Fonde islame të investimeve në aksione

Në një fond islam të investimeve në aksione, paratë investohen në aksionet e kompanive aksionare. Fitimet kryesore realizohen përmes përfitimeve kapitale duke blerë aksione dhe duke i shitur kur vlera e tyre rritet. Të ardhura shtesë mund të përfitohen edhe nga dividentët e shpërndarë nga kompanitë përkatëse.

Është e qartë se nëse veprimtaria kryesore e një kompanie nuk është e lejuar sipas Sheriatit, një Fond Islam nuk lejohet të blejë, mbajë apo shesë aksionet e saj, sepse kjo do të nënkuptonte përfshirjen e drejtpërdrejtë të aksionarit në atë veprimtari të ndaluar.

Po ashtu, ekspertët bashkëkohorë të Sheriatit janë pothuajse unanimë në pikëpamjen se nëse të gjitha transaksionet e një kompanie janë në përputhje të plotë me Sheriatin, që do të thotë se kompania as nuk merr borxhe me interes dhe as nuk i mban tepricat e saj në llogari me interes, aksionet e saj mund të blihen, mbahen dhe shiten pa asnjë pengesë nga ana e Sheriatit. Por është e qartë se kompani të tilla janë shumë të rralla në tregjet bashkëkohore të aksioneve. Pothuajse të gjitha kompanitë që janë të listuara në tregjet aktuale janë në një mënyrë apo tjetër të përfshira në një veprimtari që shkel dispozitat e Sheriatit. Edhe nëse veprimtaria kryesore e një kompanie është hallall, huamarrjet e saj bazohen në interes. Nga ana tjetër, ato i mbajnë tepricat e parave të tyre në llogari me interes ose blejnë obligacione apo letra me vlerë që mbartin interes.

Rasti i këtyre kompanive ka qenë një çështje debati mes ekspertëve të Sheriatit në këtë shekull. Një grup i ekspertëve të Sheriatit është i mendimit se nuk lejohet për një mysliman të merret me aksionet e një kompanie të tillë, edhe nëse veprimtaria kryesore e saj është hallall. Argumenti i tyre bazë është se çdo aksionar i një kompanie është një “sharik” (partner) i kompanisë, dhe çdo partner, sipas jurisprudencës islame, është një agjent për partnerët e tjerë në çështjet e biznesit të përbashkët. Prandaj, vetëm akti i blerjes së një aksioni të një kompanie nënkupton një autorizim nga aksionari që kompania të vazhdojë veprimtarinë e saj në çfarëdo mënyre që e konsideron të përshtatshme menaxhmenti. Nëse është e ditur nga aksionari që kompania është e përfshirë në një transaksion jo-islam dhe ai përsëri mban aksionet e saj, kjo do të thotë se ai i ka dhënë autorizim menaxhmentit për të vazhduar me atë transaksion jo-islam. Në këtë rast, ai jo vetëm që do të jetë përgjegjës për dhënien e pëlqimit për një transaksion të ndaluar, por ai transaksion gjithashtu do t’i atribuohet vetë atij, sepse menaxhmenti i kompanisë po vepron nën autorizimin e tij të heshtur.

Për më tepër, kur një kompani financohet në bazë të interesit, fondet që ajo përdor në veprimtarinë e saj konsiderohen të papastra. Po ashtu, kur kompania përfiton interes nga depozitat e saj, një element i papastër përfshihet domosdoshmërisht në të ardhurat e saj, të cilat më pas shpërndahen tek aksionarët përmes dividentëve.

Megjithatë, një numër i madh i dijetarëve bashkëkohorë nuk e mbështesin këtë qëndrim. Ata argumentojnë se një kompani aksionare është në thelb ndryshe nga një ortakëri e thjeshtë. Në një ortakëri, të gjitha vendimet e politikës së biznesit merren me konsensusin e të gjithë ortakëve, dhe secili prej tyre ka të drejtën e vetos në lidhje me politikat e biznesit. Prandaj, të gjitha veprimet e një ortakërie u atribuohen me të drejtë çdo ortakut. Në të kundërt, vendimet e politikës në një kompani aksionare merren me shumicë. Duke qenë se është e përbërë nga një numër i madh aksionarësh, kompania nuk mund t’i japë të drejtë vetoje secilit aksionar. Opinioni i aksionarëve individualë mund të tejkalohet nga vendimi i shumicës. Prandaj, çdo veprim i ndërmarrë nga kompania nuk mund t’i atribuohet secilit aksionar në kapacitetin e tij individual. Nëse një aksionar ngre një kundërshtim ndaj një transaksioni të caktuar në mbledhjen e përgjithshme vjetore, por kundërshtimi i tij tejkalohet nga shumica, nuk do të ishte e drejtë të konkludohej se ai e ka miratuar atë transaksion në mënyrë individuale, sidomos kur ai ka për qëllim të mos përfitojë nga të ardhurat që rrjedhin nga ai transaksion.

Prandaj, nëse një kompani merret me një biznes hallall, por gjithashtu i mban tepricat e saj të parave në një llogari me interes, nga e cila merr një të ardhur të vogël rastësore me interes, kjo nuk e bën tërë biznesin e kompanisë të paligjshëm. Tani, nëse një person blen aksionet e një kompanie të tillë me qëllim të qartë që do të kundërshtojë këtë transaksion rastësor dhe nuk do ta përdorë për përfitim personal atë pjesë të dividendit, si mund të thuhet që ai ka miratuar transaksionin me interes dhe si mund t’i atribuohet atij një transaksion i tillë?

Aspekti tjetër i marrëdhënieve të një kompanie të tillë është se ajo ndonjëherë merr hua nga institucionet financiare. Këto huamarrje kryesisht bazohen në interes. Edhe këtu zbatohet i njëjti parim. Nëse një aksionar nuk pajtohet personalisht me këto huamarrje, por është tejkaluar nga shumica, këto transaksione huaje nuk mund t’i atribuohen atij.

Për më tepër, edhe pse sipas parimeve të jurisprudencës islame, marrja e borxhit me interes është një akt i rëndë dhe mëkatar, për të cilin huamarrësi është përgjegjës në botën tjetër, ky akt mëkatar nuk e bën të gjithë biznesin e huamarrësit si haram ose të palejuar. Shuma e huazuar, duke qenë e njohur si pronë e huamarrësit, çdo gjë e blerë në këmbim të atyre parave nuk është e ndaluar. Prandaj, përgjegjësia për kryerjen e aktit mëkatar të marrjes së borxhit me interes i përket personit që me vullnet të lirë është përfshirë në një transaksion me interes, por kjo nuk e bën të gjithë biznesin e kompanisë si të ndaluar.

Rezervat në fondet islame të aksioneve

Rezervat luajnë një rol thelbësor në menaxhimin e suksesshëm dhe të qëndrueshëm të fondeve të investimeve islame. Ato ndihmojnë në ruajtjen e stabilitetit financiar të fondit, duke bërë të mundur që pagesat e fitimeve dhe tërheqjet e kapitalit nga investitorët të kryhen në mënyrë të rregullt dhe pa tronditje. Nëse fondi operon duke u bazuar në llogaritjen e fitimeve sipas metodës së të ardhurave të realizuara (pra, fitimet që janë llogaritur por jo domosdoshmërisht marrë në dorë), atëherë krijimi dhe ruajtja e rezervave bëhet një domosdoshmëri për funksionimin efikas dhe të drejtë të fondit.

Këto rezerva krijohen duke zbritur një pjesë nga fitimi i gjeneruar përmes investimeve të fondit. Ky veprim, megjithatë, ngre dy çështje të rëndësishme nga këndvështrimi i Sheriatit (ligjit islam):

A janë të informuar investitorët për zbritjen e rezervave dhe a kanë dhënë pëlqimin e tyre për këtë?

Kjo është një pikë kritike në përputhshmërinë me Sheriatin. Nëse një pjesë e fitimit të investitorëve mbahet mënjanë për rezervë, atëherë është thelbësore që investitorët të jenë të informuar qartë dhe plotësisht për këtë procedurë. Ata duhet të jenë në dijeni të plotë për mënyrën se si llogariten këto rezerva, përqindjen që zbritet dhe qëllimin e tyre. Për më tepër, duhet të kenë dhënë pëlqimin e tyre të shprehur nëpërmjet nënshkrimit të një marrëveshjeje dhe pranimit të kushteve të përshkruara në prospektin (dokumentin informues) të fondit.

Transparenca dhe pajtimi me investitorin janë dy kërkesa të domosdoshme për të siguruar se praktikat e fondit janë në harmoni me parimet e Sheriatit.

Kush i zotëron rezervat në përfundim të fondit të investimit?

Kjo është një tjetër çështje e ndjeshme në aspektin etik dhe fetar. Kur një fond mbyllet përfundimisht, lind pyetja se kujt i takojnë rezervat që kanë mbetur të papërdorura: a i takojnë investitorëve, bankës menaxhuese, apo duhet dhuruar?

Në praktikë, shumë fonde investimi që menaxhohen nga bankat islame zgjedhin që këto shuma të mbetura nga rezervat t’i dhurojnë për bamirësi, në përputhje me parimet islame të ndihmës dhe solidaritetit. Ky veprim përfaqëson një zgjidhje etike dhe shpirtërore për një situatë që nuk ka një pronar të qartë të rezervës.

Megjithatë, një element tjetër që shton kompleksitet është fakti se shumica e këtyre fondeve janë fonde të hapura, të cilat nuk kanë një datë të caktuar mbylljeje dhe as një plan konkret për përfundimin e operacioneve të tyre në të ardhmen e afërt. Kjo do të thotë se çështja e shpërndarjes së rezervave në mbyllje mund të mos vijë kurrë, ose të shtyhet për një kohë shumë të gjatë.

Mund të thuhet se rezervat janë një mjet i dobishëm dhe shpesh i nevojshëm për qëndrueshmërinë financiare të fondeve islame të investimeve. Megjithatë, përdorimi i tyre duhet të bëhet me kujdes dhe në përputhje të plotë me Sheriatin, duke siguruar që:

Investitorët janë plotësisht të informuar dhe kanë dhënë pëlqimin e tyre të qartë.
Fati i rezervave në fund të jetës së fondit të trajtohet me përgjegjësi dhe etikë islame.

Investimi në aksione – Kriteret

Tregtimi me aksione mund të jetë i pranueshëm në Sheriat nëse plotësohen kushtet e mëposhtme:

Veprimtaria kryesore e kompanisë nuk bie ndesh me Sheriatin. Prandaj, nuk lejohet të blihen aksionet e kompanive që ofrojnë shërbime financiare me interes, si bankat konvencionale, kompanitë e sigurimeve, ose kompanitë që merren me biznese të tjera të papranueshme nga Sheriati, si ato që prodhojnë, shesin apo ofrojnë pije alkoolike, mish derri, mish haram, apo janë të përfshira në bixhoz, aktivitete klubesh nate, pornografi etj.
Nëse veprimtaria kryesore e kompanisë është e lejuar, si prodhimi i makinave, tekstileve, etj., por kompania depoziton shumën e tepricës në llogari me interes ose merr hua me interes, aksionari duhet të shprehë mospëlqimin e tij ndaj këtyre veprimeve, mundësisht duke ngritur zërin kundër tyre në mbledhjen vjetore të përgjithshme të kompanisë.
Nëse një pjesë e të ardhurave të kompanisë rrjedh nga llogari me interes, përqindja e atyre të ardhurave në dividendin e paguar aksionarit duhet të jepet në bamirësi dhe nuk duhet të mbahet nga ai. Për shembull, nëse 5% e të ardhurave totale të kompanisë vijnë nga depozita me interes, 5% e dividendit duhet të jepet në bamirësi.

Aksionet e një kompanie janë të tregtueshme vetëm nëse kompania zotëron pasuri jo likuide, si prona, pajisje apo investime afatgjata. Në rast se të gjitha pasuritë e saj janë në formë tërësisht likuide, pra në para, atëherë aksionet nuk mund të tregtohen mbi ose nën vlerën e tyre nominale, sepse në këtë rast ato përfaqësojnë thjesht para — dhe paratë nuk mund të blihen ose shiten me një çmim të ndryshëm nga vlera e tyre.

Cili duhet të jetë proporcioni i saktë i pasurive jo likuide që një kompani duhet të ketë për të garantuar tregtueshmërinë e aksioneve të saj? Studiuesit bashkëkohorë kanë mendime të ndryshme lidhur me këtë çështje. Disa prej tyre mendojnë se përqindja minimale e pasurive jo likuide duhet të jetë të paktën 51%. Ata argumentojnë se nëse këto pasuri janë më pak se 50%, atëherë pjesa më e madhe e pasurive janë në formë likuide dhe për këtë arsye, të gjitha pasuritë duhet të trajtohen si likuide, duke u mbështetur në parimin juridik:

“Shumica meriton të trajtohet si tërësia e një gjëje.”

Disa dijetarë të tjerë kanë shprehur mendimin se edhe nëse pasuritë jo likuide të një kompanie përbëjnë 33%, aksionet e saj mund të konsiderohen të tregtueshme.

Mendimi i tretë bazohet në jurisprudencën Hanefite. Parimi i shkollës Hanefite është se kur një pasuri është një kombinim i pasurive likuide dhe atyre jo likuide, ajo mund të jetë e tregtueshme pavarësisht përqindjes së pjesës likuide. Megjithatë, ky parim është i kushtëzuar nga dy kushte:

Së pari, pjesa jo likuide e kombinimit nuk duhet të jetë në një sasi që mund të neglizhohet. Kjo do të thotë se ajo duhet të përbëjë një pjesë të konsiderueshme.

Së dyti, çmimi i kombinimit duhet të jetë më i lartë se vlera e shumës likuide që përmban. Për shembull, nëse një aksion me vlerë nominale 100 dollarë përfaqëson 75 dollarë në para dhe pjesën tjetër në pasuri fikse, atëherë çmimi i aksionit duhet të jetë më shumë se 75 dollarë. Në këtë rast, nëse çmimi i aksionit përcaktohet në 105 dollarë, kjo do të thotë se 75 dollarë korrespondojnë me shumën likuide të aksionit, ndërsa 30 dollarët e mbetur janë në shkëmbim të pasurive fikse që zotëron kompania. Në të kundërt, nëse çmimi i atij aksioni caktohet 70 dollarë, nuk lejohet, sepse 75 dollarët që zotëron aksioni janë në këtë rast në shkëmbim të një shume më të ulët se 75. Ky lloj shkëmbimi hyn në përkufizimin e kamatës dhe nuk lejohet. Po ashtu, nëse çmimi i aksionit, në shembullin e mësipërm, është 75 dollarë, nuk do të ishte i lejueshëm, sepse nëse supozojmë që 75 dollarët e çmimit janë në shkëmbim të 75 dollarëve që zotëron aksioni, atëherë asnjë pjesë e çmimit nuk mund t’i atribuohet pasurive fikse që zotëron aksioni. Prandaj, një pjesë e çmimit (nga 75 dollarët) duhet të supozohet të jetë në shkëmbim të pasurive fikse të aksionit. Në këtë rast, pjesa e mbetur nuk do të jetë e mjaftueshme për të përbërë çmimin e 75 dollarëve. Për këtë arsye, transaksioni nuk do të jetë i vlefshëm. Megjithatë, në terma praktikë, kjo është vetëm një mundësi teorike, sepse është e vështirë të imagjinohet një situatë ku çmimi i një aksioni bie nën vlerën e pasurive të tij likuide.

Në varësi të këtyre kushteve, blerja dhe shitja e aksioneve është e lejuar në Sheriat. Një Fond Aksionar Islam mund të themelohet mbi këtë bazë. Abonentët e Fondit do të konsiderohen në Sheriat si ortakë mes tyre. Të gjitha shumat e abonimeve do të formojnë një fond të përbashkët dhe do të investohen në blerjen e aksioneve të kompanive të ndryshme. Fitimet mund të realizohen ose përmes dividentëve të shpërndarë nga kompanitë përkatëse, ose përmes rritjes së vlerës së aksioneve. Në rastin e parë, pra kur fitimet realizohen nga dividentët, një përqindje e caktuar e dividentit, që korrespondon me përqindjen e të ardhurave të përfituara nga interesat nga kompania, duhet të jepet në bamirësi. Fondet Islame bashkëkohore e kanë quajtur këtë proces ‘pastrim’.

Dijetarët e Sheriatit kanë mendime të ndryshme lidhur me atë nëse është e nevojshme “pastrimi” (purification) kur fitimet realizohen nga fitimet kapitale (dmth. duke blerë aksionet me një çmim më të ulët dhe duke i shitur ato me një çmim më të lartë). Disa dijetarë mendojnë se edhe në rastin e fitimeve kapitale, procesi i pastrimit është i domosdoshëm, sepse çmimi i tregut i aksionit mund të reflektojë një element interesi të përfshirë në aktivet e kompanisë. Mendimi tjetër është se nuk kërkohet pastrim nëse aksioni shitet, edhe nëse kjo sjell një fitim kapital. Arsyeja është se asnjë shumë e veçantë nga çmimi nuk mund t’i atribuohet interesit të marrë nga kompania. Është e qartë se nëse të gjitha kërkesat për aksionet hallall respektohen, atëherë shumica e aktiveve të kompanisë janë hallall, dhe një përqindje shumë e vogël e pasurive mund të jetë krijuar nga të ardhurat me interes. Kjo përqindje e vogël jo vetëm që është e panjohur, por gjithashtu mund të neglizhohet në krahasim me shumicën e pasurive të kompanisë. Prandaj, çmimi i aksionit, në fakt, është në këmbim të shumicës së aseteve, dhe jo ndaj një përqindjeje kaq të vogël. Për rrjedhojë, i gjithë çmimi i aksionit mund të merret si çmim vetëm i aseteve hallall.

Megjithëse qëndrimi i dytë nuk është i paqëndrueshëm, qëndrimi i parë është më i kujdesshëm dhe më i sigurt. Veçanërisht, ai është më i drejtë në rastin e një fondi aksionar me kapital të hapur (open-ended equity fund). Kjo sepse, nëse nuk kryhet pastrimi mbi rritjen e vlerës së aksioneve, një person që tërheq njësi nga fondi në një moment kur nuk është marrë asnjë dividend, nuk do të ketë asnjë zbritje nga çmimi për pastrim, edhe pse çmimi i njësiteve mund të jetë rritur për shkak të rritjes së vlerës së aksioneve që fondi zotëron. Ndërkohë, kur një person tjetër tërheq njësi pas marrjes së disa dividendëve dhe pastrimi është zbatuar duke ulur vlerën neto të aseteve për njësi, ai do të marrë një çmim më të ulët në krahasim me personin e parë.

Përkundrazi, nëse pastrimi kryhet si mbi dividentët ashtu edhe mbi fitimet kapitale, të gjithë zotëruesit e njësive do të trajtohen njësoj në lidhje me zbritjen e shumave të pastrimit. Prandaj, jo vetëm që është pa dyshime, por gjithashtu është më i drejtë për të gjithë zotëruesit e njësive që pastrimi të kryhet edhe mbi fitimet kapitale. Ky pastrim mund të bëhet mbi bazën e një përqindjeje mesatare të interesit të fituar nga kompanitë e përfshira në portofol: Menaxhimi i fondit mund të kryhet në dy mënyra alternative. Menaxherët e fondit mund të veprojnë si mudaribë për anëtarët e fondit. Në këtë rast, një përqindje e caktuar e fitimit vjetor të fondit mund të përcaktohet si shpërblimi i menaxhimit, që do të thotë se menaxhimi do të përfitojë vetëm nëse fondi ka realizuar fitim. Nëse fondi nuk ka fitim, menaxhimi nuk do të marrë asgjë. Pjesa e menaxhimit do të rritet proporcionalisht me rritjen e fitimeve.

Mundësia e dytë për menaxhimin është që menaxherët të veprojnë si agjentë të anëtarëve të fondit. Në këtë rast, menaxhimit mund t’i jepet një shpërblim i paracaktuar për shërbimet e tij. Ky shpërblim mund të jetë një shumë fikse njëherë ose një pagesë mujore apo vjetore. Sipas dijetarëve bashkëkohorë të Sheriatit, kjo tarifë mund të jetë gjithashtu një përqindje e vlerës neto të aseteve të fondit. Për shembull, mund të përcaktohet që menaxhimi të marrë 2% ose 3% të vlerës neto të aseteve të fondit në fund të çdo viti financiar.

Megjithatë, është e nevojshme sipas Sheriatit që të përcaktohet një nga këto mënyra para se të nisë fondi. Mënyra praktike për këtë do të ishte që në prospektin e fondit të publikohet baza mbi të cilën do të paguhen tarifat e menaxhimit. Supozohet përgjithësisht që kushdo që antarësohet në fond, pajtohet me kushtet e përmendura në prospekt. Prandaj, mënyra e pagesës së menaxhimit do të konsiderohet si e miratuar nga të gjithë antarët.

Fondet islame të investimeve

Termi “Fond Islam i Investimeve”, siç përdoret në këtë kapitull, i referohet një mekanizmi financiar të përbashkët, në të cilin individët apo investitorët kontribuojnë me paratë e tyre të tepërta që do të thotë, me shumat që nuk u nevojiten menjëherë për përdorim personal me qëllimin që këto fonde të investohen në mënyrë të ligjshme sipas Sheriatit Islam. Qëllimi kryesor është fitimi i përfitimeve hallall, pra fitime që janë të lejueshme sipas normave islame. Të gjitha investimet dhe operacionet e këtij fondi duhet të jenë në përputhje të rreptë me rregullat dhe udhëzimet e Sheriatit.

Pjesëmarrësit në këtë fond, të cilët ndryshe quhen edhe abonentë ose investitorë, zakonisht marrin një dokument që vërteton kontributin e tyre në fond. Ky dokument u jep të drejtën për të përfituar një pjesë proporcionale të fitimeve reale që fondi gjeneron përmes investimeve të tij. Këto dokumente mund të quhen në mënyra të ndryshme, si për shembull: “çertifikata”, “njësi”, “aksione”, apo edhe me ndonjë emër tjetër. Megjithatë, pavarësisht emërtimit, vlefshmëria e tyre nga pikëpamja e Sheriatit Islam varet gjithmonë nga përmbushja e dy kushteve thelbësore:

Së pari, këto dokumente nuk duhet të premtojnë ose garantojnë një kthim të fiksuar të të ardhurave, të lidhur me vlerën e tyre fillestare (kapitalin). Përkundrazi, ato duhet të përfaqësojnë një të drejtë për një pjesë proporcionale të fitimit të vërtetë që gjeneron Fondi Islam i Investimeve. Kjo do të thotë se nuk është e lejuar të garantohet kapitali i investuar dhe as një normë fikse fitimi. Abonentët duhet të jenë të vetëdijshëm dhe të pranojnë qartë se kthimi nga investimi i tyre do të varet drejtpërdrejt nga performanca reale e fondit – nëse ai fiton apo humb. Nëse fondi realizon fitime të larta, atëherë edhe fitimi i investitorëve rritet në të njëjtën masë. Nëse fondi pëson humbje, atëherë edhe investitorët do ta ndajnë atë humbje proporcionalisht, përveç rasteve kur humbja është shkaktuar nga neglizhenca, keqmenaxhimi ose shkelje nga ana e menaxhmentit, në të cilat raste, përgjegjësia bie mbi drejtuesit e fondit dhe jo mbi investitorët.

Së dyti, fondet që grumbullohen nga investitorët duhet të investohen vetëm në veprimtari që janë të pranueshme sipas Sheriatit Islam. Kjo nënkupton që jo vetëm fusha ku investohet për shembull, në biznese apo projekte të ndryshme – por edhe kushtet dhe marrëveshjet e lidhura me këto investime duhet të jenë të përputhshme me parimet islame. Investimi në biznese që përfshijnë interesa të ndaluara (riba), bixhoz, prodhimin apo tregtimin e alkoolit, mishit të derrit, ose aktivitete të tjera të ndaluara në Islam, është rreptësisht i ndaluar.

Duke marrë parasysh këto dy kushte themelore ndarja proporcionale e fitimit apo humbjes, dhe pajtueshmëria me Sheriatin në mënyrën dhe fushën e investimit Fondet Islame të Investimeve mund të organizohen në forma të ndryshme. Ato mund të përdorin metoda të ndryshme financimi dhe investimi të pranueshme në Islam, të cilat do të përshkruhen më tej në seksionet e ardhshme.

Zhvillimi historik: Tabung Haxhi

E themeluar në vitin 1962, Tabung Haxhi është një dëshmi e kujdesit të qeverisë për mirëqenien e myslimanëve në lidhje me kryerjen e pelegrinazhit në Tokën e Shenjtë. Udhëtimi drejt Qabes zakonisht kërkonte kursimet e një jete për shumicën e myslimanëve malajzianë, duke kërkuar shumë sakrifica dhe vështirësi. Gjendja ekonomike e këtyre myslimanëve, veçanërisht pas kryerjes së Haxhit, ishte shumë e vështirë dhe kishte ndikime negative në zhvillimin ekonomik dhe rritjen kombëtare. Për shumë vite kjo çështje kaloi pa u vënë re, deri sa profesori mbretëror Ungku Abdul Aziz nga Universiteti i Malajzisë, një ekspert i njohur në ekonominë rurale, paraqiti idenë për themelimin e Korporatës së Kursimeve për Pelegrinët, me qëllim ndihmën ndaj myslimanëve për të kryer pelegrinazhin në Mekë pa u varfëruar dhe për t’i kursyer nga vështirësitë financiare pas kthimit. Kështu, Korporata duhej të ofronte mundësi si për kursim, ashtu edhe për investim me fitim.

Bazuar kryesisht në kërkimet dhe vëzhgimet e viteve 1950, profesori Ungku Aziz konstatoi se myslimanët kursenin para kryesisht për shkak të dëshirës së tyre të natyrshme për të kryer Haxhin. Ata ruanin paratë nën jastekë, nën dyshekë dhe nën dysheme, në dollapë, në enë balte të varrosura për siguri, ose blinin toka apo bagëti për t’i shitur më vonë dhe për të mbuluar shpenzimet e udhëtimit në Tokën e Shenjtë. Këto metoda tradicionale të kursimeve jo vetëm që dëmtonin ekonominë rurale, por ndikonin negativisht edhe në zhvillimin ekonomik të vendit.

Arsyeja për përdorimin e këtyre mënyrave tradicionale të kursimeve ishte dëshira e njerëzve për t’u siguruar që paratë e shpenzuara për pelegrinazh të ishin të pastra dhe të paprekura nga kamata. Kursimet në banka ose institucione financiare atëherë përfshinin patjetër kamatë, përpara themelimit të Bank Islam Malaysia. Profesori Ungku Aziz rekomandoi që pelegrinët e ardhshëm të mund të kursenin në banka ose institucione financiare që garantojnë mungesën e kamatës, por që sjellin fitime. Fitimi nga këto investime do t’u kthehej depozituesve në formën e ndarjes së fitimeve ose dividentëve. Për depozituesit, kjo mënyrë jo vetëm që shmangte kamatën, por i ndihmonte edhe të përballonin shpenzimet e Haxhit në mënyrë shumë efikase.

Rekomandimi u mundësua të zbatohej vetëm në vitin 1962, kur Sheiku Mahmoud al-Shahltut, rektori i Universitetit Al-Azhar në Kajro, vizitoi Malajzinë. Pas shqyrtimit të planit, ai e miratoi atë si një iniciativë të pranueshme nga ana islame dhe që do të sillte përfitime myslimanëve në Malajzi, duke kërkuar zbatimin e menjëhershëm të tij. Kështu, Korporata e Kursimeve për Pelegrinët u themelua në gusht të vitit 1962 dhe filloi punën më 30 shtator 1963.

Në vitin 1969, Korporata u bashkua me Zyrën e Çështjeve të Pelegrinëve, e cila vepronte që nga viti 1951, duke krijuar Këshillin për Menaxhimin dhe Fondin e Pelegrinëve, ose Lembaga Urusan Dan Tabung Haji, në përputhje me ligjet e Malajzisë, Akti 8 i vitit 1969 për Këshillin e Menaxhimit dhe Fondit të Pelegrinëve (dhe Akti A168, Amendamenti i vitit 1973 për të njëjtin këshill).

Ligji i Rishikuar i Lembaga Tabung Haji 1995: Pavarësisht sukseseve të mëdha, mënyra e mëparshme e investimeve të Tabung Haxhi shpesh është kritikuar nga disa si e vjetëruar dhe ka shqetësuar edhe udhëheqësit e vendit. Prandaj, Tabung Haxhi u nxit të përparojë duke u bërë jo vetëm një institucion i suksesshëm islam që promovon Haxhin, por edhe të synojë zgjerimin dhe të jetë më proaktiv në investimet e tij, në përputhje me vizionin e vendit për t’u industrializuar deri në vitin 2020.

Për të modernizuar dhe për të rritur profesionalizmin në menaxhim dhe staf, Ligji i Bordit të Fondit të Pelegrinëve i vitit 1969 (rishikuar në 1973) u përmirsua dhe rishikua në vitin 1995. Bashkë me përjashtimin e Tabung Haxhi nga Shërbimi Shtetëror i Punësimit dhe futjen e një skeme të re punësimi, ndryshimi synonte që Tabung Haxhi të bëhej më produktiv dhe inovativ në investimet e tij.

Istisna si një mënyrë financimi

Istisna është një kontratë për të cilën dijetarët e Sheriatit kanë dhënë kontribute të rëndësishme përmes ixhtihadit gjatë shekujve, sidomos gjatë periudhës së sundimit Osman. Kodi ligjor osman, i njohur si El-Mexhalla dhe i bazuar në shkollën juridike Hanefite, përfshinte një version të përmirësuar të kontratës Istisna. Dijetarët hanefi bënë një ndryshim të rëndësishëm nga forma tradicionale e saj duke lejuar që pagesa të mos bëhej menjëherë, si në kontratën Salam, por të shtyhej në kohë. Disa dijetarë shkuan edhe më tej duke lejuar që shitësi të blejë mallin nga tregu i lirë dhe të mos jetë domosdoshmërisht vetë prodhuesi. Këto dy zhvillime e kanë bërë Istisna-n një mënyrë gjithnjë e më tërheqëse financimi për bankat islame.

Bankat nuk janë agjentë prodhues. Ato janë ndërmjetësues financiarë. Istisna mund të shndërrohet në një model financiar, ku bankat luajnë rolin e ofruesve të kredisë. Nëpërmjet Istisnasë dhe Istisna paralel, bankat mund të shesin me pagesë të shtyrë mallra të prodhuara, makineri, pasuri të paluajtshme, ura… etj., dhe të blejnë ose të kontraktojnë për ndërtim me pagesë në para. Dallimi midis këtyre dy çmimeve është fitimi që banka realizon si kthim mbi investimin. Kontrata ndërmjet bankës dhe klientit do të përfshijë specifikimet teknike të mallit të prodhuar ose ndërtesës që do të ndërtohet. Të njëjtat specifikime mund të jenë në kontratën ndërmjet bankës dhe prodhuesit ose kontraktorit. Roli i bankës, pra, është ndërmjetësim financiar, mbi bazën e shitjes dhe jo të huadhënies.

Rreziqet

Përveç rrezikut të kreditit nga ana e klientit, në kontratën Istisna, banka mban edhe një rrezik performance. Kjo ndodh sepse klienti i bankës nuk ka asnjë marrëdhënie kontraktore apo të drejtë ligjore ndaj prodhuesit apo kontraktorit real. Si rrjedhojë, në rast dështimi, përgjegjësia bie gjithmonë mbi bankën. Megjithatë, ky rrezik mund të reduktohet duke marrë një garanci performance nga prodhuesi ose kontraktori. Për më tepër, kontrata për prodhim ose ndërtim bazohet në të njëjtat plane dhe specifikime teknike të ofruara nga vetë klienti. Klienti gjithashtu mund të japë informacion në lidhje me burimet më të mira të furnizimit apo kontraktorët më të besueshëm. Banka nuk ka asnjë arsyje për të zgjedhur një kontraktor apo prodhues tjetër përveç atij të rekomanduar nga klienti. Klienti mund të marrë pjesë në negociata, pa qenë i përfshirë në vendimmarrjen zyrtare të kontratës ndërmjet bankës dhe prodhuesit ose kontraktorit. Për më tepër, shumë dijetarë kanë lejuar që, pasi mallrat të jenë dorëzuar, banka të ketë vetëm rolin e garantuesit të prodhuesit ose kontraktorit. Në këtë mënyrë, klienti mund të lidhet drejtpërdrejt me ta, ndërsa banka mban përgjegjësi vetëm nëse ata nuk e përmbushin detyrimin e tyre ndaj klientit.

Garancitë

Çmimi i mallrave ose aseteve që do të ndërtohen bëhet një detyrim financiar për klientin. Prandaj, banka mund të kërkojë garanci në vlerë të barabartë ose më të madhe se ky detyrim, në një mënyrë të ngjashme me bankat tradicionale. Gjithashtu, banka mund të kërkojë garanci performance (performance bonds) ose letra garancie (L/G) nga kontraktorët, si dhe garanci pas dorëzimit të projektit. Në çdo rast, të dy kontratat – ajo ndërmjet bankës dhe klientit dhe ajo ndërmjet bankës dhe prodhuesit ose kontraktorit duhet të jenë gjithmonë të ndara nga njëra-tjetra.

Procesi i realizimit të një transaksioni Istisna

Zakonisht, marrëveshja nis kur klienti i drejtohet bankës për të financuar, për shembull, ndërtimin e një ndërtese të re. Në vend që të japë një hua, banka mund të përdorë Istisna-n për të organizuar një transaksion pa interes. Klientit do t’i kërkohet të paraqesë pranë bankës planet dhe skicat e gatshme, si dhe lejet e nevojshme nga autoritetet. Ai gjithashtu do të japë sugjerime për kontraktorin e preferuar, për shqyrtim të mundshëm nga banka. Pas përfundimit të vlerësimit të kredisë së klientit, banka do të marrë një ofertë nga kontraktori (preferohet ai i rekomanduar nga klienti), e cila zakonisht është e vlefshme për një ose dy muaj. Gjatë kësaj kohe, banka do të nënshkruajë një kontratë me klientin, ku ky i fundit në fakt blen, me pagesë të shtyrë, ndërtesën që do të ndërtohet nga banka. Banka më pas do të nënshkruajë një kontratë me kontraktorin për të ndërtuar ndërtesën duke përdorur të njëjtat specifikime dhe kushte kontraktore të dakordësuara me klientin. Pagesa nga banka për kontraktorin do të bëhet në para, ndërsa banka do të marrë çmimin e shitjes nga klienti me një shtesë përmes kësteve. Kjo është qartë ndërmjetësim financiar, që është pikërisht ajo me të cilën duhet të merret një bankë. Fitimet e bankës janë në fakt diferenca midis pagesave me para të gatshme që i bëhen kontraktorit dhe pagesës së shtyrë që kryen klienti. Fitimi mund të llogaritet në çdo mënyrë, për sa kohë që klienti e di shumën që do të paguajë në momentin e nënshkrimit të kontratës, kjo shumë nuk ndryshon dhe nuk rritet nëse këstet nuk paguhen në kohë.

Mudarabah

Mudarabah është një mënyrë pjesëmarrëse financimi. Ajo përbëhet nga dy palë: njëra ofron financimin, e quajtur “Rab-ul-mal”, dhe tjetra ofron punën ose menaxhimin, e quajtur “Mudarib”. Ato bashkohen në një projekt për të gjeneruar fitim, i cili ndahet ndërmjet tyre. Mudarabah është një marrëveshje e tipit pronar-agjent. Ekspertët e hershëm në sistemin bankar islam mendonin se Mudarabah duhet të ishte mënyra mbizotëruese e financimit në bankat islame. Kjo për shkak se ata besonin se një sistem bankar i bazuar në Mudarabah do të siguronte një shpërndarje më të drejtë të të ardhurave dhe pasurisë në shoqëri. Ajo krijon mundësi për sipërmarrës që ndonëse kanë aftësi inovatore dhe menaxheriale për të krijuar pasuri, nuk mund të sigurojnë financim nga bankat për shkak se këto kërkojnë kolateral, të cilin ata nuk e kanë. Kjo është një përparësi e madhe ndaj sistemit bankar konvencional.

Megjithatë, nuk është e vështirë të shihet që sistemi bankar islam është zhvilluar larg Mudarabah-së. Mudarabah, si marrëveshje e tipit pronar-agjent, përballet me një shkallë të lartë rreziku moral dhe përzgjedhjeje të pafavorshme. Përpjekjet e hershme nga bankat islame për të zbatuar Mudarabah në krijimin e aktiveve të bankës dështuan për shkak të sjelljes së keqe nga ana e klientëve të bankës. Ndërsa modeli origjinal i sistemit banakr islam është i bazuar në Mudarabah me dy nivele, banka pranon depozita në llogaritë e investimeve mbi bazën e kësaj kontrate dhe financon në të njëjtën mënyrë. Në të parën, banka është Mudarib (agjent), dhe në të dytën ajo është Rab-ul-mal (ofruesi i kapitalit). Mudarabah është baza e anës së detyrimeve të të gjitha bankave islame. Është e qartë se niveli i rrezikut moral dhe i përzgjedhjes së pafavorshme në kontratat Mudarabah është shumë më i ulët në anën e detyrimeve sesa në atë të aseteve. Arsyeja është se bankat do të përballeshin me humbje të mëdha nëse do të besonin në më pak se nivelin më të lartë të ndershmërisë, pavarësisht mbikëqyrjes nga autoritetet rregullatore dhe banka qendrore.

Dallimet midis Ixharah dhe Istisna

Duhet pasur parasysh se në kontratën e istisnas, prodhuesi merr përsipër të prodhojë mallrat e kërkuara duke përdorur materialet e tij. Kjo do të thotë që ai duhet të sigurojë materialet nëse nuk i ka në pronësi dhe të kryejë punën e nevojshme për të prodhuar mallrat sipas kërkesës. Nëse materiali sigurohet nga klienti dhe prodhuesi duhet vetëm të ofrojë punën dhe ekspertizën e tij, atëherë kjo marrëveshje nuk konsiderohet istisna, por është një kontratë ixharah, ku shërbimet e personit jepen me qira kundrejt një pagesë të caktuar.

Pasi prodhuesi të përfundojë prodhimin e mallrave të kërkuara, ai duhet t’i dorëzojë ato blerësit. Megjithatë, mes dijetarëve myslimanë ka mendime të ndryshme në lidhje me të drejtën e blerësit për të refuzuar mallrat në këtë fazë. Imam Ebu Hanife mbron atë që blerësi ka të drejtë të ushtrojë “opsionin e vlerësimit” (khiyar-ur-ru’yah) pasi të shohë mallrat, pasi istisna është një lloj kontrate shitjeje dhe kur dikush blen diçka pa e parë, ka të drejtë ta anulojë kontratën nëse mallrat nuk i përmbushin pritshmëritë.

Në anën tjetër, Imam Ebu Jusuf argumenton se nëse mallrat përputhen plotësisht me specifikimet e dakorduara në kontratë, blerësi është i detyruar t’i pranojë ato dhe nuk ka të drejtë të ushtrojë opsionin e vlerësimit. Ky qëndrim është miratuar nga juristët e Perandorisë Osmane dhe është përfshirë në kodin ligjor Hanafi, për shkak se në tregtinë dhe industrinë moderne është problematik që blerësi të refuzojë mallrat pasi prodhuesi ka shpenzuar burimet e tij për prodhim, pa ndonjë arsye të vlefshme, kur mallrat përmbushin të gjitha kërkesat e kontratës.

Kjo qasje synon të mbrojë stabilitetin dhe sigurinë në marrëdhëniet tregtare, duke garantuar që prodhuesit të mos dëmtohen padrejtësisht nga anulimet pa arsye pas përfundimit të prodhimit.

Dallimet ndërmjet Istisna dhe Salam

Duke marrë parasysh natyrën e veçantë të kontratës së istisnas, ekzistojnë disa dallime të rëndësishme midis istisnas dhe salam, të cilat ndikojnë në mënyrën e funksionimit dhe aplikimit të secilës prej këtyre marrëveshjeve. Këto dallime mund të përmbledhen dhe shpjegohen në detaje si më poshtë:

(i) Subjekti i kontratës: Në istisna, objekti i kontratës është gjithmonë një send që kërkon prodhim, përgatitje apo ndërtim, pra një gjë që nuk ekziston ende në momentin e kontraktimit dhe duhet të bëhet ose përpunohet sipas specifikimeve të klientit. Ndërkaq, salam është një kontratë që mund të aplikohet për çdo lloj objekti, qoftë ai ekzistues apo jo, pavarësisht nëse kërkon apo jo ndonjë prodhim apo përpunim të mëtejshëm. Kjo bën që salam të jetë më i përgjithshëm dhe më i gjerë në përdorim, ndërsa istisna ka një fokus më specifik në prodhimin e objekteve të reja.

(ii) Mënyra e pagesës: Një nga dallimet kyçe mes dy kontratave është se në salam, çmimi duhet të paguhet plotësisht dhe paraprakisht në momentin e nënshkrimit të kontratës. Ky është një kusht i domosdoshëm për vlefshmërinë e kontratës salam dhe siguron që shitësi të ketë fondet paraprake për të përmbushur detyrimet e tij. Në istisna, nga ana tjetër, nuk është e detyrueshme që pagesa të bëhet plotësisht para dorëzimit të produktit. Pagesa mund të bëhet edhe pjesërisht paraprakisht, pjesërisht më vonë, ose në këste sipas marrëveshjes midis palëve. Kjo i jep më shumë fleksibilitet palëve në negocimin dhe realizimin e kontratës.

(iii) Mundësia e anulimit të kontratës: Kontrata e salam është e prerë dhe pasi të ketë hyrë në fuqi, ajo nuk mund të anulohet njëanshëm nga asnjëra prej palëve. Kjo është për shkak të natyrës së pagesës paraprake dhe detyrimeve që lindin menjëherë për palët. Në kontratën e istisnas, megjithatë, ekziston mundësia që ajo të anulohet para se prodhuesi të fillojë punën mbi objektin e kontratës. Kjo ofron një mundësi më të madhe për fleksibilitet dhe rishikim nga palët, sidomos në rastet kur kushtet ndryshojnë ose kur palët bien dakord për ndryshime para fillimit të prodhimit.

(iv) Koha e dorëzimit: Në salam, koha e dorëzimit është një element thelbësor i kontratës dhe duhet të jetë i përcaktuar qartë. Dorëzimi duhet të bëhet brenda periudhës së caktuar, dhe kjo është një kusht i pandryshueshëm i kontratës. Ndërkaq, në istisna, nuk është e domosdoshme që koha e dorëzimit të jetë fikse apo e përcaktuar me saktësi në momentin e nënshkrimit të kontratës. Koha mund të jetë fleksibël dhe palët mund të bien dakord për një afat maksimal ose një periudhë të përgjithshme për dorëzim, duke lënë mundësinë e ndryshimeve gjatë procesit të prodhimit. Kjo ndihmon në përshtatjen me natyrën më komplekse të prodhimit apo ndërtimit që kërkon istisna.

Në përmbledhje, këto dallime tregojnë qartë se istisna dhe salam janë dy kontrata me qëllime dhe rregulla të ndryshme, secila me avantazhet dhe përdorimet e saj specifike në ekonominë islame. Istisna është më e përshtatshme për projekte që kërkojnë prodhim të veçantë dhe kohë të gjatë për realizim, ndërsa salam përdoret për blerje të mallrave që mund të dorëzohen shpejt dhe ku pagesa paraprake është e domosdoshme. Kjo ndihmon palët të zgjedhin kontratën më të përshtatshme sipas nevojave dhe natyrës së transaksionit të tyre.

Istisna – Koha e dorëzimit

Siç u përmend më parë, në kontratën e istisna nuk është domosdoshmëri që koha e dorëzimit të jetë e fikse apo e përcaktuar në mënyrë të prerë. Kjo do të thotë se palët nuk janë të detyruara të vendosin një datë të saktë për dorëzimin e produktit apo shërbimit, dhe koha mund të mbetet fleksibël sipas marrëveshjes së tyre. Megjithatë, blerësi ka të drejtë të caktojë një kohë maksimale për dorëzimin, e cila përbën një kufi mbi të cilin dorëzimi nuk duhet të kalojë. Në rast se prodhuesi ose ofruesi i shërbimit vonon dorëzimin pas kësaj kohe të përcaktuar, atëherë blerësi nuk është i detyruar të pranojë mallin dhe as të paguajë çmimin për të. Kjo siguron një mbrojtje për blerësin kundrejt vonesave të padëshiruara dhe mungesës së përmbushjes së kushteve nga ana e prodhuesit.

Për të garantuar që mallrat apo shërbimet do të dorëzohen brenda periudhës së caktuar, në praktikën bashkëkohore janë shtuar edhe klauzola penale në marrëveshjet e istisnas. Këto klauzola përcaktojnë se nëse prodhuesi vonon dorëzimin pas datës së caktuar, ai do të jetë i detyruar të paguajë një gjobë, e cila llogaritet në bazë ditore për çdo ditë vonese. Ky penalizim synon të nxisë përmbushjen në kohë të detyrimeve dhe të kompensojë blerësin për dëmin që i shkaktohet nga vonesa.

Në lidhje me këtë, lind pyetja nëse një klauzolë e tillë penale mund të përfshihet në kontratën e istisna në përputhje me parimet e Sheriatit. Juristët klasikë islam nuk kanë diskutuar drejtpërdrejt këtë çështje për istisnan, por kanë lejuar një kusht të ngjashëm në rastin e kontratës ixharah (qiradhënie). Për shembull, ata shpjegojnë se nëse dikush kontrakton një rrobaqepës për të qepur rroba, pagesa mund të ndryshojë në varësi të kohës së dorëzimit. Në këtë rast, personi që porosit rrobat mund të deklarojë se do të paguajë një shumë më të madhe nëse punimi bëhet brenda një dite, dhe një shumë më të ulët nëse dorëzimi bëhet pas dy ditësh. Kjo praktikë është pranuar sepse e lidh pagimin me kohëzgjatjen e shërbimit dhe inkurajon përmbushjen në kohë.

Duke u mbështetur në këtë parim, çmimi në kontratën e istisna mund të lidhet me kohën e dorëzimit dhe kjo do të jetë e lejuar nëse palët bien dakord që në rast vonese të dorëzimit, çmimi të ulet për një shumë të caktuar për çdo ditë vonese. Kjo qasje është në harmoni me parimet e drejtësisë dhe barazisë në kontrata, pasi krijon një stimul për prodhuesin që të përmbushë detyrimet në kohë dhe të kompensojë blerësin për çdo vonesë të mundshme. Në këtë mënyrë, marrëveshjet moderne të istisna mund të përfshijnë elemente të tilla fleksibël dhe efektive për menaxhimin e riskut dhe garantimin e interesave të të dy palëve në përputhje me Sheriatin.

Istisna – Mënyrë e Financimit

Istisna mund të përdoret si një formë financimi në disa lloje transaksionesh, veçanërisht në sektorin e financimit të banesave. Nëse klienti ka tokën e tij dhe kërkon financim për ndërtimin e një shtëpie, financuesi mund të ndërmarrë ndërtimin e saj në atë tokë të lirë, në bazë të kontratës Istisna. Ndërsa, nëse klienti nuk ka tokë dhe dëshiron të blejë edhe tokën, atëherë financuesi mund të angazhohet për t’i ofruar atij një shtëpi të ndërtuar mbi një truall të caktuar.

Meqenëse në kontratën Istisna nuk është e domosdoshme që çmimi të paguhet paraprakisht, as në momentin e dorëzimit, pagesa mund të shtyhet për çdo kohë sipas marrëveshjes midis palëve. Prandaj, afati i pagesës mund të përcaktohet në çfarëdo mënyre që ata dëshirojnë. Pagesa mund të bëhet gjithashtu me këste.

Nga ana tjetër, nuk është e nevojshme që vetë financuesi të ndërtojë shtëpinë. Ai mund të lidhë një kontratë paralele Istisna me një palë të tretë, ose të punësojë një kontraktor (që nuk është vetë klienti). Në të dy rastet, ai mund të llogarisë kostot e tij dhe të përcaktojë çmimin e kontratës Istisna me klientin në një mënyrë që i siguron një fitim të arsyeshëm mbi koston. Pagesa me këste nga ana e klientit mund të fillojë që nga dita e nënshkrimit të kontratës Istisna nga palët dhe mund të vazhdojë gjatë ndërtimit të shtëpisë dhe pas dorëzimit të saj. Për të siguruar pagesën e kësteve, financuesi mund të mbajë si garanci dokumentet e pronësisë së shtëpisë, tokës ose ndonjë pasurie tjetër të klientit, deri në shlyerjen e plotë të këstit të fundit.

Në këtë rast, financuesi mban përgjegjësinë për ndërtimin e shtëpisë duke respektuar plotësisht specifikimet e përshkruara në marrëveshje. Nëse gjatë procesit lind ndonjë mospërputhje, financuesi është i detyruar të bëjë, me shpenzimet e veta, të gjitha rregullimet e nevojshme për ta përputhur ndërtimin me kushtet e kontratës.

Instrumenti i Istisna mund të përdoret gjithashtu për financimin e projekteve në mënyrë të ngjashme. Nëse një klient dëshiron të instalojë një impiant kondicionimi në fabrikën e tij dhe ky impiant duhet të prodhohet, financuesi mund të angazhohet për prodhimin e tij përmes kontratës Istisna, duke ndjekur të njëjtën procedurë të përshkruar më parë. Në të njëjtën mënyrë, kontrata Istisna mund të aplikohet për ndërtimin e një ure apo një autostrade.

Marrëveshjet moderne BOT (Bli, Opero dhe Transfero) mund të bazohen gjithashtu në kontratën Istisna. Për shembull, nëse një qeveri dëshiron të ndërtojë një autostradë, mund të lidhë një kontratë Istisna me një ndërtues. Në këtë rast, çmimi i kontratës mund të jetë e drejta e ndërtuesit për të menaxhuar autostradën dhe për të mbledhur tarifat e kalimit për një periudhë të përcaktuar kohore.

1...456...714 Faqja 5 nga 714

Ekonomia Islame