Sistemi ekonomik islam

Sistemi ekonomik islam përbëhet nga një bashkësi rregullash, vlerash dhe parimesh që rregullojnë jetën ekonomike dhe mënyrën se si ndërtohen marrëdhëniet ekonomike në një shoqëri islame. Këto rregulla dhe parime janë të bazuara në mësimet e Islamit, të përcaktuara në Kuran dhe Sunet, si edhe në trashëgiminë e pasur të jurispudencës islame, e cila është zhvilluar gjatë 1400 viteve nga mijëra dijetarë që u janë përshtatur ndryshimeve dhe nevojave të kohës në jetën e myslimanëve në mbarë botën.

Tre aspekte të sistemit ekonomik zakonisht përmenden si elementet kryesore dalluese të çdo sistemi ekonomik.

1.1 Prona

Në sistemin islam, pasuria shihet si një amanet i dhënë nga Allahu (Subhanahu Wa Ta’ala). Pronari i vetëm dhe i vërtetë është Allahu, ndërsa njeriu është vetëm kujdestar dhe përfaqësues në përdorimin e saj. Prandaj, mënyra se si njeriu e administron pasurinë është e kufizuar nga rregullat dhe udhëzimet që ka vendosur Allahu, dhe duhet të shërbejë për qëllime të mira, në përputhje me vullnetin e Tij. Ndryshe nga sistemi kapitalist, e drejta për pronë në Islam nuk është e pakufizuar. Ajo rregullohet jo nga forca e shtetit, por nga forca e besimit dhe përkushtimi për të jetuar si mysliman i devotshëm. Si rezultat, e mira e përbashkët dhe kujdesi për të tjerët bëhen pjesë natyrshme e çdo vendimi ekonomik. Mund të thuhet se është një formë e socializmit, por që lind nga vetëdija fetare, e jo nga detyrimi shtetëror.

Duke marrë parasysh qëllimin e jetës së njeriut sipas këndvështrimit islam, edhe këto të drejta të kufizuara pronësie nuk janë pa qëllim. Pasuria në Islam është një mjet për të përmbushur me përgjegjësi detyrën e njeriut si zëvendës i Allahut në tokë dhe për të arritur mirëqenie për veten, për myslimanët e tjerë dhe për të gjithë njerëzit. Askund nuk shfaqet më qartë kjo zëvendësi sesa në ligjet e trashëgimisë të përcaktuara nga Sheriati. Këto ligje e konsiderojnë se pas vdekjes së një personi, pasuria e tij i rikthehet pronarit të vërtetë — Allahut — i cili përcakton saktësisht se kujt duhet t’i kalojë ajo. Ligjet e trashëgimisë saktësojnë me detaje se si duhet të ndahet pasuria, pa marrë parasysh dëshirën apo pëlqimin e pronarit të ndjerë. Ai lejohet të lërë me testament vetëm një të tretën e pasurisë së tij, por edhe kjo duhet t’i jepet dikujt që nuk është trashëgimtar ligjor ose të përdoret vetëm për qëllime bamirësie të njohura nga Sheriati.

1.2 Shpërndarja

Pasi el-adl (drejtësia dhe barazia) është një nga vlerat themelore të rendit ekonomik islam, drejtësia në shpërndarjen e pasurisë përbën një ndër shqetësimet kryesore të këtij sistemi. Një shpërndarje e drejtë dhe e barabartë e të ardhurave dhe pasurisë është, pra, një qëllim më vete. Në mënyrë praktike, kjo arrihet përmes disa institucioneve që përbëjnë shtyllat kryesore të sistemit të sigurisë sociale në Islam. Shembuj të tillë janë:

1.2.1 Zekati

Zekati është shtylla e tretë e fesë islame. Është një sistem unik i sigurisë sociale. Zekati nuk është një ndihmë nga të pasurit për të varfrit. Ai është e drejtë e atyre që nuk kanë në pasurinë e atyre që kanë. Është një masë e projektuar për të transferuar drejtpërdrejt një pjesë të pasurisë nga të pasurit te të varfrit dhe jo te qeveria. Për shkak se qëllimi është rishpërndarja e të ardhurave dhe pasurisë, pa krijuar një shoqëri klasore, zekati u vendoset pothuajse të gjithëve. Edhe ata që nuk janë shumë të pasur, japin zekat. Ai mund të marrë gjithashtu zekatin e të tjerëve në të njëjtën kohë. Zekati vendoset çdo vit mbi vetë pasurinë dhe jo mbi individin apo të ardhurat, me një normë të përgjithshme prej 2½ % në vit. Kjo nuk është e gjitha. Zekati është një detyrim. Megjithatë, një mysliman inkurajohet gjithmonë të mos e kufizojë bamirësinë e tij vetëm në këtë detyrim, por të dhurojë gjithashtu lëmoshë (sadaka).

1.2.2 Ligjet e trashëgimisë

Nuk do të ishte e mundur të garantohej funksionimi i sistemit pa padrejtësi pa një mekanizëm të brendshëm për të parandaluar riprodhimin e padrejtësisë brez pas brezi. Studimet tregojnë se një nga shkaqet kryesore të pabarazisë në shpërndarjen e të ardhurave është shpërndarja e pasurisë. Një nga rezultatet kryesore të ligjeve islame të trashëgimisë është të parandalojë përqendrimin e pasurisë. Kjo sepse trashëgimia shpërndahet sipas përqindjeve të përcaktuara që marrin parasysh nevojën dhe afërsinë me të ndjerin. Megjithatë, të ndjerit i jepet e drejta të caktojë një pjesë të pasurisë së tij (jo më shumë se 1/3) për përdorime bamirëse.

1.3 Liria ekonomike

Liria është një shtyllë e rëndësishme në sistemin ekonomik islam. Në fakt, ajo është kaq e thelbësore saqë i gjithë mesazhi i Islamit ka ardhur për ta çliruar njeriun nga çdo lloj skllavërie. Liria e vullnetit është një kusht i domosdoshëm për vlefshmërinë e të gjitha kontratave. Të drejtat themelore të njeriut, që tani janë pjesë e ligjeve të shteteve të qytetëruara, kanë qenë pjesë e sistemit ligjor të Islamit që nga koha e Profetit (Paqja qoftë mbi të). Në fakt, ato të drejta që njihen si Magna Carta janë shijuar si të drejta themelore individi në Islam për shekuj me radhë. Për më tepër, për të siguruar konkurrencën në treg dhe lirinë e transaksioneve, Profeti (Paqja qoftë mbi të) miratoi shumë masa. Ndalohej monopolizimi, manipulimi i çmimeve dhe kufizimi i hyrjes në treg, janë disa prej masave të tilla.

1.4 Ekonomia islame është pa interes

Tregtia dhe biznesi i sotëm në mbarë botën funksionojnë mbi bazën e borxhit me interes. Nëse shikojmë tregjet monetare dhe kapitale në cilëndo shtet, shohim se ato janë në thelb tregje për shkëmbimin e detyrimeve financiare dhe të ardhurave të pritura. Nuk është çudi që vetëm mendimi se norma e interesit mund të rritet (ose ulet) mund të shkaktojë trazira në të gjitha sektorët e ekonomisë. Analiza standarde ekonomike tregon se normat e interesit luajnë role të rëndësishme në ekonomi. Së pari, ato japin nxitje për kursime, dhe së dyti, kryejnë një funksion ndarjeje në lidhje me kapitalin. Argumenti paraqitet kështu:

Kursimi është thelbësor për çdo ekonomi, sepse prej tij varet shkalla e investimit dhe, rrjedhimisht, shkalla e rritjes ekonomike dhe pasuria e qytetarëve të saj. Meqenëse zhvillimi ekonomik është objektiv i çdo shoqërie, përmirësimi i shkallës së kursimit bëhet një kërkesë bazë për arritjen e një rritjeje ekonomike të qëndrueshme dhe të realizueshme. Meqë kursimi i tepërt mund të jetë po aq jo produktiv sa edhe kursimi i pamjaftueshëm, normat e interesit, për më tepër, ofrojnë një mjet politikash në lidhje me kursimet, ku kjo normë kontrollohet në një mënyrë të tillë që të arrihet masa e duhur e kursimeve, sipas rrethanave ekonomike ekzistuese.
Sa i përket funksionit shpërndarës të interesit, besohet se norma e interesit luan rol si një matës (referencë) për vlerësimin e mundësisë së projekteve të investimit dhe përdorimeve të tjera të burimeve të kufizuara. Pasi kapitali është i kufizuar, ekonomia ka nevojë për një mjet përmes të cilit ky burim të drejtohet në përdorimin më të mirë, pra në atë që sjell kthimin më të lartë. Pa një mjet të tillë, është mjaft e mundur që kapitali të shkojë në projekte relativisht të dobëta, ndërsa ato të shëndosha të mbeten pa kapital investimi. Me mjetin e normës së interesit, fitimet e pritura krahasohen gjithmonë me normën e interesit. Pasi kjo e fundit mat koston e kapitalit, vetëm ato projekte që sjellin më shumë fitime se sa “kostoja” do të financohen. Edhe financimi vetjak do të jetë nën ndikimin e një matësi të tillë, pasi interesi luan si një “alternativë” për çdo mundësi investimi (pra, një kosto mundësie).

Efikasiteti është një qëllim i çdo ekonomie moderne. Për të arritur “më shumë” efikasitet, burimet në ekonomi duhet të shpërndahen në mënyrë që të arrihet kthimi maksimal i mundshëm (norma e rritjes për ekonominë).

Shumë ekonomistë menduan se asnjë ekonomi moderne nuk mund të funksionojë pa “interes”, sepse në të kundërt, kursimet do të ishin shumë të ulëta dhe shfrytëzimi i burimeve të kufizuara nuk do të ishte efikas.

Një ekonomi islame është e lirë nga transaksionet me kamatë, prandaj financat me bazë interesi nuk lejohen. Kjo mund të duket e paarritshme në këtë epokë moderne. Ekonomistët islamë pretendojnë se kjo jo vetëm që është e mundur, por është edhe superiore ndaj sistemit me interes. Së pari, duhet të sqarojmë disa nga deklaratat që sapo përmendëm. Edhe në një ekonomi kapitaliste, norma e interesit nuk është “arsyeja e ekzistencës” së kursimit. Kursimet nuk varen nga interesi. J.M. Keynes, në teorinë e tij të famshme të Përgjithshme, tregoi se volumi i kursimeve varet në thelb nga të ardhurat. Nëse të ardhurat rriten, edhe kursimet do të rriten, pavarësisht nga niveli i interesit. Studime empirike, për më tepër, kanë treguar në të gjitha vendet kryesore industriale vlefshmërinë e këtij përfundimi. Motivet për kursim, në shumicën e rasteve, nuk lidhen me normën e interesit.

Prandaj, në një shoqëri ku interesi nuk përdoret, nuk mund të thuhet se kursimet nuk do të ekzistojnë, apo se do të jenë më të ulëta. Megjithatë, norma e interesit luan një rol efektiv në tërheqjen e kursimeve në sistemin bankar.

Kjo sepse interesi konsiderohet si një “shpërblim” për kursimtarin. Në një ekonomi islame pa interes, kursimtarët do të shpërblehen gjithsesi. Çdo sistem bankar, islam apo tjetër, do të dështojë të tërheqë kursime pa këto shpërblime. Megjithatë, shpërblimi do të varet nga performanca e përdoruesve të fondeve, pra një pjesëmarrje në fitimet e gjeneruara përmes përdorimit të kursimeve, dhe jo një kthim i paracaktuar dhe fiks. Prandaj, nuk mund të supozohet se kursimi do të duhet të bjerë në një sistem ku interesi nuk përdoret.

Mund të pretendohet se depozitat në një sistem bankar me ndarje fitimi/humbjeje (PLS) do të mbajnë një shkallë më të lartë rreziku krahasuar me një sistem bankar konvencional. Prandaj, kursimtarët në një sistem pa interes janë në disavantazh. Megjithatë, kjo është e vërtetë vetëm nëse normat e kthimit në një sistem bankar pa interes janë të barabarta me normat e interesit në sistemin bankar konvencional, ndërsa rreziku në të parin rritet. Meqenëse kthimet do të rriten ndjeshëm në një sistem PLS, më shumë rrezik do të tolerohet nga depozituesit, sepse ai kompensohet me normë më të lartë kthimi. Më e rëndësishmja, megjithatë, është se shitjet me pagesa të vonuara, të cilat përbëjnë shtyllën e veprimtarive bankare islame, janë të ngjashme në profilin e tyre të rrezikut me huadhënien me interes. Nuk mund të pretendohet, pra, se ato do të kenë një ndikim të ndryshëm mbi kursimin.

Sa i përket funksionit shpërndarës, interesi do të luajë rolin e një shpërndarësi efikas vetëm në një treg që është në mënyrë të përsosur konkurrues, dhe ku produktiviteti margjinal i çdo projekti është i njohur në mënyrë të përsosur dhe i krahasueshëm me normën e interesit në treg. Në realitet, nuk ekziston një treg i tillë. Edhe në ekonomitë industriale të përparuara, tregjet monetare dhe tregjet e kapitalit vuajnë nga “papërsosmëri” të mëdha. Një aspekt i tillë papërsosmërie është fakti se aftësia e kreditit të huamarrësit është shumë më e rëndësishme për huadhënësin sesa fizibiliteti i projektit. Ka shumë projekte të mira, shkalla e kthimit e të cilave e tejkalon normën e interesit dhe që i plotësojnë kriteret e efikasitetit të përshkruara më sipër, por që mbeten pa financim. Arsyeja është se ato janë shumë të pasigurta nga pikëpamja bankare, e cila fokusohet vetëm në rrezikun e kreditit dhe jo në përfitueshmëri. Për më tepër, qeveritë pothuajse kudo, rrallë mbështeten plotësisht në forcat e tregut në shpërndarjen e burimeve të kufizuara. Ato ndikojnë në mekanizmin e tregut, duke drejtuar burimet në përputhje me konsideratat “shoqërore” dhe prioritetet politike, larg produktivitetit margjinal.

Norma e interesit është një matës financiar. Investimet në sektorin e prodhimit, që prodhojnë mallra dhe shërbime reale, nuk do të prodhojnë “interes”, por fitim. Prandaj, për qëllime efikasiteti dhe alokimi optimal të burimeve, norma e fitimit është një tregues më i rëndësishëm se interesi. Jo vetëm që norma e fitimit është një tregues “real” (jo monetar), por përdorimi i saj për alokimin e burimeve do të reduktojë dominimin e sektorit financiar mbi sektorin e prodhimit në ekonomi. Kjo do të sjellë një shkallë më të lartë qëndrueshmërie në sistem. Pas gjithë kësaj, ata që investojnë në prodhimin e mallrave dhe shërbimeve reale marrin fitim, jo interes.

1.5 Kamata në jurisprudencën islame

Kamata është po aq e vjetër sa vetë paraja. Pothuajse të gjitha shoqëritë njerëzore që nga kohërat më të hershme e kanë praktikuar kamatën dhe pothuajse gjithmonë janë përballur me reformatorë dhe njerëz të ditur që kanë ndjerë, madje para ardhjes së feve, se kamata është e padrejtë. Ka pak ose aspak dallim midis kamatës që praktikohej në lashtësi dhe asaj të një banke moderne financiare.

Në kohën e ardhjes së Islamit, mekasit ishin kryesisht tregtarë. Ekonomia e Mekës, një qytet në zemër të shkretëtirës, varej nga udhëtimi vjetor tregtar i kryer nga këta tregtarë. Për të financuar karvanin e tyre që përfshinte jo më pak se 2000 deve, të ngarkuara me mallra nga Arabia jugore deri në kufijtë e perandorisë romake, mekasit vareshin shumë nga kamata. Është pikërisht kjo lloj kamate (e quajtur riba në arabisht) që u ndalua në Kuran. Riba në thelb është dy lloje: një që ka të bëjë me borxhin dhe tjetra që ndodh në disa lloje shitjesh. Riba e borxhit ndahet në dy lloje: një rritje e përcaktuar në kredi dhe një rritje kompensuese në vlerën nominale të borxhit kur pagesa shtyhet. Këto nuk janë të ndryshme nga praktikat bashkëkohore bankare. Lloji tjetër i riba-s, që nuk përmendet në Kuran por transmetohet përmes haditheve autentike nga Profeti Muhamed (Paqja qoftë mbi të), quhet riba e shitjes. Kjo riba është ndaluar për të penguar kthimin te forma kryesore e kamatës, që është riba e borxhit. Profeti (Paqja qoftë mbi të) përmendi gjashtë artikuj (mallra) dhe vendosi rregulla të veçanta për shkëmbimin e tyre. Pika e përbashkët e këtyre gjashtë artikujve është aftësia e tyre për t’u përdorur si mjet shkëmbimi. Në krye të listës janë ari dhe argjendi, si monedha ashtu edhe në formë të papërpunuar. Rregullat janë si më poshtë: Kur kontrata e shkëmbimit përfshin ar për ar, atëherë nuk lejohet të përfundohet shitja përveçse nëse sasia e shkëmbyer është saktësisht e njëjtë dhe transaksioni kryhet pa vonesë në dorëzimin e asnjërës palë. Në transaksionet që përfshijnë ar dhe argjend (ose dirhem dhe dinar), barazia në sasi nuk është e domosdoshme. Megjithatë, kontrata është e pavlefshme nëse ka vonesë në dorëzimin e ndonjërës palë. Dijetarët bashkëkohorë bien dakord unanimisht për zbatimin e rregullave të shkëmbimit të arit dhe argjendit në transaksionet moderne me para letre. Një shkëmbim që përfshin dollarin ($) dhe paundin (£) duhet të bëhet menjëherë (spot delivery). Nuk lejohet vonesë. Nuk është e vështirë të shihet se nëse lejohet një vonesë e tillë, atëherë do të ishte e lehtë të anashkalohej ndalimi i interesit.

1.6 A është interesi Riba?

Nuk është e vështirë të shihet se interesi në bankat konvencionale është riba. Ai përputhet me përkufizimin: një shtesë e përcaktuar në një kontratë huaje. Kredia e dhënë nga banka klientëve të saj që bazohet në interes është qartazi e tillë. Por edhe depozitat me afat dhe llogaritë rrjedhëse nuk janë gjë tjetër veçse kontrata huaje (huadhënësi është depozituesi dhe huamarrësi është banka), ku në shumicën e rasteve ka një shtesë të përcaktuar (interes). (Llogaritë rrjedhëse janë hua pa shtesë të përcaktuar). Për më tepër, kreditë e vazhdueshme janë një lloj huaje ku përllogaritja e interesit bazohet në borxhin e pa paguar, pra në vonesë të pagesës. Prandaj, të thuhet se interesi nuk është riba është e papranueshme.

1.7 Vlera e kohës në përdorimin e parave

A do të thotë ndalimi i interesit në Islam që sistemi ekonomik islam nuk e njeh vlerën e kohës në përdorimin e parave? Përgjigjja është jo. Sheriati e njeh vlerën e kohës në para. Ka shumë dëshmi që tregojnë se vlera monetare në transaksionet e lejuara nga Sheriati lidhet me kohën.

Për shembull, në Sheriat është e lejuar që çmimi në shitjet me pagesë të vonuar të jetë më i lartë në përputhje me gjatësinë e afatit të borxhit që lind nga ajo shitje. Dijetarët e Sheriatit e njohin këtë dhe shumë prej tyre lejojnë shitësin të ulë çmimin nëse blerësi paguan më herët. Argumenti i tyre është se një pjesë e çmimit lidhet me kohën — tani që “koha” është më e shkurtër, edhe çmimi duhet të jetë më i ulët. Ka udhëzime të ngjashme edhe në rregullat e kontratave të tjera të shkëmbimit. Veçanërisht kontrata Salam e tregon shumë qartë se Sheriati e njeh vlerën e kohës për paratë: kjo është një shitje me parapagesë për mallra që do të dorëzohen në të ardhmen. Kjo tregon se ajo që po paguhet është kryesisht “koha”.

Pra, vetëm në rastin e huave dhe borxheve ekzistuese nuk lejohet rritje që lidhet me kohën. Në të gjitha kontratat reale të tregtisë, vlera e kohës njihet dhe merret parasysh.

Megjithatë, edhe ndalimi i rritjes në këto dy transaksione tregon njohjen nga Sheriati të vlerës së kohës së parave. Për shembull, në huadhënie, Sheriati thotë qartë që shpërblimi për huadhënie në botën tjetër është edhe më i madh se ai i dhënies së lëmoshës për të kompensuar humbjen e përdorimit të parave të dikujt që ka huazuar pa interes. Është transmetuar nga Profeti (paqja qoftë mbi të) se marrësi i huasë ka më shumë nevojë se ai që merr lëmoshë. Është e rëndësishme të kujtojmë këtu që qëllimi i huasë në Sheriat është bamirësia dhe filantropia pa fitim. Përdorimet fitimprurëse të fondeve duhet gjithmonë të financohen përmes marrëveshjeve të ndarjes së fitimeve dhe humbjeve. Dhenia më shumë kohe debitorëve që vërtet nuk janë në gjendje të bëjnë pagesat e tyre në kohë, vetë konsiderohet një lloj dhurimi dhe shpërblehet bujarisht në botën tjetër.

Por pse Sheriati, ndërsa njeh vlerën e kohës së parave, lejon që ajo të ketë një konsideratë monetare vetëm në disa transaksione? Më interesante, pse ndalohet që t’i vihet një vlerë monetare kohës në shitje, por jo në hua?

Tani mund ta kuptojmë mençurinë e një ndalimi të tillë. Lejimi i huadhënësve të gjenerojnë të ardhura nga transaksionet thjesht monetare (dmth. që nuk përfshijnë mallra ose shërbime) do të krijonte një sektor financiar në ekonomi që gjeneron të ardhurat vetëm nga kalimi i kohës, pa u lidhur me sektorin real ku prodhohen mallra dhe shërbime. Kjo do të çonte në krijimin e një ndarjeje në ekonomi, duke shkaktuar pasiguri (rritje dhe rënie) dhe duke shpërndarë të ardhurat dhe pasurinë në një sektor apo tjetrin, në varësi të gjendjes së ekonomisë. Kështu krijohet padrejtësi.

1.8 Modeli islam i ndërmjetësimit financiar

Funksioni i bankave është ndërmjetësimi financiar. Ndërsa ekspertët mund të kenë mendime të ndryshme mbi historinë e veprimtarisë bankare, nuk ka dyshim që rëndësia e ndërmjetësimit financiar është njohur edhe nga shoqëritë antike. Pikërisht për këtë arsye, gjejmë se njerëzit në lashtësi gjithmonë kishin marrëveshje për të realizuar një funksion të tillë. Tempujt dhe kapelat në kohën e Faraonëve dhe në kohën e Hamorabit realizonin funksionin e ndërmjetësimit financiar duke organizuar transferimin e fondeve ndërmjet huadhënësve dhe huamarrësve. Grekët kishin marrëveshje më të avancuara për ndërmjetësimin financiar.

Ajo që solli lindjen e këtij ndërmjetësimi financiar është fakti që shoqëritë njerëzore, që nga koha e lashtë, ishin të ndara në dy grupe. Njëri grup kishte më shumë burime sesa i duhen tani dhe tjetri kishte nevojë për më shumë burime tani se sa kishte. Njerëzit e zbuluan shumë herët që mirëqenia e të dy grupeve do të përmirësohej ndjeshëm nëse do të nisej një proces transferimi burimesh nga grupi i parë tek grupi i dytë. Sepse çdo individ në shoqëri është i prirur të jetë në grupin e parë ose të dytë, është shumë e dobishme për të gjithë që të marrin pjesë në këtë proces.

Në agimin e mesjetës, u zhvillua një lëvizje sociale për ndarjen e punës dhe specializimin. Kjo përfshinte institucionalizimin e shumë aktiviteteve që dikur kryheshin si pjesë e marrëdhënieve fetare apo sociale.

“Bankat” si institucione për ndërmjetësim financiar lindën.

Ishte krejt natyrale që një institucion i tillë të ndërtohej mbi të njëjtën marrëveshje që ka qenë baza e ndërmjetësimit financiar në shumicën e fazave historike, pra kontratën e huasë.

Banka është e bazuar në një marrëdhënie huamarrës-huadhënës. Banka huazon (dhe depozituesit japin hua) dhe më pas huazon (dhe përdoruesit e huave marrin hua).

Në të dyja anët e bilancit të bankës, atë të aseteve dhe detyrimeve, kjo marrëdhënie huamarrës-huadhënës është lehtësisht e dukshme. Termi “hua” nuk përdoret kurrë në lidhjen e bankës me burimet e saj të fondeve (depozituesit). Megjithatë, kjo nuk fsheh faktin ligjor dhe real që të gjitha depozitimet në bankë janë huamarrje; huamarrësi është banka dhe huadhënësi është klienti i bankës.

Por pse kursimtarët nuk shkuan drejtpërdrejt te huamarrësit dhe nuk e shkurtuan koston e ndërmjetësit? Me fjalë të tjera, pse ekziston banka? Përgjigja lidhet me kostot e informacionit. Një institucion që specializohet në analizën e kredive është më efikas në minimizimin e rrezikut që përfshihet në huadhënie për shkak të aftësisë së tij për të mbledhur dhe analizuar informacionin. Pikërisht për këtë arsye, roli i bankave po pakësohet pasi kostoja e informacionit është ulur, duke i dhënë më shumë hapësirë tregjeve financiare ku kursimtarët zgjedhin opsionet e tyre për investime.

Pjesëmarrja e punonjësve në rrezikun e të ardhurave të kompanisë

Baza themelore e ndarjes së fitimeve nënkupton që punonjësit të heqin dorë nga një pjesë e pagës së tyre, në kuptimin që, nga një të ardhur relativisht të sigurt, ata fitojnë një të drejtë për një pjesë të fitimeve të pasigurta të ardhshme të kompanisë. Duke bërë kështu, punonjësit marrin një rrezik shtesë vetëm nëse pjesëmarrja është e organizuar për një periudhë kohe të ardhshme, për të cilën ende nuk ka vlerësime të besueshme të fitimit të kompanisë. Vetëm në këtë rast të pjesëmarrjes ex-ante (nën pasiguri), mund të pritet që avantazhi i të ardhurave ex-post të rezultojë, mesatarisht, si një shpërblim për rrezikun e marrë përsipër.

Nëse ndarja e fitimeve është e lidhur me kontratën e punës, kjo do të nënkuptonte që, në rast se ndodh rreziku, punonjësit pranojnë gjithashtu përgjegjësi direkte. Duke qenë se një pjesë e shpërblimit të punonjësve në ndarjen e fitimeve përfaqëson një kërkesë të kushtëzuar, punonjësi duhet të heqë dorë nga disa të ardhura të tij të punës nëse kompania nuk arrin të krijojë fitime. Duke pasur parasysh se kapitali njerëzor përdoret drejtpërdrejt si një burim i të ardhurave të mbetura, është e qartë që nga fillimi përgjegjësia e punonjësve është e kufizuar në një pjesë të të ardhurave të tyre aktuale. Ndryshe nga rasti kur kapitali njerëzor përdoret si kolateral për marrjen e kreditit, heqja e këtij kufizimi të përgjegjësisë do të kërkonte rregullime të veçanta institucionale, si marrëveshje për pagesa shtesë obligative nga punonjësit ose leje për të transportuar humbjet përpara. Detyrimi për të bërë pagesa shtesë do të lidhte përsëri kalimin e rrezikut me asetet kapitale, ndërsa transportimi i humbjeve përpara do të shpërndante përgjegjësinë direkte të kapitalit njerëzor në disa periudha kohore.

Megjithatë, mundësia e shpërndarjes së rrezikut duket e vogël nëse ndarja e fitimeve është e lidhur me punësimin e punonjësve. Kufijtë e marrjes së rrezikut nga punonjësit mund të arrihen shpejt nëse punonjësit do të ndanin rrezikun e një kompanie të vetme, fitimi i parashikuar i së cilës do të përcaktonte perspektivat e punësimit të punonjësve. Fakti që kompanitë ndjekin politika të gjera për të shpërndarë rrezikun nuk e zgjidh parimisht kontradiktën. Punonjësit vetë mund të vendosin një sistem jo-tregu për ndarjen e rrezikut duke krijuar një fond të përbashkët investimi, ku ndarja e fitimeve në kompani të ndryshme bashkohet — ndarja kolektive e fitimeve. Në parim, ata mund të arrijnë një shkallë të ngjashme të përzierjes së rrezikut si pronarët e kapitalit duke diversifikuar portofolët e tyre individualë. Duke marrë parasysh masën e transferimit të rrezikut dhe ndikimin e tij në të ardhurat e punonjësve, do të ishte e rëndësishme të praktikohej një lloj kolektiv i ndarjes së fitimeve. Vetëm në këtë mënyrë mund të pritet një përmirësim i konsiderueshëm në ndarjen e rrezikut.

A është ndarja e fitimeve më e favorshme sesa marrja e kredisë mbi kapitalin njerëzor? Nëse ndarja e fitimeve përfshihet në kontratën e punës, atëherë si ndarja e fitimeve ashtu edhe pjesëmarrja në rrezik përfundojnë kur mbaron marrëdhënia e punës. Një punonjës që shkarkohet nuk ndjehet më përgjegjës për rreziqet e të ardhurave të firmës. Po ashtu, nëse ai vetë e ndërpret kontratën e punës, nuk mund të vazhdojë të marrë pjesë në fitimet e firmës. Nga këndvështrimi i punonjësit, kjo përbën një efekt shtesë dhe kufizues në përgjegjësinë që ai mban. Përfshirja e ndarjes së fitimeve në kontratën e punës është e ngjashme me një marrëveshje për ndarjen e rrezikut që përmban një klauzolë shpëtimi. Një pjesëmarrje e ngjashme në rrezik, e bazuar në kredi të marra ndaj kapitalit njerëzor, do të duhej t’u garantonte punonjësve të drejtën për t’u liruar në çdo kohë nga përgjegjësitë e mëtejshme. Kjo lloj kontrate, që nuk do të ishte subjekt i një njoftimi afatgjatë, do të ishte i paimagjinueshëm në tregun e kapitalit, ku shitësit e aktiveve të rrezikshme gjithmonë duhet të përballojnë humbje të mundshme. Për më tepër, bankat do të kishin frikë se punonjësit mund të joshen të marrin pjesë në projekte me rrezik të lartë.

Situata është ndryshe kur punonjësit ndajnë rrezikun e të ardhurave me kompanitë ku janë të punësuar. Ndarja e fitimeve të punonjësve, në parim, nuk është e personalizuar individualisht. Ngjashëm me një marrëveshje kolektive pagash, ndarja e fitimeve që nuk është e bazuar në vendime individuale përfaqëson për punonjësin një marrëveshje kolektive. Edhe pse punonjësi mund ta ndërpresë kontratën e punës individualisht, ai nuk ka mundësi, duke parashikuar vendimin e tij për të lënë kompaninë, të ndikojë në hartimin e një skeme ndarjeje fitimesh që është subjekt i një marrëveshjeje kolektive.

Opsioni i punonjësve për të lënë kompaninë mund të mos e rrezikojë përgjegjësinë në një skemë ndarjeje fitimesh aq seriozisht sa duket në shikim të parë. Nëse pritshmëritë për fitimin përkeqësohen, punonjësit mund të bëhen më të interesuar për të kërkuar punë alternative, ndërkohë që kompania mund të ketë gjithashtu një interes në rritje për të krijuar papunësi në mënyrë që të kursejë kostot fikse të punës. Por në një skemë të pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë në rrezik, të dyja palët do të ndiqnin të njëjtin interes, atë të shmangies së përgjegjësisë ose të anulimit të kontratës. Përplasja e interesave ndodh vetëm kur reagimi i punonjësve ndaj uljes së fitueshmërisë i kalon interesat e përbashkëta të firmës për të reduktuar stafin. Megjithatë, një reagim i tillë ka pak gjasa të jetë i tepruar, pasi punonjësi do të krahasojë kostot e kërkimit për një vend të ri pune me pagën fikse minimale që ai mund të marrë duke qëndruar në firmën aktuale. Kështu, përgjegjësia e punonjësve mbetet e garantuar. Një raport i balancuar ndërmjet pagës fikse dhe pjesës në fitim mund të sigurojë që punonjësit më pak të lëvizshëm të mos mbajnë mbi vete një barrë të tepërt përgjegjësie.

Natyrisht, probleme nuk paraqiten kur priten fitime të favorshme. Në një situatë të tillë, lëvizshmëria e punonjësve nuk ka ndikim të kufizuar mbi përgjegjësinë. Në këtë rast, ndërprerja e kontratës së punës nga ana e punonjësve — dhe për rrjedhojë edhe e angazhimit të tyre ndaj përgjegjësive të ardhshme — zakonisht nuk çon në një ulje të përgjithshme të nivelit të përgjegjësisë për firmën, pasi punonjësit që largohen mund të zëvendësohen me të njëjtat kushte. Mund të imagjinohet gjithashtu se problemet që lidhen me lëvizshmërinë do të humbnin rëndësinë e tyre nëse ndarja e fitimeve lidhet me një fond ku derdhen dividendët. Kjo do ta zhvendoste interesin e punonjësit nga fitimi i një firme të vetme drejt performancës së përgjithshme të fitimit të grupit që përbën fondin.

Nga sa u tha më sipër, bëhet e qartë se, në tërësi, ndarja e drejtpërdrejtë e fitimeve me punonjësit lejon një shkallë më të lartë të transferimit të rrezikut sesa skemat për marrjen e kredisë mbi kapitalin njerëzor, të cilat janë të realizueshme në tregjet e kapitalit. Duke e parë nga një këndvështrim tjetër, ndarja e fitimeve e bën të mundur transferimin e rrezikut në kushte më të favorshme sesa ato që mund të ofrojnë bankat. Çdo përfitim që u shkon punonjësve është, në thelb, rezultat i gatishmërisë së tyre për të marrë përsipër rreziqe shtesë për të ardhurat. Këto përfitime nuk burojnë nga një rishpërndarje që injoron forcat e tregut. Ato mund të shfaqen gjithashtu në formën e uljes së rrezikut të papunësisë, e cila është një kërcënim serioz dhe barrë për punonjësit, jo vetëm në aspektin ekonomik.

Pika kritike për studim në ndërtimin e një Ekonomie Islame pa interes

Reforma e kornizës monetare dhe institucionale në perspektivën Islame

Korniza aktuale monetare dhe institucionale në vendet myslimane është produkt i një epoke në të cilën shoqëritë myslimane kishin humbur dinamizmin dhe orientimin e tyre ideologjik. Është e domosdoshme të shqyrtohet se çfarë ndryshimesh janë të nevojshme në këtë kornizë ekzistuese për të arritur objektivat e një shoqërie islame. Një shqyrtim i tillë mund të nxjerrë në pah nevojën për themelimin e disa institucioneve të reja si dhe reformimin e disa prej institucioneve ekzistuese. Sistemi financiar islam bazohet në financimin përmes kapitalit aksionar (ekuitetit), por kjo fushë ka mbetur e anashkaluar në shumë vende myslimane. Bursat e aksioneve, të cilat specializohen në trajtimin e çështjeve të ekuitetit, nuk janë të zhvilluara mirë. Disa nga praktikat ekzistuese në bursat e aksioneve gjithashtu mund të mos jenë në përputhje me Sheriatin. Vetëm pak vende disponojnë fonde investimi (trust investimi). Institucionet bashkëpunuese të financimit gjithashtu nuk janë të zhvilluara mirë. Do të ishte e dobishme të studiohet korniza monetare dhe institucionale aktuale në vendet myslimane dhe të propozohen masa reformimi në dritën e mësimeve islame.

Mekanizmat e krijimit të kredisë dhe shpërndarja e drejtë e saj në një shoqëri islame

Debati nëse bankat tregtare duhet t’i nënshtrohen kërkesës për rezervë 100% apo të lejohen të krijojnë kredi ka qenë i pranishëm ndërmjet ekonomistëve myslimanë për një kohë të gjatë. Megjithatë, pikëpamjet e ndryshme mbi këtë çështje nuk janë të papajtueshme. Ekziston nevoja për një studim të thelluar që do të ndihmonte në arritjen e një konsensusi për këtë temë. Meqenëse polemika rreth legjitimitetit të krijimit të kredisë nga bankat tregtare lidhet kryesisht me ndikimin e saj mbi drejtësinë shpërndarëse, ky aspekt duhet të marrë një vëmendje të veçantë në studimet e mëtejshme mbi këtë temë.

Financimi i nevojave të sektorit qeveritar

Qeveritë kanë nevojë për marrje huaje për të financuar një pjesë të deficitit buxhetor, pasi taksimi përtej një kufiri të caktuar shkakton pasoja të padëshiruara ekonomike. Vlen të studiohet se si mund të plotësohen në mënyrën më të përshtatshme këto nevoja për huamarrje të qeverisë. Një mundësi është indeksimi i huave qeveritare, që është përmendur tashmë. Mundësia tjetër është që nevojat për huamarrje të qeverisë të plotësohen përmes huamarrjes nga bankat tregtare ose nga banka qendrore pa interes. Megjithatë, mënyrat e ndryshme të huamarrjes do të kenë pasoja të ndryshme ekonomike. Efektet ekonomike të huamarrjes nga bankat tregtare do të jenë të ndryshme në disa aspekte nga ato të huamarrjes nga banka qendrore. Do të ishte e dobishme të studiohet kjo çështje dhe të përcaktohet nëse mund të zhvillohen ndonjë kriter që të shërbejë si udhëzues në këtë fushë.

Ekonomia e ndarjes së fitimit

Ekziston një literaturë e konsiderueshme mbi këtë temë. Megjithatë, ka hapësirë të madhe për rafinim dhe zgjerim të analizës. Është e nevojshme t’i kushtohet vëmendje e veçantë faktorëve kryesorë që përcaktojnë kërkesën dhe ofertën për burime të investueshme në një ekonomi islame. Duhet të studiohen në mënyrë rigoroze edhe pasojat që sjell futja e ndarjes së fitimit mbi kërkesën dhe ofertën e parasë. Ndërveprimi ndërmjet sektorit monetar dhe atij real në një ekonomi pa interes duhet të ndiqet në të gjitha aspektet e tij. Po ashtu, është e domosdoshme të zhvillohet një kornizë alternative analitike që mund të zëvendësojë në mënyrë të përshtatshme modelin e njohur IS-LM, i cili zbatohet në ekonomitë me interes.

Si duhet të llogaritet norma e zbritjes për qëllime të vlerësimit të projekteve në praktikë

Në teori, mund të jetë bindëse që norma e kthimit nga projekte me rrezik të ngjashëm mund të shërbejë si normë zbritjeje (discount rate) në vlerësimin e projekteve. Por si do të llogaritet kjo normë e kthimit, si do të përkufizohet dhe llogaritet rreziku, dhe si do të harmonizohen dallimet midis normave të kthimit dhe niveleve të rrezikut – këto janë çështje që duhet të zgjidhen para se koncepti të mund të zbatohet në praktikë. Përkufizimi i një norme zbritjeje për projektet e sektorit publik është një tjetër çështje që ende kërkon zgjidhje. Në teori, norma sociale e kthimit të kapitalit mund të konsiderohet si norma e përshtatshme e zbritjes, por mënyra se si kjo normë do të llogaritet në praktikë është një temë e hapur për kërkuesit. Po ashtu, duhet të merret në konsideratë përgatitja e një manuali të vlerësimit të projekteve nga perspektiva Islame, në mënyrë që të jetë i disponueshëm për planifikuesit në vendet myslimane për përdorim praktik.

Çmimi pa interes i kapitalit dhe ekuilibri i përgjithshëm në një Ekonomi Islame

Në një kornizë ekonomike islame, norma pozitive e interesit nuk do të jetë më e vlefshme për çmimin e mallrave kapitale. Norma e interesit luan një rol vendimtar në marrëdhëniet e ekuilibrit të përgjithshëm në ekonomitë që bazohen në interes. Prandaj, është e nevojshme të zhvillohet një kornizë e ekuilibrit të përgjithshëm për një ekonomi islame ku interesi nuk ekziston.

Ku do të na çojë kapitalizmi?

Gjatë tri dekadave të fundit të kapitalizmit, fokusi është zhvendosur nga ekonomia reale drejt një zgjerimi financiar që ka natyrë besimi (fiduciare), me lidhje minimale me krijimin e pasurive fizike. Flluska po zmadhohet me zgjerimin e derivateve, opsioneve dhe pretendimeve – një mori derivatesh të mallrave dhe të kreditit. Nuk po merremi më aq me zhvillimin real fizik të ekonomisë reale. Nuk po merremi më me pasuri reale, madje as me pretendime mbi pasuri të prekshme, siç janë aksionet dhe obligacionet. Në vend të kësaj, po merremi gjithnjë e më shumë me pretendime fiktive mbi pretendime për pasuri. Jemi nën thundrën e një ekonomie virtuale – në gjendje të prodhojë milionerë e miliarderë, por jo të ushqejë miliona të uritur apo të sigurojë punë për miliona të papunë.

Le të krijojmë një përfytyrim për formën reale të kësaj ekonomie. Tregtia botërore, pra e gjithë tregtia ndërkombëtare me mallra dhe shërbime, përbën vetëm një të pesëdhjetën (1:50) e tregtisë me këmbim valutor. Raporti ndërmjet këmbimit valutor të nevojshëm për tregtinë reale botërore dhe tregtisë me derivate valutore është 1:50. Çdo ditë, derivate valutore me vlerë 1.3 trilionë dollarë amerikanë ndërrojnë duar në tregjet ndërkombëtare valutore – kjo është 50 herë më shumë se tregtia reale fizike ditore në botë. Le të marrim një tjetër tregues: ndërsa Prodhimi Kombëtar Bruto i të gjitha vendeve të botës së bashku është rreth 30–32 trilionë dollarë amerikanë, qarkullimi vjetor i derivateve ka tejkaluar tashmë 500 trilionë dollarë. Duke lënë mënjanë faktin që njëri është ‘rrjedhë’ e tjetri ‘stoku’, duhet të ekzistojë një lidhje e brendshme ndërmjet ekonomisë fizike të bazuar në pasuri dhe ekonomisë monetare, e cila në thelb ka për funksion të lehtësojë prodhimin dhe shkëmbimin e mallrave dhe shërbimeve reale, për të siguruar mirëqenien e të gjithë njerëzve. Kjo qendër e vëmendjes tani është shkatërruar. Kush janë përfituesit e kësaj lojë? Kush janë lojtarët kryesorë? Disa institucione financiare dhe një grusht miliarderësh po nxjerrin fitime nga kjo. Ata nuk po fitojnë duke rritur rrjedhën e mallrave dhe shërbimeve, e për pasojë duke e përmirësuar dhe pasuruar jetën e të gjithë njerëzve. Ata po fitojnë duke krijuar vetëm më shumë para, para virtuale. Interesi (kamata) po luan një rol kyç në këtë proces. Ndërsa arena e vërtetë dhe shtëpia financiare e kësaj ekonomie të fryrë është SHBA-ja dhe vendet e zhvilluara të Perëndimit, e gjithë ekonomia botërore – nga individët te firmat private, nga ekonomitë kombëtare te ekonomia globale – po tërhiqet në këtë vorbull fiduciare.

Duke kaluar në anën tjetër të kësaj loje globale të pushtetit, pohohet sërish se, ndonëse huatë dhe borxhet kanë ekzistuar gjithmonë në histori – qoftë për nevoja personale apo në situata të vështira, qoftë për të lehtësuar tregtinë dhe për të rritur prodhimin – për herë të parë në historinë njerëzore, nga ekonomia kombëtare deri te ajo globale, gjithçka po bëhet e varur nga borxhet dhe institucionet financiare që i kontrollojnë dhe i menaxhojnë ato. Bankat dhe institucionet financiare janë lojtarët globalë që po krijojnë kredi, po përfitojnë nga frytet e saj, dhe po i mbajnë të tjerët peng në këtë formë të re të skllavërisë globale. Borxhi është instrumenti më i fuqishëm i kontrollit dhe ndërhyrjes në këtë ekonomi moderne. Skllavëria përmes borxhit është forma më moderne e skllavërisë. Statistikat për Shtetet e Bashkuara mund të na japin një ide se si funksionon ky sistem.

Borxhi kombëtar i SHBA-së, vendi më i pasur në botë, ishte vetëm 1 miliard dollarë në vitin 1901, viti i parë i shekullit XX. Në vitin e fundit të shekullit XX, borxhi publik kishte kaluar në mbi 4 trilionë dollarë. Nëse përfshihet edhe borxhi ndërkombëtar (dhe ironia qëndron në faktin se Amerika është vendi më i zhytur në borxhe në nivel ndërkombëtar), i cili kap shifrën e rreth 1.4 trilionë dollarëve, atëherë kjo superfuqi – që tani është e vetmja superfuqi – mban mbi shpinë një mal borxhesh prej 5½ trilionë dollarësh, dhe kjo vetëm në sektorin publik. Nëse përfshihen edhe borxhet private, veçanërisht kreditë për shtëpi, barra e borxhit i shton edhe 4–5 trilionë dollarë të tjerë vendit më të pasur të botës. Por kjo nuk është veçse gjendja e Amerikës; shumica e vendeve të botës ndodhen në një situatë të ngjashme. Vendet e Botës së Tretë janë viktima të një strategjie zhvillimi ekonomik të bazuar mbi borxhet e jashtme. Pas dyzet vitesh eksperimentimi me këtë strategji zhvillimi të mbështetur në borxh, vështirë se mund të shihet ndonjë zhvillim ekonomik në tokat e tyre. Janë vetëm malet e borxhit ato që po ua thyejnë shpinën.

Kur India dhe Pakistani fituan pavarësinë, ata kishin bilance të papaguara me sundimtarët kolonialë. Gjatë luftës, sasi të mëdha parash iu dhanë hua Qeverisë Britanike. Pakistani ishte në kredit dhe Britania në borxh. Po cila është gjendja sot? Borxhi i jashtëm i përgjithshëm i Pakistanit është rreth 38 miliardë dollarë. Ironia qëndron në faktin se në vitin 1971, kur Pakistani u nda më dysh dhe iu desh të merrte mbi vete tërë barrën e borxhit, borxhi i tij i përgjithshëm ishte vetëm 3 miliardë dollarë. Gjatë 30 viteve të fundit, vendi ka shlyer rreth 30 miliardë dollarë. Por pas shlyerjes së 30 miliardë dollarëve për një hua fillestare prej 3 miliardësh dhe disa huave të tjera, vendi ende është i zhytur në borxhe në masën e 38 miliardë dollarëve.

Brazili, një nga vendet më të zhvilluara me ritme të shpejta në Amerikën Latine, ka paguar rreth 70 miliardë dollarë gjatë 29 viteve të fundit dhe ende ka borxh rreth 200 miliardë dollarë. Borxhi i përgjithshëm i vendeve të Botës së Tretë ka kaluar tashmë shifrën prej 2 trilionë dollarësh. Çdo vit, vendet e Botës së Tretë paguajnë rreth 220 miliardë dollarë në formë interesi dhe amortizimi, dhe megjithatë ky borxh vazhdon të rritet. Ato detyrohen të marrin borxhe të reja vetëm për të paguar borxhet e mëparshme, me ç’rast në disa vende pagesat për shërbimin e borxhit i kalojnë tërësisht të ardhurat nga eksportet.

Tashmë ka një transferim neto të burimeve nga vendet e varfra drejt vendeve të pasura të botës. Afrika është bërë më e varfër gjatë 30 viteve të fundit. Sipas disa studimeve të fundit, për çdo 1 dollar neto që vendet e Botës së Tretë marrin në formë huash apo ndihmash të reja, ato paguajnë mbrapsht 11 dollarë. Nëse kjo nuk është skllavëri përmes borxhit, atëherë si duhet ta quajmë?

Ndërtimi i së ardhmes islame : Globalizimi

Islami i thërret myslimanët në një mision, një qasje dhe një përpjekje të rrënjosur në një kuadër moral shoqëror-politik, të orientuar drejt idealeve të përmendura më sipër. Nëse myslimanët janë të gatshëm të marrin përsipër këtë barrë, atëherë e tashmja është sfidë, ndërsa e ardhmja u përket atyre. Por kjo kërkon përkushtim të qartë dhe përpjekje serioze në drejtimin e duhur. Një strategji për t’u përballur me këtë sfidë duhet të përfshijë, të paktën, këta elementë:

Së pari: Një vizion i qartë për objektivat, identitetin moral dhe civilizues, dhe misionin si umet.

Së dyti: Të bëhen përpjekje serioze për të reformuar dhe rindërtuar jetën individuale dhe shoqërinë në përputhje me vlerat dhe parimet e Islamit. Kjo duhet të realizohet me përkushtim të plotë ndaj Allahut (xh.sh.) dhe Profetit të Tij (paqja qoftë mbi të), me besnikëri të sinqertë ndaj shpalljes hyjnore të përmbajtur në Kur’an dhe Sunet. Duhet të garantohet liria dhe mundësia për çdo anëtar të shoqërisë, pasi Islami udhëzon që çështjet e përbashkëta të drejtohen me konsultim të ndërsjellë (shura), sundim të ligjit, ndjekje të drejtësisë dhe respektim të të drejtave të Allahut (Hukukullah) dhe të të drejtave të njerëzve (Hukukul Ibad).

Së treti: Myslimanët duhet të kuptojnë se përgatitja e mirëfilltë dhe sistematike për t’u përballur me sfidat është po aq e rëndësishme sa edhe besimi i palëkundur në misionin dhe përgjegjësinë tonë. Dija, karakteri, madhështia morale, fuqia ekonomike, ndikimi politik, aftësia ushtarake, përparimi teknologjik dhe kohezioni shoqëror janë elementë thelbësorë të kësaj përgatitjeje. Pa vendosur rregull në shtëpinë tonë dhe pa mobilizuar të gjitha burimet që kemi në dispozicion për t’u përgatitur për rolin që na takon në botë, nuk mund të arrihet asgjë.

Së katërti: Umeti mysliman nuk ka asnjë alternativë tjetër veçse të ecë drejt një bashkëpunimi më të gjerë, uniteti më të fortë dhe vetëbesimi kolektiv. Grupimet rajonale, marrëveshjet tregtare dhe financiare, aleancat arsimore dhe teknologjike, si dhe koordinimet politike janë hapa të domosdoshëm drejt një rendi global më të balancuar dhe më të drejtë, i cili përfaqëson një gjendje të drejtë ekuilibri midis kombeve, sistemeve shoqërore-politike dhe civilizimeve të ndryshme. Uniteti mysliman mund të shërbejë si një garanci efektive kundër shkatërrimit të vendeve myslimane dhe zhdukjes së identitetit të tyre civilizues përballë goditjeve të globalizimit të pakontrolluar.

Myslimanët nuk duhet të qëndrojnë thjesht në anën që vetëm pranon dhe reagon; ata duhet të planifikojnë dhe të përgatiten për të luajtur një rol aktiv dhe pozitiv — si për të mbrojtur identitetin dhe interesat e tyre, ashtu edhe për ta bërë botën një vend më të mirë për të gjithë.

Së fundi: Myslimanët duhet të kuptojnë se shpërthimet emocionale dhe përballjet e pamenduara nuk janë përgjigje ndaj sfidave të shumta dhe të ndërlikuara që përballet ummeti sot. Në fakt, si një ummet me një mision, rruga e duhur për myslimanët është dialogu, kontakti, pjesëmarrja dhe bashkëpunimi në nivel global. Kjo duhet të jetë një pjesë thelbësore e strategjisë së tyre. Reagimi ndaj sfidave globale duhet të jetë proaktiv dhe pozitiv — kjo është e vetmja mënyrë, jo vetëm për të mbijetuar, por edhe për të lënë gjurmë në histori.

Perspektiva islame për unitetin njerëzor dhe globalizimin

Mesazhi i Kuranit: Le të shohim çfarë thotë Kurani në këtë drejtim. Islami nuk është një fe e re. Ai pasqyron vazhdimësinë e besimeve dhe vlerave të të gjitha feve të shpallura. Zoti i dërgoi të Dërguarit e Tij, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të gjithë ata, për të gjithë njerëzit në botë në kohë të ndryshme. Të gjithë këta të Dërguar erdhën me të njëjtin Mesazh, siç theksohet qartë në Kuran: “Ty [Muhamed] nuk të thuhet asgjë që nuk i është thënë të Dërguarve para teje” (41:43). Një i Dërguar i ri vinte vetëm kur Mesazhi i të Dërguarit të mëparshëm ishte humbur ose shtrembëruar. Të gjithë këta të Dërguar erdhën për të bashkuar njerëzit dhe jo për t’i ndarë ata, veçanërisht në rastin e Islamit. Pse? Arsyeja është shumë e thjeshtë: të gjithë njerëzit janë khalifa ose zëvendës të Zotit dhe, për rrjedhojë, janë vëllezër me njëri-tjetrin. Prandaj, ata duhet të jetojnë së bashku në paqe në këtë botë si vëllezër, për të siguruar mirëqenien ose falah-un (mirëqenien) e të gjithëve.

Duke pasur parasysh konceptet e një Zoti dhe të unitetit të njerëzimit në Islam, gjykimi i Kuranit është:

Njerëzimi u krijua si një komb i vetëm, por ata u ndanë për shkak të dallimeve mes tyre. (19-10)

Pyetja është: nëse ata u krijuan si një komb i vetëm, pse u ndanë? Edhe për këtë pyetje Kurani ka një përgjigje. Ai thotë:

Ata u ndanë edhe pasi njohuria u kishte ardhur, për shkak të padrejtësisë që ushtronin ndaj njëri-tjetrit. (24-14)

Kjo dije që u ka ardhur atyre përfaqëson një botëkuptim, i cili në kuadrin e paradigmave fetare përkufizohet si sistem besimesh dhe vlerash morale, ndërsa në ekonominë institucionale njihen si institucione dhe norma që drejtojnë sjelljen njerëzore.

Një nga qëllimet kryesore të të gjithë të Dërguarve që Zoti ka dërguar në këtë botë ka qenë t’i japin njerëzimit vlerat dhe rregullat e nevojshme të sjelljes. Këto rregulla tregojnë se si njerëzit duhet të sillen me njëri-tjetrin në këtë botë, në mënyrë që të mbizotërojnë drejtësia, ndershmëria, bashkëpunimi dhe solidariteti ndërmjet kombeve të ndryshme, grupeve të ndryshme shoqërore dhe brenda vetë familjes. Megjithatë, drejtësia, bashkëpunimi dhe solidariteti nuk kanë qenë gjithmonë të pranishme. Arsyeja, sipas Kuranit, është padrejtësia dhe shkelja që njerëzit u bëjnë njëri-tjetrit. Shkaku i kësaj padrejtësie janë interesat vetjake, padrejtësia, paragjykimi, shfrytëzimi, mosrespektimi i marrëveshjeve dhe detyrimeve, si dhe keqpërdorimi i pushtetit. Këta faktorë e kanë penguar bashkëjetesën dhe integrimin paqësor. Për ta përmirësuar këtë gjendje, Zoti ka dërguar të Dërguarit e Tij në këtë botë, përfshirë edhe Muhamedin, paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të. Allahu në kuran thotë:

Ne të kemi dërguar si mëshirë për njerëzimin. (21:107)

Mëshira nuk mund të qëndrojë bashkë me padrejtësinë, shfrytëzimin dhe ndarjen. Ajo mund të jetë vetëm me plotësimin e nevojave të të gjithëve, integrimin familjar, solidaritetin shoqëror, paqen dhe harmoninë. Kjo është ajo që nënkuptohet me mëshirë. Islami ka ardhur për të bashkuar njerëzit dhe jo për t’i ndarë ata. Kurani mbron unitetin e njerëzimit. Janë vetë njerëzit ata që kanë dështuar të krijojnë atmosferën e duhur për këtë qëllim.

Mesazhi i Sunetit: Kurani është vetëm një pjesë e mësimeve islame, pjesa tjetër është Suneti. Dhe gjykimi i Sunetit është gjithashtu shumë i qartë:

Më i miri prej jush është ai që është më i miri për familjen e tij, dhe unë jam më i miri për familjen time.”

Kjo familje nuk përbëhet vetëm nga myslimanët. Ajo përfshin të gjithë njerëzit, pa marrë parasysh nëse janë myslimanë apo jobesimtarë, të bardhë apo të zinj, të pasur apo të varfër, burra apo gra. Nuk ka asnjë dallim. Profeti (paqja qoftë mbi të) në hutben e lamtumirës tha:

“O njerëz! Dëgjoni, Zoti juaj është Një dhe babai juaj është një. Një arab nuk ka përparësi ndaj një joarabi, as një joarab ndaj një arabi, as një i bardhë ndaj një të zi, as një i zi ndaj një të bardhi, përveçse përmes devotshmërisë dhe sjelljes së mirë.”

Profeti (paqja qoftë mbi të) gjithashtu tha:“Tregoni mëshirë ndaj atyre që janë në tokë, që të ju mëshiroj Ai që është në Qiej.”

Të gjithë njerëzit janë krijesa të Zotit dhe janë të barabartë. Ata jo vetëm që duhet të trajtohen me dinjitet dhe respekt, por gjithashtu duhet të ndihmohen. Është detyra e një myslimani të bëjë më të mirën e tij për ta. Kjo është në thelb mësimi i Islamit në lidhje me bashkimin e njerëzimit dhe globalizimin. Vrasja e njerëzve, shkatërrimi i pasurive të tyre, rrënimi i tërë një vendi me armë shkatërrimi në masë, nuk mund të jetë në harmoni me mësimet e Islamit apo të ndonjë feje tjetër të shpallur.

Mjete dhe mekanizma të ekonomisë islame në kontekstin bashkëkohor

A janë të mjaftueshme mjetet tradicionale të analizës ekonomike për ekonomistët islamë për të studiuar realitetin e ri të krijuar nga institucionet dhe modelet vepruese të bazuara në parimet islame? Jo plotësisht. Kjo sepse peizazhi ekonomik islam përfshin elemente të veçanta që kërkojnë mjete dhe qasje të reja. Për shembull, ekzistojnë norma të ndryshme të zekatit që zbatohen mbi kategori të ndryshme të pasurisë. Po ashtu, raportet e ndarjes së fitimit ndërmjet kursimtarëve, ndërmjetësve financiarë dhe sipërmarrësve-prodhues janë të reja dhe kërkojnë trajtim specifik. Janë zhvilluar edhe instrumente të rinj të politikës monetare që përdoren nga bankat qendrore për të kontrolluar sasinë e parasë në qarkullim dhe për të orientuar fondet investuese drejt sektorëve të dëshiruar. Ndër këto mjete përfshihen raporti i rifinancimit dhe raporti i huadhënies, të cilat luajnë rol kyç në funksionimin e sistemit financiar islam.

Ekziston një nivel minimal i konsumit që duhet të garantohet për të gjithë. Përveç kësaj, një gamë e gjerë argumentesh cilësore duhet të përfshihen në funksione të ndryshme për të pasqyruar objektivat sociale. Mjetet tradicionale të analizës ekonomike, sa i përket gjeometrisë dhe algjebrës, janë të dobishme, por gjithnjë e më shumë po përdoren për të zbërthyer fenomene që janë të panjohura në ekonominë tradicionale. Kjo prirje është bërë veçanërisht e dukshme në literaturën e viteve të fundit. Sot kemi modele makroekonomike të konsumit, përcaktimit të të ardhurave dhe shpërndarjes së tyre, të cilat përfshijnë kujdesin për të tjerët brenda funksionit të dobisë që synohet të maksimizohet. Ndërkohë, mekanizma si zekati dhe ndarja e fitimit ndikojnë në vendimet për kursim e investim, në kërkesën për para dhe në shpërndarjen e të ardhurave. Gjithashtu, janë zhvilluar studime mbi politikat monetare dhe fiskale që përfshijnë instrumente të reja kontrolli dhe mënyra të reja për të realizuar transferimin e pasurisë nga të pasurit te të varfrit. Garancia e një niveli minimal të të ardhurave dhe maturia në konsum janë përfshirë gjithashtu në një model makroekonomik të ekonomisë. Në nivelin mikroekonomik, po studiohet shumëllojshmëria e objektivave nga ana e prodhuesve me qëllim të kuptohet se çfarë ndodh kur një firmë kujdeset jo vetëm për fitimin, por edhe për krijimin dhe ruajtjen e vendeve të punës dhe sigurimin e mjaftueshëm të mallrave dhe shërbimeve thelbësore. Po ashtu, po hulumtohet ndikimi i frymës së bashkëpunimit dhe konsultimit të ndërsjellë në marrëdhëniet punëtor-punëdhënës dhe konsumator-prodhues.

Tri nivele ndërhyrjesh: MNC-të dhe TNC-të

Në nivelin e komunitetit, duhet të krijohen lëvizje popullore të konsumatorëve për të përballuar sfidën e konkurrencës së pabarabartë që ndërmarrjet multinacionale (MNC) krijojnë. Këto lëvizje duhet të fokusohen në ndërgjegjësimin dhe fuqizimin e konsumatorëve, duke i inkurajuar ata të kërkojnë më shumë përgjegjësi sociale nga këto kompani. MNC-të duhet të ndikohen për të realizuar kërkime sociale që adresojnë problemet specifike të vendeve pritëse dhe për të kontribuar me një pjesë të fitimeve të tyre në zhvillimin e sektorit social, veçanërisht në fushat e arsimit dhe zhvillimit të burimeve njerëzore në këto shoqëri. Ky është një nivel ndërhyrjeje që kërkon angazhim të drejtpërdrejtë nga konsumatorët dhe ndikim në praktikat e biznesit.

Faza tjetër e ndërhyrjes ka të bëjë me qeveritë, si në nivelin lokal ashtu edhe global. Vendet pritëse duhet të ligjërojnë sipas nevojave lokale, duke siguruar që përfitimet dhe barrat të shpërndahen në mënyrë të barabartë, me një theks për grupet me të ardhura të ulëta. Raporti i Zhvillimit të Njeriut të Rajonit të Azisë dhe Paqësorit shpalos një agjendë që thekson, ndër të tjera: investimin për rritjen e konkurrueshmërisë, adoptimin e politikave strategjike tregtare, rikthimin e fokusit në bujqësi, luftimin e rritjes pa punë, përgatitjen e një regjimi të ri tatimor dhe insistimin në multilaterizëm.

Çështja duhet të trajtohet në nivel global nga OKB dhe agjencitë e saj përkatëse (si UNCTAD dhe të tjera). Megjithatë, kjo është një detyrë e vështirë. Përvoja deri tani nuk ka qenë shumë inkurajuese. Në vitet 1970 dhe 1980, vendet më të varfra (LDC) përdorën OKB-në si një platformë për të kërkuar një Rend të Ri Ekonomik Ndërkombëtar, me transferim të pushtetit ekonomik dhe teknologjisë nga multinacionalet në vendet në zhvillim. Qendra e OKB-së për Korporatat Transnacionale (CTC) bëri një hetim të thelluar mbi kontrollin e korporatave multinacionale në industri të ndryshme dhe këshilloi qeveritë e Botës së Tretë se si të negocionin me multinacionalet. Për më shumë se 15 vjet, CTC mbikëqyri negociatat për një Kod të Sjelljes për Korporatat Transnacionale – një përpjekje që u sabotua dhe përfundimisht u bllokua nga Shtetet e Bashkuara në mbështetje të multinacionalëve. Tani, në një shenjë tjetër të transformimit të OKB-së, CTC është bashkuar me një agjenci tjetër të OKB-së, e cila përpiqet të promovojë investimet korporative në vendet në zhvillim. Zyrtarët e OKB-së tani po pranojnë partneritete me multinacionale në pjesën më të madhe nga frustimi me dështimin e konsiderueshëm të përpjekjeve për zhvillim gjatë dekadave të kaluara dhe pjesërisht sepse ata mendojnë se nuk kanë mundësi tjetër.

Pavarësisht vështirësive, megjithatë duhet të bëhet e qartë që në afat të gjatë, duhet të ekzistojë një strategji globale për të hartuar një program gjithëpërfshirës për të kaluar drejt një konkurrencë të shëndetshme duke hequr pabarazitë e tanishme. Në të vërtetë, kjo është e mundur nëse bizneset fillojnë të krijojnë vlerë jo vetëm për aksionarët, por edhe për shoqërinë dhe ekosistemin. Raporti i Tregtisë dhe Zhvillimit i UNCTAD 2006 e thekson saktësisht se një partneritet global për zhvillim do të ishte i pa kompletuar pa një sistem efektiv të qeverisjes ekonomike globale. Ky sistem duhet të marrë parasysh nevojat specifike të vendeve në zhvillim. Në të njëjtën kohë, ai duhet të sigurojë balancën e duhur midis sovranitetit në krijimin e politikave ekonomike kombëtare nga njëra anë, dhe disiplinave multilaterale dhe qeverisjes kolektive nga ana tjetër.

Themelët e ekonomiksit islam

Koncepte si prona, ndërmarrja dhe përgjegjshmëria, së bashku me parimet e maturisë, ndarjes dhe kujdesit, spikasin ndër elementët thelbësorë që përbëjnë teorinë e ekonomiksit islam që nga fillimet e tij. Këto janë të rrënjosura në Kuran dhe Sunet. Po të njëjtat burime shpjegojnë edhe qëllimin e tyre: të udhëheqin njeriun në çështjet ekonomike. Më pas, dijetarët islamë kërkuan në shkencat e tjera islame si fikhu, usul al-fikhu dhe historia islame çdo gjë që ndihmonte në shpjegimin ose paraqitjen e zbatimit të këtyre parimeve.

Ndërsa prona dhe ndërmarrja konsideroheshin si të natyrshme, megjithëse të përforcuara nga miratimi hyjnor, përgjegjshmëria buronte nga besimi. Agjentët ekonomikë shiheshin duke ushtruar pronësinë dhe duke bërë përpjekje ekonomike me vetëdijen për detyrimin e tyre ndaj Zotit dhe njerëzve. Kjo vetëdije – e bazuar në besimin në Zotin, Profetin e Tij (paqja qoftë mbi të) dhe jetën pas vdekjes – shihet si karakteristika dalluese e një agjenti ekonomik “mysliman”.

Maturia, ndarja dhe kujdesi ndaj të dobëtit dhe të privuarit u urdhëruan për këdo që kishte, vepronte ose ushtronte fuqitë dhe aftësitë e dhëna nga Zoti. Disa nga këto mësime islame morën formë në institucione islame si zekati dhe ndalimi i kamatës. Ato supozohej të ndikonin në sjelljen e të gjithë agjentëve ekonomikë.

Shteti shihej si mbikëqyrësi përfundimtar në këto aspekte. Prej tij pritej të hartonte politika që çonin në përmbushjen e nevojave bazë, zvogëlimin e pabarazive dhe sigurimin e zhvillimit.

Një përkushtim i sinqertë ndaj besimeve dhe vlerave islame ndryshoi gjithçka në ekonomi: konsumimin, prodhimin, shkëmbimin, shpërndarjen. Ekonomistët islamë, ndonëse përdornin terminologjinë ekonomike konvencionale, pohonin se kuptimet e saj ndryshonin nën ndikimin e Islamit. Sa më i madh ndikimi tek një agjent ekonomik, aq më i thellë ishte ndryshimi. Në këtë drejtim, ata kërkuan mbështetje të përgjithshme nga historia e hershme islame, veçanërisht nga 40 vitet e para pas hixhres. Ata gjithashtu vazhduan të ‘analizonin’ se si zbatimi i Islamit do ta lehtësonte situatën njerëzore dhe do të zgjidhte problemet ekonomike. Studimi i tyre mbi realitetin ekonomik ekzistues u përqendrua tek mënyra se si shpërfillja e vlerave morale në përgjithësi dhe institucioni i kamatës në veçanti çuan në pasoja të padëshiruara. Në kontrast, ata u përpoqën të projektonin ekonominë “si do të ishte” nëse kamata do të shfuqizohej dhe vlerat morale do të respektoheshin.

Vlerat morale si e vërteta, ndershmëria, drejtësia, dhembshuria dhe mëshira, të shoqëruara me rregulla sjelljeje si maturia dhe shmangia e shpërdorimit, si dhe me ligje si zekati, trashëgimia dhe ndalimi i kamatës dhe lojërave të fatit, ofrojnë një kuadër në të cilin ekonomistët islamë vlerësojnë mjedisin e tyre dhe përpiqen ta riorganizojnë atë.

Varfëria nga Pasuria e Kombeve

“Një shqyrtim i literaturës mbi krahasimet historike të të ardhurave për kokë banori sugjeron se rreth vitit 1760 dallimet ndërmjet vendeve sot të zhvilluara dhe atyre të prapambetura ishin mjaft të vogla dhe, duke përjashtuar rastet ekstreme, ndoshta të papranishme.”

Seti i parë i plotë i krahasimeve historike të të ardhurave për kokë banori ndërmjet vendeve sot të zhvilluara dhe atyre të prapambetura, bazuar në konvertime të fuqisë blerëse, u ofrua nga Bairoch (1981). Në nivel të përgjithshëm, vlerësimet e tij favorizojnë vendet e prapambetura, duke përmbysur me një diferencë të vogël pozicionin e Kuznets-Zimmerman-Landes mbi dallimet historike. Në vitin 1750, vendet “e zhvilluara” kishin një të ardhur për kokë banori prej 182 dollarësh, krahasuar me 188 dollarë në Botën e Tretë, të dyja të shprehura në dollarë amerikanë dhe çmime të vitit 1960. Evropa Perëndimore, me një të ardhur për kokë banori prej 190 dollarësh, ishte pak përpara Botës së Tretë, ndërsa Bota e Tretë kishte një avantazh të lehtë prej 1.14 ndaj Evropës Lindore. Vetëm vendet “më të zhvilluara”, me një të ardhur për kokë banori prej 230 dollarësh, kishin një avantazh të vogël por të qartë prej 1.22 ndaj Botës së Tretë, 1.27 ndaj ekonomive të tregut të Azisë dhe 1.10 ndaj Kinës; si dhe një avantazh më të madh prej 1.77 ndaj Afrikës. Vetëm Amerika Latine kishte një avantazh të vogël prej 1.07 ndaj vendeve “më të zhvilluara”. Kështu, nëse përjashtojmë vendet “më të zhvilluara” dhe Afrikën nga krahasimi, vendet e prapambetura kishin një epërsi modeste ndaj vendeve “të zhvilluara”.

Këto rezultate nuk u pritën mirë nga Maddison (1983: 29), i cili paraqiti vlerësime alternative që, sipas tij, janë “shumë më pranë përfundimeve të Landes-Kuznets sesa ato të Bairoch-it”. Megjithatë, ky vlerësim nuk mbështetet nga vetë rezultatet e tij. Maddison (1983: 30) tregon se në vitin 1760 Britania dhe Franca kishin të ardhura për kokë banori prej 233 dollarësh dhe 198 dollarësh (në kosto faktoriale të SHBA-së të vitit 1965), ndërsa India, Kina, Meksika dhe Brazili kishin të ardhura për kokë banori prej përkatësisht 123, 118, 112 dhe 97 dollarësh. Kështu, në vitin 1760, Britania kishte një avantazh prej 1.89 herë ndaj Indisë, 1.97 herë ndaj Kinës, 2.08 herë ndaj Meksikës dhe 2.40 herë ndaj Brazilit. Franca kishte një avantazh më të vogël: 1.61 herë ndaj Indisë, 1.68 herë ndaj Kinës, 1.77 herë ndaj Meksikës dhe 2.04 herë ndaj Brazilit.

Nëse supozojmë se të ardhurat për kokë banori të Indisë ranë me një të tretën midis viteve 1760 dhe 1820, atëherë avantazhi i Britanisë në vitin 1760 reduktohet në 1.42 herë, ndërsa ai i Francës mbetet modest me një diferencë prej 1.21 herë. Është një ekzagjerim të pretendohet se këto rezultate janë më pranë vlerësimit të Kuznets (1954: 145), i cili konkludonte se të ardhurat për kokë banori në vendet e zhvilluara para Revolucionit Industrial ishin “disa herë më të larta sesa ato të shumicës së vendeve të pazhvilluara sot” (theksuar nga autori). Nga ana tjetër, vlerësimet e Bairoch-it (1981: 8) japin një diferencë prej 1.22 herë ndërmjet vendeve të tij “më të zhvilluara” dhe Botës së Tretë. Në të vërtetë, Maddison është më afër Bairoch-it sesa Kuznets-it!

“Në krahasimet e tij më të fundit historike të të ardhurave për kokë banori, Maddison (1995) braktis qasjen bazuar në prodhim të përdorur në punimin e tij të mëparshëm në favor të krahasimeve të bazuara në kategoritë e shpenzimeve. Këto vlerësime i japin Britanisë një epërsi prej 1.73 herë ndaj Meksikës, 1.86 herë ndaj Japonisë, 1.96 herë ndaj Brazilit, 2.14 herë ndaj Indonezisë, 1.86 herë ndaj Indisë dhe Bangladeshit, dhe 2.51 herë ndaj Kinës. Franca ka një avantazh më të vogël: 1.25 herë ndaj Meksikës, 1.35 herë ndaj Indisë dhe 1.82 herë ndaj Kinës. Këto dallime janë vetëm pak më të ulëta krahasuar me ato në Maddison (1983); hendeku për Kinën është madje edhe më i gjerë. Fillimisht kjo është befasuese, pasi koeficientët e korrigjimit të përdorur në vlerësimet e reja janë më të mëdhenj se më parë. Megjithatë, kjo kompensohet thuajse plotësisht nga përdorimi i normave më të ulëta të rritjes në projeksionet retrospektive për Britaninë dhe Francën. Normat mesatare vjetore të rritjes në Maddison (1983: 30) për Britaninë dhe Francën mes viteve 1820 dhe 1980 janë përkatësisht 1.31% dhe 1.62%; këto zëvendësohen me 1.24% dhe 1.57% në Maddison (1995: 194-197). Nëse Maddison (1995) do të kishte përdorur normat e tij të mëparshme të rritjes, epërsia e Britanisë ndaj Indisë do të ishte ulur nga 1.86 në 1.66 herë, ndërsa ajo e Francës ndaj Indisë do të zvogëlohej nga 1.35 në 1.25 herë.

Krahasimet historike të Crafts-it (1984) mund të zgjaten lehtësisht për vendet e prapambetura në krahasimet e tij bazë, duke dhënë rezultate të ngjashme me ato të Bairoch-it. Kur kombinohen me normat e rritjes nga Maddison (1995: 24), krahasimet bazë të Crafts-it japin të ardhura për kokë banori në vitin 1820 prej 250 dollarësh për Brazilin, 260 dollarësh për Meksikën, 241 dollarësh për Pakistanin dhe 172 dollarësh për Bangladeshin, të gjitha në dollarë amerikanë dhe çmime të vitit 1970; krahasuar me të ardhurat për kokë banori të Britanisë prej 399 dollarësh në vitin 1760 dhe 333 dollarësh në vitin 1700. Nëse supozojmë se të ardhurat për kokë banori në vendet e prapambetura mbetën të pandryshuara midis viteve 1760 dhe 1820, Britania ka një avantazh prej 1.53 herë ndaj Meksikës, 1.60 herë ndaj Brazilit, 1.66 herë ndaj Pakistanit dhe 2.30 herë ndaj Bangladeshit. Të ardhurat për kokë banori për Bangladeshin në vitin 1820 janë në mënyrë të pabesueshme të ulëta. Sipas Bayly-t (1988: 51), Bengali ishte “pothuajse me siguri provinca më e pasur e Indisë Mogule” dhe përfaqësonte “një çmim të jashtëzakonshëm” për britanikët. Duke supozuar, si për Indinë, se të ardhurat për kokë banori ranë me një të katërtën ndërmjet viteve 1760 dhe 1820, kjo do t’i jepte Bangladeshit të ardhura për kokë banori prej 229 dollarësh në vitin 1760, duke reduktuar epërsinë e Britanisë në 1.74 herë. Me të ardhura për kokë banori prej 294 dollarësh në periudhën 1781–1790, Franca kishte një avantazh shumë më të ngushtë ndaj këtyre vendeve.

Në përmbledhje, krahasimet historike të dallimeve në të ardhurat për kokë banori kanë prodhuar dy klasa vlerësimesh. Të gjitha vlerësimet më të hershme, të bazuara në konvertimet sipas kursit të këmbimit, regjistrojnë të ardhura për kokë banori në vendet tani të zhvilluara rreth vitit 1760 që ishin tre deri në gjashtë herë më të larta se ato në vendet e prapambetura (duke përjashtuar Afrikën Sub-Sahariane). Krahasimet e bazuara në konvertimet sipas paritetit të fuqisë blerëse tregojnë dallime shumë më të vogla në fazat e hershme. Rreth vitit 1760, hendeku midis grupit të parë të vendeve të zhvilluara (Britania, SHBA dhe Franca) dhe vendeve të prapambetura (pa përfshirë Afrikën Sub-Sahariane) ishte pothuajse gjithmonë më pak se dy me një. Ka shumë gjasa që këto hendekë të kenë qenë edhe më të vegjël për disa vende të rëndësishme të prapambetura, si India, Pakistani, Bangladeshi dhe Kina, nëse pranojmë, së bashku me Bairoch-in (1981), se ato përjetuan një rënie të të ardhurave për kokë banori midis viteve 1750 dhe 1900. Në mënyrë domethënëse, hendeku në të ardhura midis vendeve tani të zhvilluara rreth vitit 1760 ishte po aq i madh, dhe ndonjëherë më i madh, se ai midis vendeve të zhvilluara dhe atyre të prapambetura.”

Na ndiq

Moti