Asr thotë:

“Pasha kohën! Vërtet, njeriu është në humbje, përveç atyre që besojnë, bëjnë vepra të mira, këshillojnë njëri-tjetrin për të vërtetën dhe këshillojnë njëri-tjetrin për durim.”

… është një udhërrëfyes i shkurtër, por i plotë për suksesin njerëzor, si në këtë botë, ashtu edhe në botën tjetër. Ai i rikujton shoqërisë se koha është dëshmitare e humbjes për këdo që nuk ndjek këtë udhë. Por ai që ka besim, vepron sipas tij, dhe bashkë me të tjerët e mbron të vërtetën dhe qëndron me durim, nuk është i humbur përkundrazi, ai është në rrugën e shpëtimit dhe përparimit.

“Mos u ligështoni dhe mos u trishtoni, sepse ju do të jeni fitimtarë nëse jeni besimtarë të vërtetë.” (Ali ‘Imran: 139)

… na jep shpresë dhe vendos fokusin në sinqeritetin e besimit si themel për suksesin. Nuk mjafton vetëm aspirata për ndryshim – nevojitet një besim i vërtetë, veprim i vendosur, dhe këmbëngulje morale.

Ndërsa sytë e një besimtari duhet të jenë gjithmonë të drejtuar kah shpërblimi i vërtetë në jetën tjetër (Ahireti), ekziston çdo shpresë se myslimanët do të ngrihen lart dhe se vullneti i Allahut do të mbizotërojë në botë, nëse myslimanët janë të përkushtuar të bëjnë atë që kërkohet. Nëse myslimanët janë të gatshëm dhe të vendosur për këtë, gjërat do të ndryshojnë dhe do të japin fryte që në jetën e tyre dhe përtej saj, inshaAllah. Myslimanët janë të siguruar për sukses në këtë botë dhe shpëtim në botën tjetër. Suneti i Allahut dhe vetë historia e myslimanëve dëshmojnë se rezultatet shfaqen dhe gjërat ndryshojnë, përderisa një popull bën përpjekje të pandërprera! E tashmja është përpjekje, e ardhmja është Islami – inshaAllah.

Ekonomiksi në ditët e sotme

Ekonomiksi nuk ishte më i njëjti pas Keynes-it, megjithëse neoklasicizmi arriti të riafirmohej duke e ripërkthyer Keynes-in dhe duke futur në “modelin” e tij disa ndryshore që interpretuesit e tij nuk do ta kishin imagjinuar kurrë se ai i kishte lënë jashtë qëllimisht. Megjithatë, koha dhe hapësira nuk na lejojnë të ndjekim më tej këto zhvillime. Që nga koha e Keynes-it nuk ka ndodhur asgjë që të krahasohet për nga rëndësia me shfaqjen e klasikës, ngritjen e margjinalizmit, kritikën marksiste dhe sintezën neoklasike. Tani do të kalojmë në një vështrim të shkurtër mbi gjendjen aktuale të kësaj fushe. Mund të dallohen tre drejtime të veçanta:

Ekonomiksi kryesor, i cili përvetësoi kontributet e Keynes-it duke i integruar në neoklasicizëm përmes shtimit të teorisë makroekonomike, përfshirë teoritë makroekonomike të vlerës dhe shpërndarjes, të përqendruara rreth zgjedhjes racionale, kërkesës dhe ofertës, konkurrencës në forma të ndryshme dhe ekuilibrave e optimaleve që burojnë nga procesi i tregut.
Rizgjimi i qasjeve historike dhe institucionale, ose më saktë, zhvillimi i një metodologjie evolucionare. Kjo metodologji përkrah një qasje gjithëpërfshirëse dhe është e hapur ndaj ideve dhe metodave që vijnë nga disiplina të tjera si sociologjia dhe shkencat politike. Në vend që të përqendrohet vetëm te “çfarë është”, kjo qasje ngre pyetjet “si” ka ardhur ekonomia deri këtu dhe “ku” po shkon, duke vënë në pah faktorë formues që ekonomiksi tradicional zakonisht i anashkalon, ndër të cilët më i theksuari është “pushteti”. Periudha pas Luftës së Dytë Botërore solli një bum në literaturën mbi rritjen dhe zhvillimin, duke analizuar shkaqet e nënzhvillimit dhe duke shqyrtuar strategji të mundshme për zhvillim. Kjo vëmendje ndaj faktorëve historikë dhe sociologjikë nxori në pah kufizimet dhe mangësitë e ligjeve ekonomike abstrakte. Vepra Asian Drama e Myrdal-it është një nga shembujt më domethënës të këtij drejtimi. Ekonomia e zhvillimit e ka forcuar argumentin se, për të arritur qëllime shoqërore, janë të nevojshme edhe mekanizma të tjerë përveç tregut. Në këtë proces, shteti ka një rol vendimtar.
Kritika marksiste ndaj kapitalizmit mori gjithashtu një formë më pozitive në shkrimet e autorëve si Baran dhe Sweezy. Duke u mbështetur në koncepte të reja si ai i “tepricës së mundshme”, ata theksuan kostot që sjell rritja ekonomike përmes kapitalizmit të ndërmarrjes së lirë, duke u bashkuar kështu me Veblen-in, i cili më herët kishte zbuluar natyrën grabitqare të konkurrencës. Megjithatë, marksistët nuk patën shumë sukses në ndërtimin e një teorie për organizimin racional të forcave prodhuese në një shoqëri socialiste, e aq më pak në zhvillimin e një teorie të veçantë për sjelljen ekonomike që do t’i përshtatej një sistemi socialist. Një rezultat i rëndësishëm anësor i përpjekjeve të tyre ishte, sidoqoftë, pranimi pothuajse i përgjithshëm i pikëpamjes realiste se tregu dhe planifikimi nuk janë kundërshtarë, por plotësues, dhe se analiza ekonomike nuk mund të kufizohet brenda qasjeve dogmatike.

Ata që ndjekin një qasje radikale në ekonomi janë gjithashtu të rëndësishëm për kritikën që i bëjnë ekonomiksit neoklasik, por deri tani ata kanë dështuar të zhvillojnë një alternativë të qëndrueshme. Përqendrimi i ekonomisë kryesore te ndryshimet dhe kalimet e vogla margjinale brenda një sistemi kapitalist e pengoi atë të bënte një analizë të thelluar të prodhimit dhe shpërndarjes, të cilat shpesh kërkojnë marrjen parasysh të ndryshimeve të mëdha cilësore. Po ashtu, ajo dështoi të merrte parasysh faktorët socio-ekonomikë që ndikojnë në produktivitet dhe përjashtoi variabla të rëndësishëm socialë dhe politikë nga analiza e saj. Nuk kishte një metodë për të trajtuar kostot negative jashtë sistemit të tregut, si ndotja dhe shterimi i burimeve. Këto dhe kritika të tjera të shumta janë mjaft të fuqishme për të tronditur besimin në doktrinat dhe metodat e pranuara, por pyetja mbetet: ku shkojmë nga këtu?

Megjithëse rishikimi ynë ka qenë kritik, dy shekuj teorish ekonomike kanë kontribuar në thellimin e kuptimit të njeriut për jetën e tij ekonomike dhe aftësinë për ta menaxhuar atë, për mirë apo për keq. Mund të humbasësh nga sytë realitetin kompleks, por kjo mund të ketë pasoja të rrezikshme, megjithatë është e dobishme të mund të kapësh disa uniformitete dhe trende afatgjata, të cilat mund të diskutohen edhe pse realiteti është i larmishëm dhe i pasigurt. Analiza e ofertës dhe kërkesës është një shembull i tillë. Përqendrimi te margjina për të gjurmuar pasojat e ndryshimeve në variablat ekonomikë është një teknikë e dobishme, por vetëm nëse e kupton ta lësh atë kur ndryshimet janë të pazakonta. Koncepti i ekuilibrit gjithashtu ndihmon në kuptimin, për sa kohë që nuk i jepet asnjë kuptim etik dhe kujtohet se “gjërat e tjera” janë të dhëna. Mund të jepen shumë shembuj të tjerë, veçanërisht kur shqyrtohen versionet bashkëkohore, shpesh më të moderuara dhe më të kualifikuara, të doktrinave ekonomike.

Kemi theksuar tashmë se një nga mangësitë kryesore të tregut është se ai “nuk ofron brenda vetes asnjë shpërndarje të mbrojtur të të ardhurave.” “Integrimi i shpërndarjes si një variabël shpjegues në kuadrin teorik të ekonomisë duhet të arrihet në dy nivele (a) analitike pozitive dhe (b) normative.” Duke pasur parasysh se “parimet organizuese të sistemit ekonomik të udhëhequr nga vlerat e këmbimit janë të papajtueshme me kërkesat e sistemit ekologic dhe kënaqësinë e nevojave themelore njerëzore,” kërkohet një qasje më e gjerë për problemet ekonomike. Kjo çon Kapp-in të vërejë se “detyra e re e ekonomiksit do të ishte të shpjegonte mënyrën se si objektivat dhe qëllimet shoqërore të përcaktuara kolektivisht mund të arrihen në mënyrën më efektive dhe më pak të kushtueshme për shoqërinë.” Megjithatë, “përcaktimi kolektiv i qëllimeve shoqërore” ngre një problem epistemologjik. Pretendimi se tregu i përkthehet preferencave individuale në qëllime shoqërore është demonstruar se është i pasaktë. Po ashtu, fakti që procesi demokratik mund ta bëjë këtë ende lë të hapur pyetjen nëse individët gjithmonë e dinë se çfarë duhet të preferojnë. Për më tepër, zgjedhja përfshin si preferencat ashtu edhe mundësitë, dhe si të zgjerohen dhe barazohen mundësitë për çdo individ, kjo e kthen çështjen e qëllimeve shoqërore në fokus.

Ekonomiksi në traditën e tij perëndimore nuk e ka konsideruar kurrë mundësinë për t’iu referuar ndonjë burimi më të lartë se preferencat njerëzore për të arritur në qëllime shoqërore. Të gjitha shkollat ekonomike pranojnë interesin vetjak dhe ndjekjen e përparimit material si normë, pavarësisht përpjekjeve të dobëta për të diskutuar sjelljen altruistike dhe cilësinë e jetës që përfshin përmasa jo-materiale. Fakti që interesat e veta dhe ndjekja e progresit material nuk janë të harmonizuara me situatën njerëzore, është një kuptim që kërkon shqyrtimin e mundësive për të ndryshuar qëndrimet aktuale, të cilat janë kryesisht krijim i kulturës perëndimore të orientuar nga ndjeshmëria, në të cilën ekonomiksi ka qenë një kontribues kryesor.

Për të përmbledhur, ekonomiksi u zhvillua si një disiplinë e pavarur në perëndim, në një mjedis kulturor që adhuronte begatinë materiale dhe pranonte interesin e vet si motivimin normal njerëzor. Ai lavdëronte individualizmin dhe kundërshtonte ndërhyrjen e shtetit në çështjet ekonomike. Megjithëse tani pranohet nevoja për disa veprime shtetërore, vëmendja ende fokusohet te teoria e zgjedhjes racionale, dhe tregu konsiderohet mekanizmi kryesor për të përkthyer preferencat individuale në zgjidhje shoqërore për prodhimin, shpërndarjen dhe konsumimin, për të cilat ekonomiksi nuk kërkon të shpjegojë si dhe pse. Teknikat matematike përdoren për të studiuar marrëdhëniet funksionale mes variablave makro dhe mikroekonomikë. Ekziston një paragjykim i fortë ndaj çdo variabli që nuk mund të trajtohet matematikisht. Faktorët jo-ekonomikë përjashtohen zakonisht nga analiza. Ligjet e sjelljes dhe marrëdhëniet funksionale duhet, në kontekstin e minimizimit të kostove ose maksimizimit të fitimeve, të përbëjnë thelbin e teorisë ekonomike. Ky thelb rrethohet nga studime që lidhen me politikën monetare dhe fiskale, shpërndarjen, rritjen dhe zhvillimin, punën dhe organizatën, marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare, etj., të cilat pranojnë qëllime dhe opsione politike. Duke përdorur konceptet dhe mjetet e përsosura në analizën teorike, këto studime gjithashtu pranojnë situata kontrolli dhe planifikimi dhe tentojnë të përfshijnë materiale sociologjike dhe historike. Shumica e dallimeve në qasjen ndaj problemeve aktuale midis ekonomiksit kryesor në traditat e tij konservatore (Friedmaniane) dhe liberale (Samuelsoniane) nga njëra anë, dhe ekonomiksit radikale dhe marksist nga ana tjetër, lidhen me këto fusha. Ata nuk janë të pajtuar në parime të tilla të bazuara si primati i interesit personal, supremacia e progresit material, apo aftësia e njeriut për të ditur se çfarë është e mirë për të.

1...789...706 Faqja 8 nga 706

Ekonomia Islame

E ardhmja e ekonomisë islame: Sfidat dhe perspektivat