Varfëria: Disa çështje për reflektim

Situata e varfërisë në të cilën ndodhemi në këtë vend është jashtëzakonisht shqetësuese. Pa u përqendruar në diskutime për ndryshimet e vogla në treguesit e varfërisë, thelbi, përmasat dhe serioziteti i kësaj gjendjeje në Pakistan janë alarmantë — së pari në aspektin moral, pastaj ekonomik dhe politik. Vazhdimësia e një situate të tillë në këtë vend, apo në cilindo vend tjetër, është e papranueshme. Nëse politikanët ata që kanë ndikim nuk reagojnë në kohë, historia ka ligjet e saj të ndëshkimit, revolucioneve dhe situatave shpërthyese. Goditjet e mëdha historike na japin një mësim të rëndësishëm. Nuk do të ishte gabim të thuhej se varfëria kudo përbën kërcënim për prosperitetin në çdo vend.

Duke kaluar nga perspektiva vendase dhe kombëtare në atë globale, qasja nuk duhet të jetë domosdoshmërisht statistikore. Të dhënat janë tashmë të disponueshme; përsëritja e tyre nuk do të ishte e këndshme. Më e dobishme duket të shfrytëzojmë këtë rast për të ngritur disa pyetje, identifikuar çështje kyçe dhe për t’i referuar disa strategjive që mund të jenë të dobishme për të përballuar këtë problem. Nuk mund të mohohet fakti që sot varfëria ekziston në mbarë botën. Nuk është vetëm një fenomen i Pakistanit apo i vendeve të Botës së Tretë, edhe pse njerëzit këtu vuajnë më shumë nga ashpërsitë e varfërisë; kjo është një dukuri globale: një në çdo pesë persona në botë jeton nën kufirin e varfërisë. Edhe kur shikojmë situatën në vendet e zhvilluara të Perëndimit, gjejmë që varfëria dhe pasuria bashkëjetojnë. SHBA ka më pak se 6 për qind të popullsisë dhe më shumë se 25 për qind të PBB-së së botës, megjithatë midis 12 dhe 14 për qind e popullsisë së saj jeton nën vijën e varfërisë. Në shumicën e vendeve evropiane dhe të tjera të pasura gjithashtu gjejmë ekzistencën e varfërisë. Po ashtu, gjejmë se dallimet në të ardhura, pasuri dhe asete po bëhen gjithnjë e më të padrejta. Raporti më i fundit i Bankës Federale Rezervë të Amerikës (si raportohet nga The Guardian) tregon se një për qind (të dhënat e vitit 1989) e familjeve amerikane, me 2.3 milion dollarë secila, zotërojnë afërsisht 40 për qind të pasurisë së vendit dhe 20 për qind e sipërm zotërojnë më shumë se 80 për qind. Pabarazitë po rriten, të cilat janë të dukshme nga fakti që fitimi mesatar i burrave ka rënë në 30,007 dollarë në vit nga 34,048 dollarë në vit, nga viti 1973 deri në 1993. Nëse fitimet e të gjithë burrave dhe grave merren në bazë familjare, atëherë rënia është 7 për qind, ndërsa për popullsinë mashkullore është 11 për qind. Sipas një studimi, i përmendur përsëri në The Guardian më 4 dhjetor 1995, që i referohet hendekut midis punëtorëve të fabrikës dhe menaxhmentit të lartë 20 vjet më parë, një drejtor ekzekutiv tipik i një korporate të madhe fitonte 40 herë më shumë se një punëtor tipik. Të dhënat e vitit 1993 tregojnë një diferencë prej 190 herë.

Pra, varfëria nuk është një fenomen veçanërisht i Botës së Tretë. Është një problem njerëzor, një problem global dhe një problem universal pasi edhe vendet më të pasura, më të avancuara dhe më industrializuar të botës po përballen me varfëri. Natyrisht, ekziston ajo çështje e varfërisë absolute dhe varfërisë relative, por gjithë ky skenar duhet të mbahet mend. Një pyetje e rëndësishme është: a kanë qenë gjithmonë të varfër të varfrit e sotëm? Cili është konteksti historik? Edhe pse statistika të besueshme nuk janë ende në dispozicion, ekzistojnë vlerësime të besueshme dhe të krahasueshme. Rreth 10 vjet më parë, Shoqëria Ndërkombëtare Ekonomike mbajti një konferencë, të cilës i janë botuar punimet, ku u krahasua situata ekonomike e vendeve të Botës së Tretë dhe e vendeve industriale të sotme, për periudha 200 vjet më parë dhe tani. Shumica e vendeve që sot konsiderohen të pazhvilluara, dikur ishin ose vende të zhvilluara, ose të paktën ishin në një nivel të ngjashëm sa i përket të ardhurave për frymë, kapitalit të grumbulluar, pjesëmarrjes në tregtinë ndërkombëtare dhe treguesve të varfërisë. Në shumë vende të Botës së Tretë, situata ishte e ngjashme ose edhe më e mirë se ajo e vendeve të zhvilluara në atë periudhë. Duke parë Indinë, për shembull, çdo e dhënë që është në dispozicion tregon se 300 vjet para pavarësisë gjatë gjithë këtij shekulli, të ardhurat reale për frymë kanë mbetur konstante. Kështu që, kur eksplorojmë jo vetëm të dhënat mbi varfërinë, por edhe shkaqet e varfërisë dhe faktorët përgjegjës për rritjen e varfërisë si ato aktuale ashtu edhe historike kjo perspektivë globale nuk mund të injorohet. Nuk dua të përhap ndjenjën e fajit. Nuk ka kuptim të fajësojmë thjesht sfondin kolonial, por duhet njohur realitetet historike dhe forcat historike që janë ende operative. Fakti mbetet që Afrika është plaçkitur përmes tregtisë së skllevërve për 400 vjet, gjatë periudhave koloniale të hershme dhe të mesme, dhe transferimi i burimeve vazhdoi deri në mes të shekullit të 20-të. Midis 1945 dhe 1965, në rastin e vetëm të Perandorisë Britanike, çfarëdo që kishte mbetur prej saj, bilancet sterling që u siguruan nga vendet e varfra të Botës së Tretë për të mbështetur vendin amë ishin mbi një miliard paund. Pra, mënyra si është krijuar varfëria në Afrikë, në Azinë dhe në Amerikën Latine dhe roli që ka luajtur transferimi i burimeve gjatë gjashtë shekujve të fundit dhe efekti i tij kumulativ në situatën ekonomike botërore sot, është një fushë që nuk mund të injorohet kur marrim parasysh dimensionet globale të varfërisë.

Në mënyrë të drejtë, duhet të fillojmë me vetëkritikë, sepse shtëpia jonë nuk është në rregull. Ekzistojnë faktorë shumë të rëndësishëm që gjenerojnë dhe përkeqësojnë varfërinë brenda vendeve të Botës së Tretë, duke përfshirë Pakistanin dhe tokat myslimane. Shpërndarja e pasurisë dhe të ardhurave, kontrolli mbi pushtetin politik dhe ekonomik, ndarja e shoqërisë në grupe, klasa dhe interesa të ngurta, monopolizimi i pushtetit, korrupsioni dhe regjimet despotike, janë të gjitha faktorë që kontribuojnë në gjendjen tonë të vështirë. Pa ndryshime thelbësore, pa ndryshuar ekuilibrin struktural të pushtetit dhe pa u përkushtuar seriozisht ndaj këtyre çështjeve, thjesht transferimet e parave dhe programet sociale dekorative nuk do të sjellin ndryshime reale.

Ne nuk jetojmë të izoluar; jemi pjesë e një sistemi global që, pavarësisht dëshirave tona, na ndikon fuqishëm. Megjithatë, ne ende nuk kemi fuqinë për ta ndryshuar ose për të formësuar këtë sistem në favorin tonë. Ndihmat e huaja dhe transferimet ndërkombëtare shpesh janë thjesht veprime të jashtme bujarie, pa ndikim të thellë, dhe përpjekje të kota për të zbutur varfërinë. Nëse i analizojmë gjërat më në thellësi, do të shohim se në fakt ka një rrjedhje të kundërt të burimeve materiale dhe njerëzore, kapital fizik dhe fuqinë mendore nga vendet e varfra të Botës së Tretë drejt vendeve të zhvilluara.. Këto janë çështjet me të cilat vendet e zhvilluara nuk janë të përgatitura për t’u përballur. Të besosh se duke shpërndarë atë që quhet ndihmë dhe disa transferime, padrejtësitë dhe pabarazitë ndërkombëtare mund të zgjidhen, në fakt, do të thotë të mos përballesh me problemin drejtpërdrejt. Strategjitë e zhvillimit, nën magjinë e të cilave janë bërë përpjekjet ekonomike zhvillimore në shumicën e vendeve të Botës së Tretë, janë ato të bazuara në përvojën shumë selektive të vendeve perëndimore dhe thjesht të përshtatura për të shërbyer interesave ekonomike dhe politike të këtyre ekonomive të avancuara. Prandaj, në terma reale këto strategji nuk kanë arritur të sjellin ndonjë ndryshim domethënës në këto vende të varfra. Dështimi i strategjive të rritjes ekonomike është një fushë që duhet shqyrtuar me kujdes. Rritja ekonomike është një domosdoshmëri. Pa zgjeruar tortën, nuk mund të kemi shpërndarje më të mirë. Pse ky zhvillim nuk ka ndodhur dhe cilët janë faktorët e brendshëm dhe të jashtëm që kanë penguar dhe vonuar rritjen, lidhen ngushtë me konceptin e varfërisë dhe mënyrat e zbutjes së saj. Pa u ndalur në këtë çështje si në aspektin teorik, ashtu edhe në atë praktik do të jetë e vështirë të kuptohen arsyet e dështimit tonë. Kjo është një tjetër pjesë shumë e rëndësishme e skenarit global.

Le të fokusohemi në dy çështje kyçe. E para është strategjia e zhvillimit përmes huave, disa me kushte lehtësuese, por kryesisht tashmë me norma tregu. Borxhi i vendeve në zhvillim po rritet vazhdimisht. Kostoja e interesit dhe normat e larta të këtyre huave po rëndojnë rëndë buxhetet e këtyre vendeve të varfra. Eksportet e tyre nuk janë të mjaftueshme për të përmbushur nevojat e brendshme, përveçse për të paguar këto detyrime financiare. Borxhi po rritet me shpejtësi të jashtëzakonshme, si një top dëbore që sa vjen dhe bëhet më i madh. Edhe financimi i borxhit brenda ekonomisë së brendshme ngre shqetësime. Edhe në Shtetet e Bashkuara, vendi më i pasur në botë, borxhi kombëtar që në vitin 1901 ishte vetëm 1 miliard dollarë, sot ka arritur mbi tre trilionë e gjysmë dollarë. Një nga shkaqet kryesore të deficitit buxhetor janë pagesat e interesit mbi këtë borxh të brendshëm.Lëvizja globale në fazën aktuale të kapitalizmit është nga ekonomia fizike drejt zgjerimit ekonomik financiar, me rezultatin që gjatë 20 viteve të fundit, në përgjithësi, ka pasur një zgjerim të jashtëzakonshëm financiar që nuk është në përputhje me zgjerimin fizik të ekonomisë. E gjithë puna me tregtinë dhe derivatet nuk është në krijimin e vlerës së shtuar dhe krijimin e aseteve reale, por në tregtimin e pretendimeve mbi asete. Ky tregtim po ndodh në nivele të ndryshme, me rezultatin që po ndodh një zgjerim financiar që po çon drejt një paqëndrueshmërie më të madhe financiare në të gjithë botën dhe pasurimit të disa njerëzve. Si mund një investitor të fitojë njëqind miliardë dollarë duke tronditur ekonomitë e Francës dhe Brazilit? Çfarë lloji shpërndarjeje të pasurisë dhe pushtetit po ndodh përmes këtij procesi dhe cilat janë implikimet e tij për vendet e Botës së Tretë dhe për gjithë sistemin bankar në mbarë botën? Kështu që e gjithë kjo çështje e borxhit lidhet shumë me zhvillimin ekonomik, lehtësimin e varfërisë dhe ekonominë e ardhshme të botës.

Dimensioni tjetër janë çmimet, veçanërisht të mallrave kryesore, burimeve minerale dhe madje edhe produkteve të vendeve më pak të zhvilluara dhe qëndrimi i vendeve të zhvilluara ndaj importeve nga këto vende. Bashkimet doganore, muret mbrojtëse që janë ngritur nga vendet e zhvilluara, dhe jo vetëm sot, por gjatë gjithë periudhës pas Luftës së Dytë Botërore. Cilat kanë qenë implikimet e tyre për zhvillimin e vendeve të Botës së Tretë? Si janë mbajtur çmimet e mallrave kryesore në mënyrë arbitrare të ulëta? Kush do ta mohojë se çmimet e naftës — një nga burimet kryesore — kanë qenë të njëjta nga viti 1923 deri në 1969, ndërkohë që çmimet e të gjitha mallrave të tjera, kryesore ose të tjera, janë rritur. Çmimi i naftës u mbajt qëllimisht në të njëjtin nivel. Si kontrollojnë blerësit monopolistë të këtyre lëndëve të para gjithë sistemin? Si u shkatërrua ekonomia e Zambisë që mbështetej në kafenë dhe çajin si produkte kryesore? Çfarë ndryshimesh kanë ndodhur në çmimet dhe kushtet e tregtisë midis vendeve të zhvilluara dhe vendeve më pak të zhvilluara dhe cilat kanë qenë implikimet e tyre për ekonomitë e tyre? Këto janë fusha shumë të rëndësishme lidhur me çështjen globale të lehtësimit të varfërisë.

Çështja e punës së fëmijëve është vënë në qendër të vëmendjes vetëm kohët e fundit. Por a nuk është fakt që, ligjërisht në SHBA, të burgosurit punëtorë paguhen me një tarifë që është 20 herë më e ulët se paga mesatare, dhe për këtë nuk ngrihet asnjë debat? Një shembull shumë domethënës për t’u analizuar janë këpucët sportive që kompanitë multinacionale importojnë nga vendet e Botës së Tretë dhe për të cilat shpenzojnë miliona në reklama. Çmimi i shitjes së një pale këpucësh kap mbi 46 paund, çmimi me shumicë është nën 25 paund, çmimi i fabrikës është më pak se 10 paund, nga të cilat kostoja e punës arrin vetëm rreth 1 paund. Raste të ngjashme ka shumë. Ajo që duhet theksuar është se të gjitha këto janë dimensione shumë të rëndësishme me përmasa globale. Gjatë 40 viteve të fundit, për shembull, në shumicën e vendeve në zhvillim përfshirë Pakistanin, Indinë dhe Amerikën Latine, të cilat patën një rritje shumë të shpejtë midis dy Luftërave Botërore, pse këto vende kanë dështuar të lehtësojnë varfërinë? Çfarë nuk është në rregull me to? Edhe gjatë fazave të zhvillimit ekonomik, që zgjasin disa dekada, nuk ka një lehtësim real të varfërisë në nivelin bazë. Pse? Një sugjerim i arsyeshëm do të ishte që të adoptohej një qasje krejtësisht e re, dhe për këtë do të duhet të kuptojmë se ekonomia duhet të ndryshojë qëndrimin ndaj njeriut dhe mirëqenies njerëzore dhe fokusi të zhvendoset nga grumbullimi i pasurisë drejt mirëqenies njerëzore. Ekonomia, nga të qenit qëllimi dhe vendimtari i vetëm, do të duhet të bëhet vetëm një shërbyese, një instrument dhe një mjet. Nëse ky ndryshim themelor nuk ndodh dhe nëse nuk adoptohet një qasje më etike, më e drejtë dhe më e përqendruar te njeriu, në nivel individual, shtetëror, shoqëror dhe global, nuk mund të pritet ndonjë ndryshim pozitiv. Qasja islame [e trajtuar në detaje në pjesë të tjera të kësaj libri] i adreson të gjitha këto probleme të përditshme nga një perspektivë shumë e ndryshme. Nuk është një qasje një-dimensionale, është një qasje ku moralja, materialja dhe individualja janë një përpjekje e qëllimshme, në mënyrë që një person të bëhet një agjent aktiv i frymëzuar nga vlera dhe ideale të caktuara, që kërkon jo vetëm mirëqenien e vet por edhe të të tjerëve. Nëse ky tranzicion nuk ndodh, dhe pastaj sigurisht që ndodhin ndryshime strukturore si rishpërndarja e pasurisë, të ardhurave dhe aseteve, reforma në tokë janë futur dhe mbi të gjitha, njerëzit, që sot janë një lloj skllevërish, janë në gjendje të vendosin për të ardhmen e tyre ekonomike, ata do të vazhdojnë të jenë të varfër dhe do të dominohen nga të tjerët. Pra, ai ndryshim duhet të ndodhë dhe duhet të jetë një ndryshim drejtues; një ndryshim në nivel politikash, por më e rëndësishme, është një ndryshim në nivelet strukturore dhe institucionale. Është qasja institucionale ajo që është dalluese te Islami sepse Islami, nga njëra anë, mobilizon dhe motivon individët dhe nga ana tjetër krijon këto institucione. Këto institucione marrin forma të ndryshme: shtetërore dhe të tjera, dhe të gjitha luajnë një rol në mobilizimin e burimeve dhe adresimin e shkaqeve të lehtësimit të varfërisë. Vetëm përmes një qasjeje të gjithanshme dhe të shumëfishtë do të jetë e mundur të ndryshohet kjo situatë dhe të krijohet një shoqëri e drejtë, për të cilën historiani një ditë mund të shkruajë se njerëzit kërkonin të jepnin ndihma, por nuk gjenin të varfër për t’i pranuar. Kjo ndodhte sepse koncepti i bamirësisë ishte revolucionarizuar në mënyrë të tillë që zekati nuk shihej më si bamirësi, por si një e drejtë. Kurani thotë: “Në pasurinë e tyre, kërkuesit dhe të varfrit kanë një të drejtë.” Pra, bëhet fjalë për mënyrën se si ndajmë dhe përmbushim të drejtat e njëri-tjetrit. Vetëm kështu mund të eliminohet varfëria në rrënjë të shoqërisë.

Pastrimi i të ardhurave në fondet islame të aksioneve

Pastrimi nënkupton largimin nga investimi të atyre të ardhurave që rrjedhin nga burime të cilat nuk janë të lejuara sipas Sheriatit. Në rastin e investimit në aksione, kjo i referohet kryesisht të ardhurave nga interesi dhe të ardhurave të rastësishme nga burime të tjera të palejuara, si shitja e alkoolit ose mishit të derrit. Edhe pse ideja duket e thjeshtë, në të vërtetë nuk është. Një kompani është një subjekt në funksionim. Është një entitet i gjallë me veprimtari me ndikim të gjerë dhe me interesa të shtrira gjerësisht. Është gjithashtu shumë komplekse nga pikëpamja kontabël dhe financiare. Gjërat nuk janë aq të thjeshta sa mund të duken. Prandaj, vlerësimi i të ardhurave të tilla është një detyrë e vështirë. Kjo kërkon njohuri të thella në kontabilitet dhe financë korporative, si dhe aftësi të veçanta për të trajtuar çështjet e Sheriatit, një kombinim që nuk është gjithmonë i disponueshëm.

Baza për pastrimin në Sheriat

Edhe pse programi i investimeve në aksione islame po fiton çdo ditë e më shumë pranueshmëri nga një numër gjithnjë në rritje i dijetarëve të Sheriatit dhe publikut në përgjithësi, ende mbetet ajo që disa ende besojnë se baza e tij në Sheriat është e dyshimtë. Situata është ndryshe kur bëhet fjalë për konceptin e pastrimit. Pastrimi ka një bazë të qartë në Sheriat, e cila gjendet në tekstet klasike të fikhut dhe në deklaratat e dijetarëve të mëdhenj të shekujve të parë, bazuar në kuptimin e tyre të teksteve (Kuran dhe Sunet).

Megjithatë, përcaktimi i atyre parimeve Sheriatike në një procedurë formale për pastrim është një detyrë shumë e vështirë dhe me shumë çështje të pazgjidhura. Për shembull: çfarë duhet të pastrohet saktësisht? A duhet të pastrohen vetëm dividentët, dhe nëse kompania nuk shpërndan dividentë, nuk kërkohet pastrim apo a përfshihen edhe fitimet kapitale, megjithëse këto të fundit janë fitime tregu që nuk rrjedhin direkt nga kompania apo ndoshta të dyja? Gjithashtu, a duhet të konsiderojmë të ardhurat nga interesi si bruto apo neto? Në rastin e parë, nuk do t’i zbriten shpenzimet këtyre të ardhurave, ndërsa në rastin e dytë, të ardhurat nga interesi do të llogariten pas zbritjes së shpenzimeve operative.

Metodat e pastrimit

Kemi përmbledhur disa metoda të pastrimit që do të prezantohen më poshtë. Çdo metodë bazohet në supozime, të cilat synojnë të përfshijnë kërkesat e Sheriatit në një formulë që mund të zbatohet lehtësisht nga menaxherët e fondeve. Të gjitha metodat e paraqitura këtu janë tashmë në praktikë dhe përdoren nga menaxherët e fondeve. Megjithatë, jam i sigurt se këto nuk janë të vetmet metoda. Sidoqoftë, jam mjaft i bindur që ato janë më të zakonshmet. Në secilën metodë përpiqemi të gjejmë faktorin P, me anë të të cilit mund të vlerësojmë të ardhurat nga interesi.

Metoda e parë:

Le të supozojmë se kemi një portofol me aksione kompanish. Më 1 janar (t1) kemi kompani në të cilat është investuar (c) secila që fiton interes të barabartë me l¢, prandaj kemi të ardhura nga interesi të barabarta.

Le të supozojmë se të ardhurat neto operative për çdo kompani janë y, prandaj të ardhurat totale neto operative për portofolin janë.

Le të supozojmë se vlera neto e aseteve të fondit më 1 janar është NAVt1. Pastaj llogarit Z i cili është i barabartë me NAVt2 – NAVt1. Faktori i pastrimit P do të jetë i barabartë me Z = P. Prandaj, për çdo dollar të investuar, investitori duhet të shumëzojë me P dhe ta dhurojë këtë shumë për bamirësi. Nëse P = 0.007 dhe Z i investitorit është $2000, atëherë ai duhet të heqë dorë nga $14.00.

Metoda e dytë:

Supozojmë se kemi n kompani në portofol: C1, C2…Cn
Fitimi nga dividentët = vlera e tregut * dividenti = d
Atëherë fitimi vjetor nga dividentët për portofolin = dc1 + dc2 + … + dcn

Llogarisni raportin e të ardhurave nga interesi = l¢ / të ardhura neto operative
Të ardhurat nga interesi për portofolin = l¢1 + l¢2 + … + l¢n
Pastrimi = (d) * (l¢) = P
Prandaj, për çdo dollar të investuar, shuma $P duhet dhuruar çdo vit për bamirësi.

Përdorimi i huave në fondet e investimeve (Gearing)

Një nga përparësitë më të rëndësishme të fondeve të investimeve në sistemin konvencional është përdorimi i huave për të rritur fitimin, i njohur si gearing. Kjo nënkupton mundësinë për të vënë peng asetet e fondit, për të marrë hua dhe për t’i riinvestuar ato me qëllim maksimizimin e fitimeve.

Megjithatë, kjo praktikë nuk është e pranueshme nga pikëpamja e Sheriatit, pasi huatë në sistemin konvencional përfshijnë pagesën e interesit (riba), e cila është e ndaluar në Islam.

Logjika që qëndron pas kësaj metode është që një pjesë e fondeve të investimit të vendosen në instrumente me kthim të sigurt e të qëndrueshëm. Ndërkohë, përmes përdorimit të huasë, fondi ka mundësi të gjenerojë të ardhura më të larta se ky kthim fiks, dhe si rezultat, rritet fitimi për pjesëmarrësit.

Megjithatë, nuk është e pamundur të hartohet një strukturë që është e pranueshme nga Sheriati dhe që ndjek një logjikë të ngjashme. Për shembull, fondi mund të blejë disa pasuri përmes marrëveshjes Murabaha, duke përdorur asetet e tjera të fondit si kolateral (garanci). Kështu, fondi shmang përdorimin e interesit dhe vepron në përputhje me parimet islame.

Fondet e aksioneve – Garancia e kapitalit nga menaxheri

Në përpjekje për të tërhequr sa më shumë investitorë, shumë menaxherë të fondeve konvencionale ofrojnë një garanci për vlerën nominale të kapitalit që investitorët depozitojnë në fond. Kjo do të thotë se, pavarësisht nga performanca e tregut, investitorit i premtohet se në fund të periudhës së investimit do të marrë të paktën të njëjtën shumë që ka investuar fillimisht.

Megjithatë, nga perspektiva e Sheriatit, një praktikë e tillë nuk lejohet. Kjo sepse kur një menaxher i fondit garanton kthimin e kapitalit investues, natyrën e marrëdhënies kontraktore e kthen nga një marrëdhënie investimi në një marrëdhënie huadhënie. Pra, menaxheri në thelb konsiderohet si huamarrës, ndërsa investitori si huadhënës. Në këtë rast, çdo përfitim që investitori merr përtej kapitalit të investuar konsiderohet si riba (kamatë), edhe nëse përqindja e këtij përfitimi nuk është fikse apo është e luhatshme.

Sheriati ndalon kategorikisht riba-n, dhe për këtë arsye, në fondet e menaxhuara sipas parimeve islame, nuk duhet të ekzistojë asnjë formë garancie për kapitalin. Humbja ose fitimi i investimit duhet të ndahet sipas marrëveshjes paraprake, dhe investitori duhet të jetë i vetëdijshëm se investimi përfshin risk. Vetëm në këtë mënyrë respektohen parimet themelore të investimit islam, që ndalojnë sigurimin e përfitimit të garantuar në këmbim të kapitalit të investuar.

Fondet islame nuk garantojnë kthimin e kapitalit, sepse një garanci e tillë do ta shkelte ndalimin e riba-s dhe do ta transformonte thelbësisht marrëdhënien ekonomike që parashikon Sheriati për investimet e lejuara.

Fonde islame të investimeve në aksione

Fonde islame të aksioneve: Investime me bazë etike

Investimet etike nuk janë një koncept i ri, pasi datojnë që nga vitet 1920. Megjithatë, ato fituan popullaritet në vitet 1970 e tutje. Në vitin 1971, një grup priftërinjsh metodistë në SHBA vërejtën se kisha e tyre merrte shpesh letra nga individë që kërkonin mënyra për të investuar në kompani që nuk prodhonin armë. Pasi kuptuan se nuk ekzistonte asnjë organizatë e specializuar në këtë lloj investimi, ata iu drejtuan firmave të Wall Street-it për ndihmë në krijimin e një fondi të posaçëm për këtë qëllim. Pax World Fund mund të jetë fondi i parë i aksioneve që ka përfshirë një grup të plotë çështjesh etike në kriteret e përzgjedhjes së tij. Fondi pionier, i cili përjashtonte nga portofoli kompanitë që prodhonin alkool dhe duhan, ishte i disponueshëm për investitorët që nga viti 1928. Më pas, lëvizja mjedisore dhe programet për barazi në mundësitë e punësimit në vitet 1970 sollën një numër fondesh aksionesh të përshtatura sipas preferencave të investitorëve që ishin të shqetësuar për këto çështje dhe dëshironin që paratë e tyre të ndikojnë në sektorin e biznesit për të respektuar më shumë rregullat. Fondi Dreyfus Third Century ishte një nga pionierët në këtë drejtim. Të tilla fonde ekzistojnë tani në SHBA dhe Evropë.

Fondet islame të aksioneve janë, pjesë e një grupi më të gjerë programesh të investimeve etike. Ato përmbushin nevojat e një grupi investitorësh që janë të shqetësuar për çështjet shoqërore dhe drejtësinë publike. Megjithatë, shqetësimi kryesor etik i investitorit islam lidhet me burimin e të ardhurave të tij. Ai është i detyruar fetarisht të sigurohet që fitimet e tij të jenë gjithmonë nga burime të “pastra.”

Tre ndryshime thelbësore në sistemin bankar islam

Fondet islame të aksioneve morrën hov nga disa ndryshime thelbësore që po ndodhnin në zhvillimin e sistemit banker islam gjatë viteve 1990. Këto ndryshime sollën krijimin e fondeve islame të aksioneve dhe inovacione të tjera investimi dhe financiare, të cilat pritet të mbajnë një ritëm të jashtëzakonshëm rritjeje në të ardhmen e afërt. Këto ndryshime janë:

Nga sistemi bankar islam mbrojtës në një qasje aktive e tij

Në vitet 1970 dhe 1980 shqetësimi kryesor i klientëve të sistemit bankar islam ishte vetëm shmangia e interesit. Bankat islame, atëherë, ishin “mbushur” me para të paperdorura në depozitat e llogarive rrjedhëse. Kujdesi kryesor i këtyre depozituesve ishte të sigurojnë që fondet e tyre të jenë larg transaksioneve me kamatë. Vitet 1990 dëshmuan një ndryshim të rëndësishëm. Një numër gjithnjë e më i madh myslimanësh, përveç dëshirës për të qëndruar larg interesit, kërkojnë gjithashtu që paratë e tyre të gjenerojnë fitim. Kjo krijoi mundësi për inovacione që sollën në treg programe investimi, të cilat, duke respektuar ndalimin e interesit sipas Sheriatit, janë në gjendje të ofrojnë një kthim të arsyeshëm nga investimi.

Nga sistemi bankar konvencional në atë islam

Rilindja fetare islame është përhapur tashmë në shtresat më të pasura, më me ndikim dhe më të arsimuara të shoqërive myslimane. Këto grupe nuk janë të reja në botën e biznesit dhe investimeve, por përmbushja e tyre shpirtërore fetare ka përfshirë edhe kalimin nga bankimi konvencional në atë pa interes. Për këtë arsye, shumë departamente bankare private që i shërbejnë individëve me pasuri të lartë (HNW) janë bërë ndër ofruesit më aktivë të shërbimeve të veprimtarisë bakare islame në kuadër të bankave tradicionale. Fondeve islame të aksioneve u është besuar detyra për të përmbushur nevojat e këtij grupi investitorësh.

Nga niveli vendor në atë ndërkombëtar

Sistemi bankar dhe shërbimet financiare po bëhen gjithnjë e më globale, dhe sistemi baknar islam dhe investimet islame nuk bëjnë përjashtim. Një numër gjithnjë në rritje myslimanësh po kërkojnë mundësi investimi përtej kufijve të vendeve të tyre. Ata nuk e lidhin më veprimtarinë bankare islame vetëm me myslimanët apo me vendet myslimane. Gjithnjë e më shumë investitorë po përdorin kritere përzgjedhjeje të bazuara në shqyrtimin e transaksioneve dhe ofertave investuese për të siguruar përputhshmërinë me parimet e Sheriatit, në vend që të mbështeten vetëm në emrin e institucionit ofrues. Kjo ka krijuar hapësira për institucionet kryesore financiare në Perëndim që të plotësojnë nevojat e këtyre investitorëve. Fondeve të aksioneve u është besuar një rol kyç në këtë drejtim.

Fondet islame të aksioneve janë një fenomen i kohëve të fundit

Fondi më i vjetër islam i aksioneve që i është ofruar publikut daton vetëm 2 vjet më parë, kur National Commercial Bank në Arabinë Saudite vendosi, me ndihmën e Wellington Management Company nga Boston, Massachusetts, të lançojë një fond global aksionesh që ndjek kufizimet e Shariatit për investimin në aksione. NMCC, një konsultant i NCB, punoi shumë fort për të artikuluar parimet relevante të Shariatit në kritere të zbatueshme që mund të përdoren nga menaxheri në përzgjedhjen e portofolit dhe në operimin e përditshëm të fondit. Përmes përpjekjes së përbashkët të këtyre tre institucioneve, fondi i parë islam i aksioneve u lansua në janar 1995. Nuk kaloi shumë kohë dhe fonde të tjera pasuan. Në më pak se 2 vjet, tashmë pesë fonde aksionesh ishin në treg, bazuar në të njëjtin model bazë.

Bazat fetare të dizajnimit të fondit islam të aksioneve

Si çdo sistem ligjor, Sheriati është një grup rregullash dhe ndalesash. Megjithatë, ndryshimi qëndron në faktin se Sheriati nuk është vetëm një sistem botëror, por pjesë e një sistemi besimesh që lidh jetën me botën tjetër. Prandaj, besimtari duhet të përfshijë në mënyrën e tij të vlerësimit dhe analizës “kosto-përfitim” këtë aspekt të xhennetit dhe xhehenemit. Kjo do të thotë se, përmes Sheriatit, jeta e tanishme dhe bota e përtejme shihen si një e tërë e pandarë. Për këtë arsye, besimtarët janë të kujdesshëm që vendimet e tyre për investime të jenë në përputhje me kërkesat fetare, duke respektuar rregullat e Sheriatit. Si rezultat, miratimi nga Sheriati i strukturës dhe funksionimit të fondeve të aksioneve është elementi më i rëndësishëm për punën e tyre.

Aspektet sheriatike të fondeve islame të aksioneve

Fondet e investimeve krijohen kur investitorët bashkojnë paratë e tyre për një qëllim të përbashkët investimi. Fuqia kolektive ofron mundësinë për të marrë pjesë në një portofol investimesh të larmishëm dhe të menaxhuar profesionalisht. Për t’u pranuar nga pikëpamja e Sheriatit, është thelbësore të shqyrtohen disa aspekte të fondeve të investimeve. Në veçanti, do të vlerësojmë marrëdhëniet kontraktuale midis palëve të përfshira në funksionimin e fondit, përzgjedhjen e përbërjes së portofolit, si dhe disa elemente operative të këtyre fondeve.

Marrëdhëniet kontraktuale në menaxhimin e fondit

Më e dukshmja është marrëdhënia midis investitorëve dhe menaxherit të fondit. Menaxhimi i fondit mund të bazohet në Mudarabah, ku menaxheri, qofte individ apo institucion, është Mudarib dhe investitorët janë rab-ul-mal (ofrues të fondeve). Në këtë rast, menaxheri do të ndajë vetëm fitimet e gjeneruara. Ndarja e fitimit duhet të jetë në përputhje me raportin e përcaktuar në prospektin, i cili nga pikëpamja e Shariatit përbën një marrëdhënie kontraktuale. Të ardhurat e tij do të bazohen në diferencën midis NAV(vlera totale e pasurive të fondit) fillestar dhe NAV në datën e çmimit, që përfaqëson fitimin në këtë marrëveshje. Data e çmimit përfaqëson likuidimin kontabël të Mudarabah.

Shumë menaxherë nuk do të dëshironin që kompensimi i tyre të lidhej me fitimin, por preferojnë të marrin një pagesë fikse. Në këtë rast, marrëdhënia mund të bazohet në kontratën ixharah. Menaxheri ka të drejtë për një të ardhur të lidhur me përpjekjen e tij menaxheriale. Shumica e menaxhimeve të fondeve të investimit bazohet në këtë marrëveshje. Në këtë rast, menaxheri ngarkon një përqindje të NAV në datën e çmimit. Ixharah është një kontratë e lejuar. Megjithatë, kompensimi në kontratën ixharah, si çdo kontratë shkëmbimi në Shariat, duhet të jetë i njohur në fillim të periudhës (koha e kontraktimit) dhe jo në fund (koha e likuidimit), përndryshe do të ekzistonte gharar (pasiguri) që mund ta bëj kontratën e pavlefshme. Ky kompensim nuk do të dihej saktësisht në kohën e kontraktimit (pasi bazohet në NAV në fund të periudhës), por vetëm në shumën afërsisht, që redukton këtë gharar, megjithatë nuk e eliminon plotësisht. Megjithëse autori mendon se kjo ixharah është e lejuar, disa dijetarë bashkëkohorë mendojnë ndryshe. Bërja e kompensimit për periudhën e ardhshme të varej nga NAV i periudhës së kaluar është një zgjidhje e drejtpërdrejtë.

Bai el Dain

Këtu lind pyetja nëse bai-el-dain lejohet apo jo në Sheriat. Fjala dain do të thotë “borxh”, ndërsa bai do të thotë “shitje”. Prandaj, bai-el-dain nënkupton shitjen e një borxhi. Nëse një person ka një borxh të arkëtueshëm nga dikush tjetër dhe dëshiron ta shesë atë me zbritje, siç ndodh zakonisht me faturat e këmbimit, kjo quhet në Sheriat bai-el-dain. Juristët tradicionalë myslimanë (fukahatë) janë unanimë në qëndrimin se bai-el-dain me zbritje nuk lejohet në Sheriat. Edhe shumica dërrmuese e dijetarëve bashkëkohorë myslimanë ndajnë të njëjtin mendim. Megjithatë, disa dijetarë nga Malajzisë e kanë lejuar këtë lloj shitjeje. Ata zakonisht i referohen mendimit të shkollës Shafiite, sipas së cilës lejohet shitja e borxhit, por nuk i kushtuan vëmendje faktit se juristët Shafiitë e lejojnë atë vetëm në një rast kur borxhi shitet me vlerën e tij të plotë.

Në fakt, ndalimi i bai-el-dain është një pasojë logjike e ndalimit të ‘ribasë’ ose interesit. Një ‘borxh’ i arkëtueshëm në terma monetarë korrespondon me paranë, dhe çdo transaksion ku paraja shkëmbehet me para të së njëjtës lloj, çmimi duhet të jetë i barabartë. Çdo rritje apo ulje nga njëra palë përbën ‘riba’ dhe nuk mund të lejohet në Sheriat.

Disa dijetarë argumentojnë se lejueshmëria e bai-el-dain kufizohet vetëm në rastet kur borxhi është krijuar përmes shitjes së një malli. Sipas tyre, në këtë rast borxhi përfaqëson mallin e shitur dhe shitja e tij mund të konsiderohet si shitje e një malli. Argumenti, megjithatë, është i pabazë. Sepse, sapo malli shitet, pronësia e tij i kalon blerësit dhe nuk është më në pronësi të shitësit. Ajo që zotëron shitësi nuk është gjë tjetër përveç parave. Prandaj, nëse ai shet borxhin, nuk është gjë tjetër veçse shitje e parasë dhe nuk mund të quhet në asnjë mënyrë si shitje e mallit.

Pikërisht për këtë arsye ky mendim nuk është pranuar nga shumica dërrmuese e dijetarëve bashkëkohorë. Akademia Islame e Fikhut në Xhide, e cila është organi përfaqësues më i madh i dijetarëve të Sheriatit dhe ka përfaqësues nga të gjitha vendet myslimane, përfshirë edhe Malajzinë, ka miratuar ndalimin e bai-el-dain në mënyrë unanime, pa asnjë kundërshtim.

Fondet e përziera islame

Një lloj tjetër i fondit islam mund të jetë ai që përdor shumat e mbledhura nga investitoret për të investuar në mënyra të ndryshme dhe të kombinuara, duke përfshirë aksionet, dhënien me qira (ixharah), tregtinë e mallrave, dhe forma të tjera të investimeve që janë në përputhje me parimet islame. Ky lloj fondi quhet Fond Islam i Përzier, për shkak të natyrës së tij diversifikuese dhe të përzierjes së aseteve dhe instrumenteve të ndryshme financiare.

Në këtë fond, një aspekt shumë i rëndësishëm për vlerësimin e përputhshmërisë me Sheriatin është përqindja e aseteve të prekshme (të prekshme fizike dhe reale) në krahasim me përqindjen e likuiditetit dhe borxheve. Nëse më shumë se 51% e aseteve të fondit janë të prekshme, që do të thotë se fondi ka një pjesë të konsiderueshme të pasurisë në forma konkrete dhe të qëndrueshme si prona, pajisje ose mallra, dhe përqindja e likuiditetit dhe borxheve është më pak se 50%, atëherë njësitë e këtij fondi mund të jenë të tregtueshme në tregun dytësor. Kjo do të thotë se investitorët mund të blejnë dhe shesin njësitë e fondit lirshëm, duke mundësuar kështu likuiditet dhe fleksibilitet në menaxhimin e investimeve të tyre.

Nga ana tjetër, nëse përqindja e likuiditetit dhe borxheve tejkalon 50%, domethënë se fondi ka më shumë para të gatshme ose detyrime për t’u arkëtuar sesa asete të prekshme, shumica e dijetarëve bashkëkohorë janë të mendimit se njësitë e këtij fondi nuk duhet të tregtohen në tregun dytësor. Arsyeja qëndron në faktin se një pjesë e madhe e pasurisë së fondit është në formë të likuiditetit ose borxheve, që sipas parimeve islame nuk konsiderohen si pronë e qëndrueshme për t’u tregtuar me fitim në treg. Për këtë arsye, në këtë rast, fondi duhet të jetë i mbyllur (closed-end fund), që do të thotë se njësitë e tij nuk mund të blihen apo shiten lirshëm në treg, por investitorët mund të përfitojnë vetëm përmes shpërndarjes së fitimeve ose në momentin e likuidimit të fondit.

Ky model i fondeve të përziera siguron një balancë midis diversifikimit të investimeve dhe respektimit të parimeve islame, duke ofruar një mundësi investimi që është fleksibël por gjithashtu i sigurt në përputhje me Sheriatin. Ai gjithashtu i ndihmon investitorët të përfitojnë nga lloje të ndryshme investimesh, duke minimizuar rrezikun dhe maksimizuar kthimet e mundshme, ndërsa respektohen kufizimet dhe parimet e besimit islam.

Fondet e investimeve murabahah

Murabahah është një formë e veçantë e shitjes në të cilën një mall shitet mbi bazën e çmimit të kostos, me shtimin e një marzhi fitimi të dakorduar ndërmjet palëve. Kjo mënyrë shitjeje është e ndryshme nga shitjet e zakonshme, sepse shitësi është i detyruar të zbulojë çmimin origjinal të blerjes dhe të specifikojë fitimin që ai ka shtuar mbi këtë kosto. Në kontekstin bashkëkohor, kjo formë është adoptuar gjerësisht nga bankat dhe institucionet financiare islame si një mjet për ofrimin e financimit në përputhje me parimet e Sheriatit.

Në praktikë, këto institucione blejnë mallrat ose asetet në emër të klientëve të tyre dhe më pas ua shesin atyre me pagesë të shtyrë, duke përfshirë në çmim edhe një marzh fitimi të paracaktuar. Klienti pajtohet të paguajë shumën totale në një periudhë të caktuar kohe, që mund të jetë në këste ose në një pagesë të vetme në të ardhmen.

Nëse krijohet një fond i investimit për të zhvilluar veprimtari në bazë të murabahah-së, ai duhet të jetë një fond i mbyllur (closed-end fund), që do të thotë se njësitë e këtij fondi nuk mund të tregtohen lirshëm në tregun dytësor. Ky kufizim buron nga natyra e portofolit të këtij fondi. Në rastin e murabahah, mallrat zakonisht shiten menjëherë pas blerjes nga furnizuesi origjinal dhe, për shkak se pagesa bëhet me vonesë, krijohet një borxh nga klienti ndaj fondit.

Kjo do të thotë se portofoli i fondit përbëhet kryesisht nga para të gatshme ose nga detyrime për t’u arkëtuar në të ardhmen (borxhe të arkëtueshme), dhe nuk përmban asete fizike apo të prekshme. Sipas parimeve të Sheriatit, këto elemente – para të gatshme dhe borxhe – nuk mund të jenë objekt tregtimi me fitim në tregun dytësor, sepse konsiderohen si përbërës jo të tregtueshëm në këtë kontekst. Nëse ato shkëmbehen për para, transaksioni duhet të bëhet vetëm me vlerë nominale (pa fitim), për të shmangur çdo formë të kamatës (riba), e cila është e ndaluar në Islam.

Për këtë arsye, fondet e murabahah janë më të përshtatshme për investitorë që synojnë të mbajnë njësitë e tyre deri në maturimin e borxheve dhe të marrin kthime në formën e fitimeve të dakorduara në kontratat murabahah, por jo për ata që kërkojnë likuiditet ose tregtim të lirë të njësive në treg.

Fondet e investimeve ixharah

Një lloj tjetër i fondit islam mund të jetë fondi i ixharah. Ixharah do të thotë dhënie me qira, dhe rregullat e detajuara të saj janë diskutuar më parë në kapitullin e tretë të këtij libri. Në këtë fond, shumat e mbledhura nga abonimet përdoren për të blerë pasuri si prona të paluajtshme, automjete apo pajisje të tjera, me qëllim që të jepen me qira për përdoruesit përfundimtarë. Prona e këtyre aseteve mbetet në pronësi të Fondit, ndërsa përdoruesit paguajnë qiranë. Këto pagesa janë burimi i të ardhurave për fondin dhe shpërndahen proporcionalisht ndërmjet investitorëve.

Çdo investitor pajiset me një çertifikatë që dëshmon pronësinë e tij proporcionale në asetet me qira dhe siguron të drejtën e tij për pjesën proporcionale në të ardhura. Këto çertifikata preferohet të quhen “sukuk”—një term i njohur në jurisprudencën tradicionale islame. Meqenëse këto sukuk përfaqësojnë pronësinë proporcionale të mbajtësve të tyre në pasuri të prekshme të fondit, dhe jo në shuma likuide ose borxhe, ato janë plotësisht të tregtueshme dhe mund të shiten e blihen në tregun dytësor. Kushdo që blen këto sukuk zë vendin e shitësit në pronësinë proporcionale të aseteve përkatëse dhe të gjitha të drejtat dhe detyrimet e investitorit origjinal i kalohen atij. Çmimi i këtyre sukuk-ve do të përcaktohet në bazë të forcave të tregut dhe zakonisht bazohet në fitimshmërinë e tyre.

Megjithatë, duhet pasur parasysh që kontratat e qirasë duhet të jenë në përputhje me parimet e Sheriatit, të cilat ndryshojnë ndjeshëm nga termat dhe kushtet e përdorura në marrëveshjet e zakonshme të qirasë financiare. Pikat e ndryshimit janë shpjeguar me hollësi në kapitullin e tretë të këtij libri. Megjithatë, disa parime bazë përmblidhen këtu:

Asetet me qira duhet të kenë ndonjë përfitim të dobishëm dhe qiraja duhet të llogaritet vetëm nga momenti kur përfitimi i tyre i dorëzohet qiramarrësit.
Asetet me qira duhet të jenë të tilla që përdorimi i tyre hallall (i lejuar) të jetë i mundur.
Qiradhënësi duhet të marrë përsipër të gjitha përgjegjësitë që rrjedhin nga pronësia e aseteve.
Qiraja duhet të jetë e përcaktuar dhe e njohur për palët që në fillim të kontratës.

Në këtë lloj fondi, menaxhimi duhet të veprojë si agjent i investitoreve dhe duhet të paguhet një tarifë për shërbimet e tij. Tarifa e menaxhimit mund të jetë një shumë fikse ose një përqindje e qirave të marra. Shumica e juristëve myslimanë janë të mendimit se një fond i tillë nuk mund të krijohet mbi bazën e mudarabah, sepse mudarabah, sipas tyre, kufizohet në shitjen e mallrave dhe nuk shtrihet në biznesin e shërbimeve dhe qirave. Megjithatë, në shkollën Hanbalite, mudarabah mund të aplikohet edhe në shërbime dhe qira. Kjo pikëpamje është preferuar nga një numër dijetarësh bashkëkohorë.

Fondet islame të mallrave

Një lloj tjetër i mundshëm i fondeve islame mund të jetë fondi i mallrave. Në këtë lloj fondi, shumat e investuara nga investitorët përdoren për të blerë mallra të ndryshme me qëllim rishitjen e tyre. Fitimet që realizohen nga këto shitje përbëjnë të ardhurat e fondit dhe shpërndahen proporcionalisht ndërmjet pjesëmarrësve.

Për ta bërë këtë fond të pranueshëm sipas Sheriatit, është e domosdoshme që të respektohen plotësisht të gjitha rregullat që rregullojnë transaksionet e shitjes. Për shembull:

Malli duhet të jetë në pronësi të shitësit në momentin e shitjes, sepse shitjet e shkurtra, ku një person shet një mall para se ta ketë në pronësi, nuk lejohen në Sheriat.
Shitjet për në të ardhmen nuk lejohen, përveç në rastet e salam dhe istisna (Për detaje të plota, mund të konsultohet kapitulli i mëparshëm i këtij libri).
Mallrat duhet të jenë hallall. Prandaj, nuk lejohet të tregtohet me verë, mish derri apo materiale të tjera të ndaluara.
Shitësi duhet të ketë posedim fizik ose konstruktiv mbi mallin që dëshiron të shesë. (Posedimi konstruktiv përfshin çdo veprim me të cilin rreziku i mallrave i kalon blerësit).
Çmimi i mallrave duhet të jetë i përcaktuar dhe i njohur për palët. Çdo çmim që është i pasigurt ose i lidhur me një ngjarje të pasigurt e bën shitjen të pavlefshme.

Duke marrë parasysh kushtet e mësipërme dhe të tjera të ngjashme, të përshkruara më në hollësi në kapitullin e dytë të këtij libri, mund të kuptohet lehtësisht që transaksionet e zakonshme në tregjet bashkëkohore të mallrave, veçanërisht në tregjet e së ardhmes (futures), nuk i përmbushin këto kushte. Prandaj, një Fond Islam i Mallrave nuk mund të përfshihet në transaksione të tilla. Megjithatë, nëse ka transaksione të vërteta me mallra që respektojnë të gjitha kërkesat e Sheriatit, përfshirë kushtet e mësipërme, atëherë një fond mallrash mund të themelohet. Njësitë e një fondi të tillë mund të tregtohen gjithashtu, me kusht që portofoli të ketë gjithmonë në pronësi disa mallra.

1...345...714 Faqja 4 nga 714

Ekonomia Islame