Roli i politikës fiskale

U zhvillua një diskutim i gjerë mbi rolin e politikës fiskale në një ekonomi islame, i cili preku pothuajse të gjitha aspektet e financave publike. Pikënisja e diskutimit ishte nëse objektivat e politikës fiskale në një ekonomi islame ishin ndonjëherë të ndryshëme nga ata në shtetet e tjera. Dokumentet e paraqitura nga Faridi, Salama, Kahf dhe Metwally theksojnë fuqishëm se politika fiskale në një shtet islam duhet të ketë një orientim ideologjik. Kjo do të thotë se politika fiskale në një ekonomi islame duhet të evoluojë brenda kornizës ideologjike të Islamit dhe nuk mund të jetë e pa-vlerë. Është përgjegjësia e një shteti islam që të promovojë vlerat islame dhe, pasi Islami i kushton vëmendje të barabartë si mirëqenies materiale ashtu edhe asaj shpirtërore, politikat e shtetit, përfshirë politikën fiskale, duhet të reflektojnë këtë filozofi thelbësore. Ky është, për të thënë të vërtetën, elementi dallues i politikës fiskale në një ekonomi islame.

Një shtet islam duhet të mbrojë si kufijtë e tij gjeografikë ashtu edhe ata ideologjikë. Duhet të ketë burime të mjaftueshme për të mbajtur një kapacitet të fortë mbrojtës. Po ashtu, duhet të mbrojë besimin e popullit dhe t’i mbajë ata të motivuar islamikisht. Për më tepër, duhet të sigurojë që nevojat themelore ekonomike të të gjithë popullsisë të plotësohen në mënyrë të mjaftueshme. Si shtetet e tjera, një shtet islam ka gjithashtu përgjegjësinë për të ruajtur rendin dhe ligjin dhe për të siguruar infrastrukturën e nevojshme për të promovuar rritjen ekonomike. Nuk pati ndonjë ndryshim mendimi mes pjesëmarrësve në seminar për këto funksione thelbësore të një shteti islam. Megjithatë, pati një nuancë ndryshimi në lidhje me përgjegjësinë e shtetit islam për të rritur standardet e jetesës së të varfërve përtej nivelit të mbijetesës përmes veprimeve direkte të shtetit. Kahf është i mendimit se përgjegjësia e shtetit përfundon pas sigurimit të plotësimit të një “standardi jetese të përcaktuar shoqërisht për të varfrit”, që përfshin ushqimin, veshjen dhe strehimin e domosdoshëm. Shumica e të tjerëve mendojnë se shteti islam duhet të jetë gjithashtu aktiv në zvogëlimin e pabarazive të të ardhurave dhe pasurisë dhe në promovimin e një rendi ekonomik dhe shoqëror të barabartë.

Pikëpamja që një person ka për përgjegjësitë e një shteti islam ka një ndikim të rëndësishëm mbi mendimet e tij për politikat tatimore që duhet të ndjekë. Kështu, Kahf mbështet një nivel të ulët tatimi dhe citon pikëpamjet e mendimtarëve të hershëm islamë si Imam Maliku, Ibn Hazmi dhe Kattani, të cilët thonë se vendosja e tatimeve mbi Zekatin është e justifikuar vetëm për të plotësuar nevojat e mbrojtjes, sigurimin e një jetese minimale për të varfrit dhe shpenzimet e domosdoshme që mbrojnë interesat kolektive të muslimanëve. Kahf është gjithashtu kundër përdorimit të tatimeve për qëllime të shpërndarjes së të ardhurave. Ai mbështet dhënien e mundësive maksimale për përpjekjet dhe nismën private, që aktiviteti ekonomik të zhvillohet pa u penguar nga nivele të larta tatimesh. Pjesëmarrësit e tjerë mbajtën një pikëpamje më pragmatike për kufirin dhe justifikimin e tatimeve shtesë në një ekonomi islame. Ata mendonin se shteti ka një liri të gjerë në përcaktimin e kufijve të tatimeve. Ata favorizuan përdorimin aktiv të politikës tatimore për të arritur qëllimet e një shoqërie islame, të cilat, sipas tyre, përfshijnë promovimin e një rendi shoqëror dhe ekonomik të barabartë, përshpejtimin e rritjes ekonomike dhe ruajtjen e stabilitetit monetar. Megjithatë, të gjithë ishin dakord që për të mbajtur tatimet brenda kufijve të arsyeshëm, çdo shpenzim i kotë duhet të shmanget dhe shpenzimet administrative duhet të mbahen në minimum.

Një vëmendje e madhe në seminar iu kushtua mundësive të Zekatit si një instrument për shuarjen e varfërisë, si një masë për shpërndarjen e të ardhurave dhe si një mekanizëm stabilizues. U pranua se Zekati ishte përbërësi më i rëndësishëm i sistemit të sigurimeve shoqërore në Islam. Megjithatë, aftësia e Zekatit për të eliminuar varfërinë varet nga numri i njerëzve që kanë nevojë për ndihmën nga Zekati në një shtet të caktuar. Nëse mësimet e Islamit ndiqen besnikërisht në një shoqëri, nuk do të ekzistojnë pabarazi të dukshme të të ardhurave dhe nuk do të ketë shumë njerëz që të jenë në varfëri ekstreme. Në një situatë të tillë, të ardhurat nga Zekati duhet të mjaftojnë për të eliminuar varfërinë. Megjithatë, nëse për arsye historike dhe neglizhencë të mësimeve islame, numri i të varfërve në një shtet është shumë i madh, është detyrë e një shteti islam që të plotësojë burimet e fituara nga Zekati përmes mënyrave të tjera për të përmbushur nevojat minimale të të varfërve.

Rëndësia e Zekatit si një mekanizëm thelbësor për shpërndarjen e të ardhurave në një ekonomi islame u theksua nga disa pjesëmarrës. Dhënia e Zekatit është e detyrueshme për myslimanët që kanë pasuri mbi kufirin e nisabit, ndërsa ata që nuk e arrijnë këtë kufi kanë të drejtë të përfitojnë ndihmë nga fondet e Zekatit. Faridi është i mendimit se nisabi lejon një interpretim dinamik në lidhje me indeksin e kostos së jetesës dhe standartet aktuale të jetesës. Ai përfshin konceptin e “vijës së varfërisë” në këtë kontekst sugjeron që qeveria mund të caktoj një vijë varfërie bazuar në standartet aktuale të jetesës. Personat me të ardhura mbi kufirin e varfërisë do të jenë të detyruar të japin Zekat, ndërsa ata me të ardhura nën kufirin e varfërisë do të kenë të drejtë të marrin ndihmë financiare nga fondet e Zekatit. Ky mendim i nisabit është i ndryshëm nga mendimi tradicional, sipas të cilit nisabi është i caktuar jo në terma të të ardhurave, por në terma të posedimit të një sasie të caktuar ari ose argjendi ose pasurive që kanë vlerë të barabartë me atë sasi ari ose argjendi. Nuk pati mjaft diskutim mbi këtë çështje në seminar dhe ndoshta do të ishte e dobishme ta diskutojmë përsëri në një rast tjetër. Një pikë tjetër e bërë në lidhje me aspektet shpërndarëse të Zekatit ishte se, nëse ekzistojnë pabarazi të dukshme të të ardhurave dhe pasurisë në një shoqëri, Zekati nuk mund të mjaftojë për të arritur uljen e dëshiruar të këtyre pabarazive, sidomos për shkak se normat e Zekatit janë të caktuara dhe nuk mund të ndryshohen. Kjo nënkupton që një shtet islam duhet të përdorë mjete të tjera të politikave fiskale, përfshirë tatimin progresiv, për qëllime shpërndarëse.

Përdorimi i Zekatit si një mjet stabilizues u diskutua gjithashtu. Disa pjesëmarrës theksuan se Zekati mund të përdoret si një mjet kundër-ciklik, pasi nuk është e detyrueshme për shtetin të shpërndajë të ardhurat nga Zekati brenda një periudhe të caktuar kohore. Pra, një pjesë e të ardhurave nga Zekati mund të mbahen gjatë një situate inflacioni dhe këto fonde mund të lëshohen për të rritur fuqinë blerëse në një periudhë aktiviteti ekonomik të ulur. Megjithatë, ndjenja e përgjithshme ishte se, pasi normat e Zekatit janë të caktuara dhe qëllimet për të cilat mund të përdoren të ardhurat nga Zekati janë gjithashtu të përcaktuara në Sheriat, nuk ka shumë mundësi për ta përdorur Zekatin si një mjet stabilizues. Për më tepër, qëllimi kryesor i sistemit të Zekatit është ndihma për të varfrit dhe nuk do të ishte e përshtatshme të mbahen shpërndarjet nga mbledhja e Zekatit për të shërbyer si një mjet kundër-inflacionar përballë vazhdimit të varfërisë.

Tema u përsërit disa herë në seminar që, megjithëse Zekati është një shtyllë themelore e Islamit dhe shërben për një qëllim të rëndësishëm, nuk duhet pritur që ai të arrijë të gjitha objektivat e një shteti islam Faridi e shpreh qartë kur thotë se “sistemi tatimor islam duhet të strukturohet në mënyrë që të plotësojë ‘hendekun e objektivave’ që tregohet nga ose lidhet me Zekatin.” Ai shkon më tej dhe thotë se nuk ka asgjë të keqe në përdorimin e mjeteve të tjera të politikës fiskale për të modifikuar efektet ekonomike të Zekatit, nëse kjo konsiderohet e nevojshme nga pikëpamja e mirëqenies së përgjithshme të Umetit. Nga ana tjetër, nëse zhvillime të caktuara në ekonomi pengojnë arritjen e objektivave të Zekatit, duhet të përdoren mjete të tjera të politikës fiskale për t’i parandaluar ose kontrolluar ato.

Metwally i jep rëndësi më të madhe politikës fiskale në një ekonomi islame për të arritur objektivat ekonomike të një shteti islam. Ai është i mendimit se do të duhet të mbështetet kryesisht në politikën fiskale për të arritur stabilizimin dhe ekuilibrin në tregun e parasë në një ekonomi islame, sepse politika monetare pa disponueshmërinë e armës së normës së interesit nuk do të mund të arrijë këtë objektiv. Në këtë kontekst, ai paraqet idenë e “detyrimeve ekonomike” mbi “të ardhurat dhe pasuritë e papërdorura,” normat e të cilave mund të ndryshojnë herë pas here për qëllime stabilizimi. Ai pretendon se një rritje e normës së detyrimeve mbi paratë e papërdorura mund të përdoret për të sjellë një ulje të sasisë së parasë që kërkohet në një nivel të caktuar të të ardhurave. Duke bërë alternativën ndaj investimit më të shtrenjtë, rritja e detyrimeve ekonomike mund të stimulojë investimin privat. Propozimi i Metwally është teorikisht tërheqës, por zbatimi i tij praktik nuk do të jetë i lehtë. Për më tepër, problemi kryesor me idenë e tij për detyrime ekonomike të ndryshueshme mbi paratë e papërdorura është se kjo mund të përbëjë një ndryshim të normës së Zekatit, që nuk është i lejueshëm në Sheriat. Frika e tij për paaftësinë e politikës monetare për të arritur një ekuilibër në tregun e parasë në mungesë të armës së normës së interesit gjithashtu duket të jetë e pasaktë, pasi modele të ndryshme janë zhvilluar nga ekonomistët myslimanë që tregojnë se mekanizma të alternuar janë të disponueshëm në një ekonomi islame për të sjellë ekuilibrin e nevojshëm në tregun e parasë.

Në seminar u kushtua gjithashtu vëmendje mënyrave dhe mjeteve për të përballuar deficitet buxhetore të qeverive në shtetet islame.

U pranua që tatimi ka kufizimet e tij si një mjet për mbledhjen e burimeve, dhe qeveria mund të ketë nevojë të huazojë për të përballuar nevojat e pazgjidhshme. Një mënyrë për të përballuar këtë situatë sugjerohet nga Chapra në punimin e tij. Kjo përfshin krijimin e një mundësie për huazim pa interes nga qeveria nga bankat komerciale në një proporcion me depozitat pa interes që ato mbajnë. Opsioni tjetër përfshin bankën qendrore që siguron burimet e nevojshme për qeverinë në një bazë pa interes. Huazimi nga banka qendrore, natyrisht, duhet të mbahet brenda kufijve të arsyeshëm për të ruajtur stabilitetin monetar, por nuk duket të ketë asgjë të gabuar në huazimin e qeverisë nga banka qendrore nga pikëpamja e Sheriatit.

Mbajtja e rrezikut dhe ndarja e fitimit në kuadrin islam: Disa çështje të ndarjes së burimeve

Analiza e zëvendësimit në shkallë të gjerë të interesit me skema të ndarjes së fitimit që do të aplikohej në një sistem ekonomik islam tërësisht të vendosur është, pa dyshim, një detyrë komplekse, e cila në këtë moment e bën të pamundur një trajtim përfundimtar dhe gjithëpërfshirës. Roli i fitimeve si ndarës i burimeve, ndarja e fitimit në lidhje me efikasitetin prodhues të punëtorëve, dhe ndarja e fitimit si një mjet për arritjen e shpërndarjes së barabartë të të ardhurave, janë disa nga çështjet e rëndësishme që kërkojnë përpjekje të konsiderueshme kërkimore nga ekonomistët myslimanë. Megjithatë, ne pretendojmë se, ndërkohë, disa parime themelore mund të paraqiten dhe të ngrihen pyetje përkatëse. Ky punim nuk ofron, në asnjë mënyrë, një kuadër të plotë analize ku ndarja e fitimit zëvendëson ose përsërit funksionet që aktualisht kryhen nga interesi. Ai trajton problemet e mbajtjes së rrezikut që lidhen posaçërisht me pjesëmarrjen e punëtorëve në fitimin e ndërmarrjeve ku ata punojnë. Vërehet se diskutimet mbi problemet e rishpërndarjes dhe debati mbi ndarjen e fitimit krijojnë përshtypjen se të vetmet elemente për rishpërndarje janë të ardhurat dhe pasuria, por jo rreziqet.

Një pohim kaq i thjeshtëzuar për një çështje mjaft të ndërlikuar kërkon një analizë të paanshme dhe të kujdesshme. Një sistem ekonomik pa rreziqe është i paimagjinueshëm. As nuk është e mundur që rezultati i pasigurt i një ekonomie të shndërrohet në një të sigurt vetëm përmes rishpërndarjes. Në këtë punim bëjmë përdorim të teorisë së kapitalit dhe lidhim elementët e mbajtjes së rrezikut me atë të ndarjes së fitimit. Derivohen disa rregulla për ndarjen e fitimeve ndërmjet punëtorëve të ndërmarrjeve në të cilat ata punojnë. Brenda këndvështrimit të objektivave të një ekonomie islame, rëndësia e temës së trajtuar në këtë punim buron nga fakti se:

(i) i referohet ndryshimeve të nevojshme në institucionet ekzistuese shoqërore kur funksioni i mbajtjes së rrezikut ndahet nga punonjësit;
(ii) ngre çështjen e pjesëmarrjes së punëtorëve në rreziqet e të ardhurave të ndërmarrjeve në të cilat ata janë të punësuar; dhe
(iii) shqyrton çështjen e efikasitetit prodhues sipas skemave të ndryshme të ndarjes së rrezikut. Në përmbledhje, fokusohet në çështjet themelore, arritja e të cilave është objektivi kryesor në një sistem ekonomik islam tërësisht të vendosur.

Pa pretenduar për origjinalitet, pra, qëllimi më modest i këtij punimi është të sintetizojë parimet thelbësore të disa veprave themelore nga Dreze (1976), Sievert dhe Tomann (1977), dhe Franke (1977a, 1977b). Kjo qasje, besojmë, do të na ndihmojë në adresimin e çështjeve kyçe që kanë të bëjnë me rolin e mundshëm të ndarjes së fitimit në një ristrukturim të pritur të sistemit ekonomik të bazuar në parimet islame. Ajo mbështetet gjerësisht në përvojën e vendeve të industrializuara perëndimore si SHBA, Kanadaja, dhe veçanërisht Gjermania Perëndimore, ku ekzistojnë lloje të ndryshme të skemave të ndarjes së fitimit së bashku me institucione financiare shumë të zhvilluara të bazuara në interes.

Tema kryesore e punimit është se fitimet kanë një funksion legjitim ekonomik dhe, megjithëse të pasigurta (ex-ante), ato përbëjnë një formë shpërblimi — shpërblimi për gatishmërinë për të marrë përsipër “rrezikun e investimit”. Ajo që është thelbësore, megjithatë, por një supozim i arsyeshëm në praktikë, është se punonjësit do ta perceptojnë se ndarja e fitimit përfshin në mënyrë të barabartë mbajtjen (ose ndarjen) e rrezikut: pra, pjesëmarrja në një skemë të ndarjes së fitimit nuk garanton pa mëdyshje kthime pozitive.

Plani i paraqitjes është si më poshtë. Seksioni II tregon se, brenda kuadrit të teorisë së kapitalit, institucionet ekzistuese shoqërore do të kërkonin ndryshime kur funksioni i mbajtjes së rrezikut ndahet nga punonjësit. Atëherë shtrohet pyetja se si duhet të institucionalizohet pjesëmarrja e punëtorëve në rreziqet e të ardhurave të firmës. Kjo shqyrtohet në seksionin III. Çështja lidhur me ndarjen e rrezikut dhe efikasitetit prodhues nën sisteme të ndryshme pagese paraqitet më pas në seksionin IV. Së fundi, disa përfundime të përgjithshme që rrjedhin nga paraqitja jepen në seksionin V. Përpara se të vazhdojmë me paraqitjen, është e nevojshme të përmenden dy paralajmërime për lexuesin: së pari, ne parashikojmë një periudhë kalimtare përpara vendosjes së një Rendi Ekonomik Islam të plotë. Kuadri analitik i këtij punimi mund të ofrojë një dizajn eksperimental për këtë periudhë kalimtare. Së dyti, kemi zgjedhur një qasje mikro-ekonomike pasi, në këtë nivel, interpretimi i propozuar për ndarjen e fitimit do të lejonte nxjerrjen e rregullave për qëllime të arritjes së një koncepti operacional (ose optimal) të ndarjes së fitimit.

Marrja e rrezikut nga punonjësit

Teoria e kapitalit ofron një kuadër të përshtatshëm për të analizuar efektet e zhvendosjes së rrezikut te punonjësit si pasojë e ndarjes së fitimit. Kur trajtohet roli i kapitalit njerëzor, kjo qasje teorike sugjeron që të ardhurat e ardhshme nga kapitali njerëzor duhet të trajtohen në mënyrë të ngjashme me të ardhurat nga kapitali jo-njerëzor dhe, për këtë arsye, mund të aplikohet edhe në fushën e shpërndarjes së të ardhurave. Ndarja e fitimit shihet si përdorimi i punës njerëzore në këmbim të një pretendimi për të ardhura të pasigurta. Nga ana e punonjësve, negociatat për ndarjen e fitimit mund të interpretohen si një zgjedhje mes pagës, e cila është e ardhura e garantuar për një periudhë të caktuar, dhe një pretendimi për të ardhura të pasigurta në të ardhmen, vlera e pritur e të cilave është më e lartë se paga për shkak të faktorëve të rrezikut. Pala tjetër në kontratë, aksionarët e një kompanie, tani ndodhen në një situatë ku rreziku është i ndarë, por si pasojë kthimi nga marrja e rrezikut për ta është më i ulët.

Në vendet industriale perëndimore, gatishmëria për të ndërmarrë rrezik është një funksion që, gjatë një periudhe të gjatë kohe, është transferuar nga pronarët e kompanive te korporatat aksionare me përgjegjësi të kufizuar, pra te aksionarët e korporatave. Kjo ndarje e menaxhimit nga përgjegjësia ka rezultuar në zgjerimin e madh të sistemit kapitalist. Në parim, një ndarje e tillë funksionale lehtëson shpërndarjen efikase të burimeve në përdorimin e tyre më produktiv. Megjithatë, për aq kohë sa mundësia e zgjedhjes midis të ardhurave të sigurta dhe atyre të shoqëruara me një pasiguri u përket vetëm pronarëve të kapitalit, mundësitë për përmirësimin e shpërndarjes dhe shfrytëzimit të burimeve prodhuese nuk shfrytëzohen plotësisht, pasi shpërndarja e pasurisë jo-njerëzore është shumë e pabarabartë. Pronarët e vetëm të pasurisë njerëzore janë të kufizuar në zgjedhjen e marrjes së rrezikut përsa i përket të ardhurave të tyre. Kështu, në mundësinë për të siguruar të ardhura shtesë, ata mund të investojnë pasurinë e tyre njerëzore vetëm në punë në bazë të “të ardhurave fikse dhe rrezikut të tepëruarit”. Në kuadrin institucional aktual të kapitalit njerëzor, punonjësit e zakonshëm janë të pafavorizuar në dy mënyra:

Të gjitha asetet kapitale janë në një pozitë më të favorshme për të shfrytëzuar çdo përparësi përmes shpërndarjes së rrezikut; dhe
Por nuk është aq e lehtë të mblidhen fonde mbi bazën e kapitalit njerëzor si kolateral, për arsyen e thjeshtë se kreditorët e mundshëm janë të kufizuar në zbatimin e pretendimeve të tyre.

Prandaj, fusha e mundshme e shpërndarjes optimale të rrezikut mund të zgjerohej nëse qasja te të ardhurat me rrezik do të ishte më lehtësisht e mundshme për ata që zotërojnë vetëm kapital njerëzor. Mobilizimi i burimeve të çdo faktori të rrallë, siç është gatishmëria për të ndërmarrë rrezik, padyshim që përbën një përparësi. Kjo në fund të fundit shpjegon pse priten efekte shpërndarëse nga ndarja e fitimit me punonjësit. Ka arsye shtesë për të nxitur mobilizimin e këtyre rezervave nëse synimi është ndërtimi i një Rendi Islam të drejtë:

Si pasojë e rritjes së investimeve në arsim, kapitali njerëzor mund të fitojë një rëndësi më të madhe në një shoqëri. Brenda një kuadri institucional të caktuar, kjo mund të çojë në një rritje të pjesës që i takon punës në shpërndarjen e të ardhurave.
Një ndryshim në sjelljen dhe qëndrimin shoqëror, i shoqëruar me përparime në legjislacionin social, si për shembull mbrojtja ndaj largimeve nga puna, do ta transformonte gjithnjë e më shumë faktorin punë në një kapital shoqëror të përbashkët.

Me vazhdimin e zhvillimit ekonomik, kërkesa e punonjësve për pjesëmarrje në vendimmarrjen ekonomike bëhet gjithnjë e më e rëndësishme shoqërisht dhe politikisht. Në futjen e bashkëvendosjes së punonjësve me menaxhmentin, do të ishte e nevojshme që marrja e rrezikut prej tyre të shpërblehej përmes kombinimit të bashkëvendosjes me ndarjen e fitimit.

Koncepti tradicional i ndarjes së drejtpërdrejtë të fitimit u zhvillua nga ide dhe sisteme politike. Duke filluar nga pyetja se kush ka të drejtë të zotërojë një të mirë të prodhuar së bashku, ky koncept përfshin në thelb kërkesën për një kushtetutë të re industriale që është një hap drejt vetëmenaxhimit të punëtorëve (von-Weizsacker, 1972). Ideja themelore është të ndërmerren masa që u mundësojnë punonjësve të marrin hua mbi bazën e kapitalit të tyre njerëzor për qëllime investimi. Në këtë mënyrë, punonjësit do të kishin mundësinë të zgjedhin midis të ardhurave të sigurta dhe atyre të pasigurta.

Marrja e huave mbi kapitalin njerëzor u mundëson punonjësve të zgjedhin sipas preferencave të tyre individuale për rrezik, midis pretendimeve të sigurta dhe atyre të pasigurta për të ardhura. Megjithatë, koncepti i ndarjes së drejtpërdrejtë të fitimit nga punonjësit i trajton ata kolektivisht. Kjo është kështu pavarësisht nëse ndarja e fitimit jepet në një bazë patriarkale nga çdo firmë individuale, ose sipas skemave të instaluara përmes ndonjë legjislacioni.

Pengesa themelore në marrjen e huave mbi kapitalin njerëzor në një shkallë të gjerë ndoshta qëndron në papajtueshmërinë e interesave, dëshirën e punonjësve për një kufizim të caktuar të përgjegjësisë dhe interesin e bankave për të siguruar mbrojtjen nga mundësia e përgjegjësisë të pakufizuar. Është thelbësore që mundësia e arritjes së përfitimeve nga të ardhurat përmes ndërmarrjes së rrezikëve të ardhurash të lidhet për arsye të mira me pronësinë e kapitalit. Pyetja që lind, pra, është nëse futja e skemave të ndarjes së fitimit ka potencialin për të zgjeruar kufirin e marrjes së huave mbi kapitalin njerëzor. Më konkretisht, a janë firmat të gatshme të shpërblejnë pjesëmarrjen e punonjësve në kushte më të favorshme se ato që mund të ofrojnë bankat ekzistuese?

Shpërndarja e rrezikut dhe efikasiteti prodhues

Rëndësia e shpërndarjes së rrezikut dhe efikasitetit prodhues për mirëqenien e një shoqërie duhet të jetë e qartë. Shpërndarja e rrezikut ka jo vetëm një efekt të drejtpërdrejtë në mirëqenien e individëve, por gjithashtu ndikon në mënyrë indirekte në gatishmërinë e investitorëve për të ofruar kapital për investime me rrezik dhe kështu në rritjen e ekonomisë. Në të njëjtën kohë, performanca e punës së punëtorëve mund të varet nga rreziku i tyre, i cili pjesërisht varet nga rreziku i punësimit. Ky i fundit, nga ana tjetër, mund të ndikojë fuqishëm në të ardhurat që i akumulohen ekonomisë. Prandaj, mund të supozohet se sistemi i pagave ka një ndikim të fortë në mirëqenien e shoqërisë.

Në një kritikë të shkëlqyer të sistemit të pagës fikse, Gunter Franke (1977 a) ka zhvilluar një model teorik të shpërndarjes së rrezikut dhe efikasitetit prodhues. Ky seksion mbështetet shumë në punën e tij. Ai ofron kritikat e mëposhtme ndaj sistemit së pagës fikse:

Nën një sistem page fikse (pa garanci punësimi), punëtori përballet mesatarisht me një probabilitet më të lartë për t’u pushuar nga puna sesa në një sistem me pagë të rregullueshme. Meqenëse një probabilitet më i lartë për t’u pushuar nga puna mund të rrisë ndjeshëm rrezikun e të ardhurave për punëtorin, atëherë rreziku i tij i të ardhurave mund të jetë më i lartë nën një sistem page fikse sesa nën një sistem me pagë të rregullueshme;
Një pagë fikse nuk mund të pasqyrojë produktivitetin marginal të punëtorit në kushte të ndryshme natyrore; (Franke, 1977 b) dhe (Dreze, 1977);

Nëse pagat shërbejnë si stimuj financiarë për punëtorët që të punojnë më shumë ose më pak për punëdhënësin, atëherë ekonomia nuk do të jetë efiçente në mënyrë produktive nën një sistem page fikse: nuk ka ndonjë nxitje për punëtorin që të punojë më shumë në ato gjendje me produktivitet margjinal të lartë, në krahasim me gjendjet me produktivitet margjinal të ulët.

Analiza e tij nuk shqyrton ato tregje ku sistemi i pagës nuk ka rëndësi, pasi këto tregje janë kaq joreale saqë nuk mund të nxirren përfundime të orientuara nga aplikimi. Baza teorike e kontributit të tij rrjedh, pra, nga “tregje më pak të përsosura”. Katër lloje të ndryshme të sistemeve të pagave studiohen për shpërndarjen e rrezikut dhe efikasitetin prodhues. Këto janë: (a) sistemi i ndarjes së pastër të fitimit; (b) sistemi i stimujve të bazuar në fitim; (c) sistemi i stimujve të bazuar në ndryshimin e vlerës së tregut; dhe (d) sistemi i stimujve të portofolit.

Sistemi i ndarjes së pastër të fitimit (PPS)

Në PPS, baza e pagës së një punëtori është një përqindje e pagës së tij fikse krahasuar me pagat fikse që paguhen nga kompania në gjendjet e ndryshme, dhe shpërblimi është një pjesë e fitimit të kompanisë. Kështu, të gjithë punëtorët së bashku marrin paga stohastike anPns. Nën këtë sistem, konventat me të cilat matet fitimi luajnë një rol të rëndësishëm. Për shembull, duke ndryshuar shifrat e amortizimit, ka një liri të madhe për të manipuluar fitimet. Praktikat ekzistuese zakonisht parashikojnë që humbjet e ardhshme duhet të parashikohen, ndërsa fitimet e ardhshme nuk duhet të anticipohen. Prandaj, shifrat e fitimit shpesh shfaqen të distortuara në krahasim me shifrat e të ardhurave që rrjedhin nga kapitalizimi i fitimeve të pritura ose fluksit të parave neto të pritura.

Ndarja efikase e rrezikut kërkon që pagat të varen nga vlera e tregut e të gjitha letrave me vlerë me pasiguri. Nëse investitorët i konsiderojnë shifrat e fitimit si të shtrembëruara, atëherë ka pak shpresë, nëse ka ndonjë, për një lidhje të qëndrueshme midis vlerës së tregut të firmës dhe shifrave të saj të fitimit. Prandaj, nëse të gjitha firmat do të ndiqnin PPS me të njëjtin raport për të gjitha firmat, atëherë shuma e të gjitha pagave do të lidhej me shumën e të gjitha fitimeve, por ndoshta nuk do të tregonte një lidhje të qëndrueshme me vlerën e tregut të të gjitha letrave me vlerë me pasiguri.

PPS nuk ofron një shpërndarje efikase të rrezikut as nga këndvështrimi i investitorëve dhe as nga ai i punonjësve. Rreziku që përballojnë të gjithë investitorët së bashku varet nga ndryshimet në vlerën e tregut të aktiveve financiare me pasiguri. Këto ndryshime do të zbuteshin ndjeshëm nëse shuma e pagave do të ndryshonte në përputhje me vlerën e tregut të këtyre aktiveve. Prandaj, investitorët do ta preferonin një sistem page të tillë në vend të PPS. Rreziku i një punonjësi varet vetëm nga fitimi i kompanisë së tij; kështu që ai nuk përfiton nga ndarja apo shpërndarja e rrezikut (diversifikimi). Sistemi nuk lejon gjithashtu përshtatjen e pagës me nivelin e shmangies ndaj rrezikut dhe pritshmëritë e punonjësit. Si rezultat, një punonjës që shmang rrezikun në mënyrë të theksuar detyrohet të përballojë një rrezik që do të ishte më i përshtatshëm të merrej përsipër nga persona të tjerë.

Meqenëse paga varet nga fitimi i kompanisë, mund të supozohet se sistemi i ndarjes së pastër të fitimit (Pure Profit-Sharing – PPS) i jep punonjësit nxitje për të përmirësuar performancën. Por nëse punonjësi e rrit përformancën në atë mënyrë që fitimi i kompanisë rritet me një shumë të caktuar (ΔFitimi), ai merr vetëm një pjesë shumë të vogël të kësaj shtese, përkatësisht një përqindje të vogël të fitimit të shtuar. Siç është theksuar shpesh, në praktikë ky sistem pothuajse nuk krijon asnjë nxitje reale për rritje të performancës së punonjësit.

Sistemi i nxitjes përmes fitimit (Profit Incentive System)

Ky sistem përcaktohet nga ekuacioni (2) — siç është treguar në shtojcë. Në këtë sistem, kontributi bruto marginal i një punonjësi mund të matet përmes ndryshimit përkatës në vlerën e tregut të ndërmarrjes së tij. Prandaj, pagat varen si nga fitimi ashtu edhe nga vlera e tregut. Një sistem i tillë pagese duket mjaft i ndërlikuar dhe e tejkalon kuadrin tradicional të ndarjes së fitimit. Në këtë sistem, produktiviteti marginal matet përmes ndryshimeve në fitim (ndryshimi i fitimit në raport me ndryshimin e performancës së punonjësit në gjendjen përkatëse). Koeficientët përkatës duhet të zgjidhen në mënyrë të tillë që raporti midis tyre të jetë i barabartë me raportin e vlerave të pritshme të fitimit marginal për secilin punonjës.

Krahasuar me PPS, ekonomia në PIS është më pak joefikase në aspektin produktiv, pasi baza e pagës së një punëtori varet nga performanca e tij dhe nga vlera e pritshme e fitimeve të krijuara nga një rritje margjinale e performancës. Sa i përket ndarjes së rrezikut, PIS është po aq i mirë sa PPS. Megjithatë, nuk merr parasysh dy aspekte të rëndësishme:

(i) ndarja e rrezikut, e parë nga këndvështrimi i investitorit, do të ishte më pak joefikase nëse pagat do të vareshin nga vlerat e tregut dhe jo nga fitimet; dhe
(ii) efiçenca produktive dëmtohet nga konventat e matjes së fitimit: është e mundur që puna e një periudhe të caktuar të rrisë kryesisht fitimet e periudhave të mëvonshme, kështu që përfitimet që i takojnë një punëtori si rezultat i rritjes së performancës margjinale janë dukshëm më të ulëta se kontributi i tij bruto margjinal. Kjo e dëmton efiçencën produktive.

Sistemi i stimujve nga ndryshimi i vlerës së tregut (MIS)

Dy problemet e përmendura në fund të seksionit të mëparshëm mund të zgjidhen potencialisht duke zëvendësuar shpërblimin “pjesë e fitimit të firmës” me “pjesë e ndryshimit të vlerës së tregut të firmës (para pagesave ndërmjet firmës dhe investitorëve)” gjatë kohës midis gjendjeve s dhe z. Nëse ndryshimi në vlerën e tregut të firmës n mund të përcaktohet, atëherë do të përkufizohej një Sistem i Stimujve nga Ndryshimi i Vlerës së Tregut (MIS). Duke përdorur këtë ekuacion në kombinim me kushte të tjera, Franke (1977 a) ka treguar qartë se nën MIS, sistemi i pagave bazohet në vlera tregu. Konventat e matjes së fitimeve bëhen të parëndësishme dhe për rrjedhojë problemi i përmendur në fund të seksionit të mëparshëm zgjidhet nga MIS.

Sigurisht që zbatueshmëria e Sistemit të Nxitjes përmes Ndryshimit të Vlerës së Tregut (Market Value Change Incentive System) varet në mënyrë thelbësore nga aftësia për të marrë vlerësime të besueshme të treguesve të performancës (si koeficientët dhe niveli i performancës së punonjësit). Në një organizatë komplekse, është jashtëzakonisht e vështirë të matet rritja në vlerën e tregut të një ndërmarrjeje që vjen nga një përmirësim i vogël në performancën e një punonjësi. Për këtë arsye, është e nevojshme të përdoren rregulla matjeje të thjeshtuara.

Që të mund të krahasohen rezultatet e punonjësve të ndryshëm, performanca aktuale e një punonjësi duhet të pjesëtohet me një nivel standard apo të buxhetuar të performancës, i cili është përcaktuar më parë për atë pozicion pune. Një matje e tillë duket e mundur, sepse paga e punonjësit (Wj) njihet nga kontratat e punës dhe treguesi i performancës (qjz) i ngjan shumë masave të prodhimit të përdorura në sistemet e kontabilitetit.

Ndarja e rrezikut nga këndvështrimi i investitorëve është më e mirë nën MIS sesa nën PIS, pasi pagat varen nga vlerat e tregut dhe në këtë mënyrë ulin luhatjet në vlerën e tregut. Ndarja e rrezikut nga këndvështrimi i punëtorëve është afërsisht po aq e mirë në MIS sa në PIS, pasi problemet (i) dhe (ii) të ngritura në Seksionin IV.2 mbeten ende të pazgjidhura, me fitimet që zëvendësohen nga ndryshimet në vlerën e tregut. Rreziku i punësimit është afërsisht i njëjtë si nën PIS. Meqenëse as MIS dhe as PIS nuk i zgjidhin problemet në fjalë, propozohet një sistem i stimujve të portofolit.

Sistemi i stimujve të portofolit (FIS)

Meqenëse punonjësit kanë nivele të ndryshme të shmangies nga rreziku dhe pritshmëri të ndryshme, një sistem pagash që merr parasysh këto dallime duhet të lejojë përcaktime individuale të pagës. Në vend që punonjësit t’i imponohet të pranojë vlerën e tregut të ndërmarrjes së tij si “portofolin” e vet (e shënuar si Vnz), ai duhet të ketë mundësinë të zgjedhë lirshëm një portofol në gjendjen z (në momentin kur punësohet), i cili në atë kohë ka të njëjtën vlerë tregu si ndërmarrja e tij (Vjz). Më pas, shpërblimi i tij është ndryshimi në vlerën e tregut të këtij portofoli ndërmjet gjendjeve s dhe z (s∈Sz), shumëzuar me koeficientin an. Pasi është përcaktuar ndryshimi në vlerën e tregut të portofolit të zgjedhur nga punonjësi i në gjendjet s dhe z, atëherë Ekuacioni (3) zëvendësohet me Ekuacionin (4). Ky ekuacion përshkruan atë që quhet “Sistemi i Nxitjes përmes Portofolit” (Portfolio Incentive System – FIS).

Për më tepër, çdo punëtor mund të zgjedhë sipas pritshmërive të tij. Nëse një punëtor përballet me një probabilitet të lartë të largimit nga puna dhe pret një ulje të vlerës së tregut të “firmës së tij”, ai mund të zgjedhë aksione në firma të tjera ose një numër negativ të aksioneve të “firmës së tij”. Atëherë paga e tij rritet, sa më shumë të bjerë vlera e tregut e “firmës së tij”. Duke blerë një numër negativ të aksioneve, punëtori mund të shmangë, ose të paktën të reduktojë, rrezikun financiar të krijuar nga PPS, PIS dhe MIS.

Një përparësi e mundshme e FIS në lidhje me ndarjen e rrezikut është se një firmë mund të detyrohet të paguajë paga të larta edhe pse fitimi dhe likuiditeti i saj mund të jenë të dobët. Prandaj, firma përballet me rreziqe shtesë që duhet të mbarten kryesisht nga aksionarët e saj. Megjithatë, firma mund të mbrohet nga ky rrezik. Nëse ajo do ta dinte në gjendjen z bazën e pagës në fund të periudhës për çdo punëtor, atëherë mund të gruponte të gjithë portofolët e zgjedhur nga punëtorët e saj, të peshuar sipas bazave të pagave, dhe t’i blinte menjëherë në bursë. Kjo do të siguronte një mbrojtje të përkryer. Në realitet, firma nuk e di gjendjen z, ndërkohë që baza e pagës varet nga shenja e (Vjs – Vjz). Prandaj, ajo nuk e di saktësisht në gjendjen z pjesën e (Vjs – Vjz) që do të marrë punëtori. Kështu, mbrojtja mbetet e paplotë.

FIS nënkupton një politikë punësimi dhe pushimi nga puna të ngjashme me MIS sa i përket rrezikut të punësimit. Për sa i përket efikasitetit prodhues, kemi treguar më sipër se FIS, teorikisht, kërkon që bj / b. të jetë e barabartë me raportin e kontributit bruto margjinal të punëtorëve i dhe j. Supozohet se portofoli i punëtorit përmban aksione negative të “firmës së tij”, që do të thotë se Vjs rritet ndërsa vlera e tregut e firmës në gjendjen s bie. A krijon kjo një stimul “negativ” për performancën nga këndvështrimi i firmës, ose edhe një sjellje sabotimi dhe rrjedhimisht një joefikasitet prodhues?

Përgjigjja do të varet nga efikasiteti i tregut të kapitalit. Nëse ai është efikas në atë mënyrë që Vnz pasqyron saktë të gjitha efektet monetare të performancës, atëherë një punëtor merr përafërsisht “kontributin e tij bruto margjinal” për një rritje margjinale të performancës. Punëtori nuk mund të përfitojë nga një sjellje sabotuese, pasi tregu do ta parashikonte atë. E kundërta do të ndodhte, megjithatë, nëse tregu i kapitalit funksionon në mënyrë joefikase (Franke, 1977 a).

Norma e kthimit të kërkuar në një ekonomi islame

Një pasojë e supozimit kryesor (i) të përmendur më parë është se ideja islame për vendimmarrjen mes konsumit dhe investimit në periudha të ndryshme është e kundërt me bazën e ndarjes ndërkohore të të ardhurave për konsum, siç përcaktohet nga teoria e konsumit të interesit. Qasja e re në ekonominë islame do të ishte ndarja e të ardhurave mes kursimeve dhe investimeve reale në periudha të ndryshme.

Prandaj, në një ekonomi islame, zgjedhja për investitorin nuk është mes konsumit të sotëm dhe atij të nesërm, por mes kthimeve të investimit të sotëm dhe atij të nesërm. Kjo është e njëjta gjë si investimi i vonuar i konsideruar në periudha të ndryshme. Norma private dhe shoqërore e preferencës për kohën, siç shpjegohet nga teoria e konsumit të interesit, prandaj, nuk janë të qëndrueshme në ekonominë islame. Ato zëvendësohen me efikasitetet margjinale të kapitalit, të cilat mund të jenë private ose shoqërore, sipas rastit.

Kemi treguar në seksionin teknik në fund të këtij punimi se në kuadrin islam të vendimmarrjes për investim dhe konsum, efikasiteti margjinal i investimit, *r’, jepet nga rezultati,

AY

T+1 -0 +r).

AY

(1+r) tregon pjerrësinë e vijës së të ardhurave në pikën e prekjes së kësaj vije me linjën e mundësive të investimit. Duke qenë se r është drejtpërdrejt i lidhur me investimin real, ai është në fakt efikasiteti margjinal i investimit.
Pasi r është në marrëdhënie të kundërt me nivelin e investimit, atëherë, ndërsa investimi rritet për shkak të kalimit të fondeve nga konsumi potencial në investim, ai bëhet gjithnjë e më tërheqës përmes një rënjeje të r. Figura 1 tregon se nën këto kushte, linja e kthimeve e shënuar nga T’P’ zhvendoset lart, por këndvizohet poshtë. Si pasojë, lokusi optimal i pikave të prekjes së vijës së buxhetit të kapitalit me linjen e mundësive të investimit zhvendoset lart, siç tregohet nga RR’.

Në Figurën 1, Y1 dhe Y2 tregojnë të ardhurat e disponueshme në periudhat kohore 1 dhe 2, përkatësisht, për investim. Vija e ndarjes së të ardhurave është fillimisht e dhënë nga TP, me ndarjen optimale të investimit në R në linjen e mundësive të investimit, VF. Tani, pjerrësia e TP është —(1+r). Ndërsa r bie, TP zhvendoset në T’P’ në një mënyrë që është e këndvizuar poshtë, dhe R kalon në R’.

Fillimisht një investim AF sot do të jepte një kthim HR nesër. Pas ndryshimit në të ardhura, një investim FP > AF që vjen nga rënia e r, jep një rritje neto të kthimit R’G’ > RH. Kështu, lokusi RR’ zhvendoset lart, siç tregohet.

Kaq kishte për normën private të kthimit, le të kalojmë tani te norma shoqërore e kthimit në një ekonomi islame. Në një ekonomi islame, preferencat individuale që formojnë preferencat shoqërore janë esencialisht altruiste dhe krijohen nën kodet e Sheriatit që përcaktojnë lidhjen e individit me shtetin.

Prandaj, ne pretendojmë se efikasiteti margjinal i investimit shoqëror është një mesatare e peshuar e efikasiteteve margjinale të investimeve private. Ky rezultat mund të tregohet thjesht duke marrë një shembull. Merrni në konsideratë një qeveri islame që ofron kontrata për firmat private për ndërtimin e një linje hekurudhore. Ky është një projekt shoqëror dhe në sektorin privat do të përfshinte agjentë të tillë si prodhuesit e çelikut për të prodhuar shinat e hekurudhës, sektorin e minierave për të kaluar shinat përmes tunelesh malore, firmat e inxhinierisë civile për të projektuar dhe ndërtuar urat, sektorin e trajnimeve dhe edukimit për të ofruar fuqinë punëtore të nevojshme dhe të tjerë. Tani, nëse një pjesë e caktuar e investimit të përgjithshëm në këto sektorë shkon për të plotësuar nevojat e projektit të ndërtimit të hekurudhës, atëherë do të pasonte se norma shoqërore e kthimit për këtë projekt do të ishte një mesatare e peshuar e normave të kthimit sektorial (private), me ndarje më të imta sipas nevojës.

Në një diagram mund të tregohet se norma shoqërore e kthimit do të përcaktohet nga pjerrësia e tangjentës në pikën e përbashkët të linjes shoqërore të indiferencës dhe linjes së mundësive të investimit shoqëror të dëshirueshëm. Kjo është gjithashtu pika ku produktiviteti margjinal shoqëror i investimit do të ishte një funksion i përcaktuar i produktivitetit margjinal shoqëror të investimeve private. Kështu, nocioni i normës së preferencës për kohën në ekonominë moderne, zëvendësohet përsëri nga efikasiteti margjinal i investimeve shoqërore.

Tani mund të përmbledhim rezultatet e këtij seksioni për një ekonomi islame:

Në të dy rastet, të investimeve private dhe shoqërore, zgjedhja ndërkohësore e investimit bazohet në efikasitetin margjinal të investimit.
Efikasiteti margjinal shoqëror i investimit është një mesatare e peshuar e efikasiteteve margjinale private të kapitalit.

Këto janë fushat kryesore të analizës së normës së kapitalizimit në modelet e vlerësimit në një ekonomi islame, të cilat kishim për qëllim të trajtonim. Në seksionin e ardhshëm, thjesht bashkojmë rezultatet numerike për të përcaktuar normën e kapitalizimit islam në formën e saj strukturore numerike.

Norma e kapitalizimit për modelet e vlerësimit në ekonominë islame

Norma e kapitalizimit për modelet e vlerësimit të kapitalit në një ekonomi islame, e shënuar me p, tani jepet nga,

p = r + aP ku,

r tregon normën e kërkuar të kthimit të identifikuar si efikasiteti margjinal i investimit, privat ose shoqëror, sipas rastit;

P tregon përqindjen e ndarjes në mbajtjen e rrezikut nga firma mudarabah

a tregon një përqindje të përshtatshme, ndoshta që përfaqëson koston relative të prodhimit ose investimit për firmën mudarabah.

Racionaliteti

Sjellja e paqëndrueshme dhe e çrregullt nuk i nënshtrohet analizës shkencore që çon në përgjithësime që mund të kenë një vlerë parashikuese për grupet, por jo për individët. Kjo është e mundur vetëm me sjellje të qëndrueshme që rrjedh nga zgjedhja e qëllimshme e udhëhequr nga norma të caktuara. Të gjithë njerëzit inteligjentë përpiqen të jenë racionalë në këtë kuptim, suksesi i tyre varet nga disponueshmëria e informacionit përkatës. Prandaj është e arsyeshme të supozohet sjellja racionale si bazë e analizës ekonomike të familjeve dhe ndërmarrjeve. Por racionaliteti ekonomik i supozuar nga ekonomia moderne shkon më tej se kaq. Ai e konsideron maksimizimin e përfitimit personal si tiparin kryesor të të gjithë agjentëve ekonomikë. Konsumatori maksimizon dobinë ose kënaqësinë dhe firma maksimizon fitimet. Këto koncepte janë thellësisht individualiste dhe utilitariste. Altruizmi ose kujdesi për të mirën e të tjerëve në zgjedhje përjashtohet. Horizonti kohor ngushtohet në të ardhmen e afërt, nëse jo në të tashmen. Kujdesi për jetën pas vdekjes përjashtohet, sado i sinqertë të jetë besimi në të. Ky koncept tenton të konsiderojë qëllimet jo-ekonomike si të parëndësishme për zgjedhjen, për aq kohë sa dobia, kënaqësia dhe fitimi interpretohen në terma thjesht ekonomikë. Meqenëse maksimizimi i fitimeve nënkupton minimizimin e kostove, fokusi është tek kostoja direkte për individin, duke injoruar kostot ekologjike dhe socio-kulturore. Kështu, koncepti i racionalitetit ekonomik përfaqëson mënyrën materialiste, individualiste dhe tokësore të të jetuarit, e cila mbizotëronte në kohën e lulëzimit të kapitalizmit. Ishin kohët e shmangies nga feja dhe morali dhe të rebelimit kundër Kishës. Ideja darviniste e mbijetesës së më të fortit e shenjtëroi më tej shfrytëzimin e të dobëtit nga i forti në emër të racionalitetit ekonomik. Ideja e epërsisë së racës së bardhë justifikoi imperializmin.

Koncepti i racionalitetit ekonomik nuk është i përshtatshëm për analizën e sjelljes në vendet myslimane, për dy arsye kryesore. Ai nuk është realist. Burrat dhe gratë kujdesen për të mirën e të tjerëve, përveçse për të mirën e vet. Zgjedhja e tyre ndikohet nga vlerësimi që i bëjnë pasojave të mundshme për shoqërinë, për fqinjët, etj. Ata kujdesen për jetën pas vdekjes. Zgjedhja e tyre si konsumatorë dhe vendimet e tyre si prodhues, punëdhënës, tregtarë etj. ndikohet nga besimi ose mungesa e besimit në jetën tjetër. Ata gjithashtu motivohen nga konsiderata sociale, kulturore dhe politike. Këto prirje mund të jenë të forta ose të dobëta, në varësi të shkallës së informacionit të disponueshëm dhe forcës së angazhimit përkatës. Megjithatë, këto prirje ekzistojnë. Një koncept që i injoron këto prirje vështirë se mund t’i bëjë drejtësi realitetit. Kur konceptit të racionalitetit ekonomik i jepet statusi i një supozimi bazë, ai ka prirjen të shërbejë si një normë. Burrat dhe gratë priren ta konsiderojnë atë si mënyrën e duhur për t’u sjellë. Ky është dallimi midis shkencave humane dhe atyre natyrore, ku objekti në të dytat mbetet i paprekur nga çdo supozim që shkencëtari bën në lidhje me sjelljen e tij. Nuk është çudi që altruizmi, konsideratat për botën tjetër dhe motivet jo-ekonomike priren të konsiderohen si mënyra të sjelljes irracionale nga ata që e marrin seriozisht ekonominë. Kur teoria ekonomike aplikohet në problemet praktike dhe bëhen rekomandime për politika, kjo njëanshmëri sjell neglizhimin e interesave jetike të shoqërisë dhe individëve të saj. Kjo është arsyeja e dytë pse “racionaliteti ekonomik” perëndimor nuk mund të pranohet në kuadrin konceptual të ekonomiksit islam. Ai do të pengonte procesin e transformimit islam në sajë të rolit të tij normativ. Ekonomistët islamë kanë sugjeruar zëvendësimin e tij me konceptin e “racionalitetit islam”, që nënkupton orientimin e veprimit drejt përputhjes maksimale me normat islame. Edhe ky koncept është në natyrën e vet normativ, por do të shërbente si një mjet më i mirë analize nëse merret parasysh dobësia e angazhimit islam në shoqëritë myslimane të ditëve të sotme. Ai është një koncept më i gjerë se ai i racionalitetit ekonomik dhe një përqasje më e afërt me realitetin aktual. Roli i tij normativ do të ndihmojë në përparimin e procesit të transformimit islam të shoqërive tona.

Zbatimi i ideve në praktikë

Ekonomiksi islam, si një disiplinë në zhvillim, ka filluar së fundmi të tërheqë vëmendjen e udhëheqësve të disa vendeve myslimane që kërkojnë udhëzime dhe zgjidhje praktike për sfida të ndryshme ekonomike. Këta udhëheqës janë të interesuar për zhvillimin e strategjive të qëndrueshme, menaxhimin e duhur të financave publike dhe ndërtimin e programeve efektive të mirëqenies sociale, të gjitha në përputhje me vlerat dhe parimet islame. Kjo prirje përbën një zhvillim të rëndësishëm dhe inkurajues, pasi tregon se ekonomiksi islam nuk është më vetëm një fushë teorike i diskutuar në qarqe akademike, por po kërkohet gjithnjë e më shumë në botën reale për të dhënë zgjidhje konkrete.

Ky interes i shtuar i vë përballë ekonomistët islamë me sfida të reja. Ata nuk mund të mjaftohen më vetëm me formulimin e teorive ose me prezantimin e modeleve të përgjithshme; tani ata duhet të zbresin në terren, të studiojnë situatat reale të vendeve në të cilat veprojnë dhe të zhvillojnë politika dhe programe të përshtatura me kontekstin lokal. Për shembull, përpara se të mund të implementojnë modele të bankave pa interes, të politikave fiskale që nxisin drejtësinë sociale, ose të sistemit të shpërndarjes në përputhje me zekatin dhe sadakanë, ata duhet të kuptojnë realitetin ekonomik, strukturën institucionale, sfidat sociale dhe burimet njerëzore të atyre vendeve.

Deri më tani, ky aspekt praktik ka qenë një pikë e dobët në zhvillimin e ekonomiksit islam. Shumë nga studimet ekzistuese janë fokusuar më tepër në analizën teorike dhe krahasimin me ekonomitë perëndimore, duke lënë pas dore nevojën për aplikime konkrete dhe analiza të detajuara të kushteve reale.

Për këtë arsye, institutet kërkimore dhe qendrat akademike që merren me ekonomiksin islam duhet të ndërmarrin hapa të qëllimshëm për të forcuar këtë anë të punës së tyre. Ato duhet të zhvillojnë kapacitete për kërkime empirike, të nxisin bashkëpunime me qeveritë dhe sektorin privat dhe të investojnë në trajnimin e ekspertëve që mund të bëjnë lidhjen ndërmjet parimeve islame dhe realitetit ekonomik. Vetëm në këtë mënyrë, ekonomiksi islam mund të kalojë nga një disiplinë teorike në një forcë transformuese reale që kontribuon në zhvillimin e qëndrueshëm, drejtësinë sociale dhe mirëqenien e popullsisë në vendet myslimane dhe më gjerë.

Përparimi i ekonomiksit islam

Shqetësimi kryesor i Islamit në jetën ekonomike të njeriut ka qenë gjithmonë i lidhur me përmbushjen e nevojave, drejtësinë, efikasitetin dhe rritjen, si dhe lirinë, zakonisht në këtë rend prioriteti, varësisht nga rrethanat në të cilat një mendimtar i caktuar ka trajtuar këtë temë. Këto qëllime janë të rrënjosura thellë në Kuran dhe Sunet dhe ofrojnë një kuadër që përfshin pothuajse çdo kontribut të mëparshëm mbi këtë çështje. Ekonomiksi modern, nga ana tjetër, është fokusuar kryesisht në efikasitet dhe rritje, ndërsa çështjet e drejtësisë dhe përmbushjes së nevojave i janë imponuar nga krizat ekonomike ose nga sulmet nga qarqe radikale, ndaj të cilave ortodoksia zakonisht ka reaguar duke lavdëruar lirinë si shqetësimin më të madh. Këto qëllime nuk janë trajtuar kurrë në mënyrë të integruar nga asnjë shkollë ekonomike. Në përputhje me këndvështrimin e tij për jetën dhe shoqërinë, dhe në vazhdim të traditave të tij të mëparshëm, ekonomiksi islam bashkëkohor ka marrë përsipër një detyrë tre-dimensionale: të përcaktojë qëllimet dhe vlerat islame, të analizojë realitetin ekonomik ekzistues dhe të hulumtojë mënyrat dhe mjetet për ta shndërruar atë realitet në një model të dëshiruar.

Kjo shqetësim i përmendur më lart del qartë në literaturën mbi sistemin ekonomik islam, por kjo nuk është ajo që na shqetëson kryesisht këtu. Më shumë do të përqendrohemi në kontributet me natyrë teorike që kanë dhënë së fundmi ekonomistët islamë. Meqë një përmbledhje e kohëve të fundit tashmë është në dispozicion, ne do të përmendim vetëm pikat kryesore pa iu referuar autorëve të veçantë.

Shumica e punës teorike të bërë deri më tani i përgjigjet pyetjes: Si do të vepronte një agjent i caktuar ekonomik nën ndikimin e qëllimeve dhe vlerave islame, dhe çfarë rendi do të rezultonte nga kjo? Zakonisht, analisti shkon më tej duke trajtuar rolin korrigjues ose plotësues të shtetit islam për të arritur rendin e dëshiruar.

Parimet e politikës së taksave

Parimet e përgjithshme të politikës së taksave në një shtet islam do të derivohen në bazë të përkufizimit të mësipërm të shtetit islam, prioriteteve të tij dhe rolit të tij ekonomik. Kjo pjesë do të përqendrohet në dy fusha të politikës së taksave: (1) kushtet për vendosjen e taksave të reja dhe (2) përcaktimi i tatimpaguesve dhe procedurat e taksimit.

Kushtet për vendosjen e taksave të reja

Nuk ka nevojë të thuhet se shteti islam është i lidhur me këtë fe, për të cilën Dërguari i Allahut (paqja qoftë mbi të) vendosi bazat e marrëdhënieve ndërmjet njerëzve dhe midis çdo njeriu dhe shtetit mbi parimin e:

“Ajo që është e lejuar është e shtrenjtë, dhe ajo që është e ndaluar është e shtrenjtë.”

Si pasojë, shteti islam nuk është i lirë në përcaktimin e prioriteteve ekonomike dhe politike, as nuk është i lirë në vendosjen e çfarëdo modeli të shpenzimeve qeveritare, taksave, apo kufizimeve politike, shoqërore apo ekonomike mbi popullin e tij që mund të cenojnë liritë dhe të drejtat që Allahu u ka dhënë atyre, duke ditur me siguri se Sheriati ofron mjete për të trajtuar rastet e jashtëzakonshme.

Shumë dijetarë myslimanë, të hershëm dhe bashkëkohorë, janë marrë me çështjen nëse shteti mund të vendosë taksa të tjera përveç Zekatit. Përgjigjet e tyre janë përgjithësisht negative në rastin e shkollave të vjetra dhe pohuese në rastin e autorëve bashkëkohorë. Megjithatë, një shqyrtim i teksteve, ajeteve dhe thënieve të dhëna si argumente nga të dyja palët na lejon të nxjerrim këto pika:

Tekstet e thënieve që lejojnë ose ndalojnë drejtpërdrejt vendosjen e taksave përveç Zekatit nuk kalojnë verifikimin e haditheve dhe nuk janë të pranueshme në përgjithësi.
Nëse Zekati përkufizohet në mënyrë që të përfshijë detyrimet mbi produktet bujqësore dhe bagëtitë, nuk ka ndonjë tekst që mund të përdoret si bazë për analogji për të lejuar shtetin të vendosë taksa shtesë.
Ajeti 177 i Sures 2 trajton shpenzimet për kategori përfituesish të ngjashme me ato të përfshira ndër përfituesit e Zekatit. Prandaj, më së shumti që mund të thuhet për këtë lloj shpenzimi është se bëhet i detyrueshëm vetëm nëse Zekati nuk mjafton.
Në mënyrë të veçantë, qëllimet e mirëqenies, zhvillimit dhe/ose ekuilibrit ekonomik nuk kanë referenca në tekstet e Kuranit apo Sunetit, as në mënyrë të drejtpërdrejtë e as të tërthortë.
Tekstet që trajtojnë bashkëpunimin dhe solidaritetin e përgjithshëm ndërmjet myslimanëve nuk shërbejnë si prova për të lejuar vendosjen e taksave mbi individë të veçantë për qëllime të veçanta, përveç nëse vërtetohet se nuk ka mjete të tjera bashkëpunimi dhe solidariteti përveç këtyre taksave.
Ekzistojnë tekste të qarta dhe të forta që mbrojnë pronën private nga çdo akt agresioni, qoftë nga shteti apo nga individët.
Ka shumë tekste që lejojnë shkeljen e një rregulli më pak të rëndësishëm për të mbrojtur një rregull më të rëndësishëm, dhe sakrifikimin e një përfitimi të vogël për një përfitim më të madh, në zbatim të: “domosdoshmëritë i bëjnë të lejuara gjërat e ndaluara”.
Domosdoshmëritë nuk duhet të ekzagjerohen dhe duhet të maten me një masë të saktë, sepse rregulli i përgjithshëm është që vrasja ose marrja e pasurisë është e ndaluar përveçse nëpërmjet zbatimit të drejtë të Sheriatit.

Në praktikë, këto tetë pika janë përdorur me kujdes në përcaktimin e legjitimitetit të taksave nga dijetarët e hershëm myslimanë gjatë historisë. Për shembull, Imam Maliku, i cili shpesh citohet si mbështetës i taksave, thotë se:

“nëse nuk ka fonde në thesarin e shtetit ose nevojat e ushtrisë tejkalojnë kapacitetin e thesarit, shteti ka të drejtë të vendosë taksa mbi të pasurit deri në nivelin që plotëson këtë nevojë menjëherë dhe derisa të shfaqen të ardhurat e thesarit.”

Vlen të theksohet se Imam Maliku përmendi pesë kushte të rëndësishme: (a) të ardhurat e rregullta janë shteruar, (b) shpenzimet për mbrojtje tejkalojnë burimet aktuale, (c) taksat vendosen përkohësisht, (d) taksat vendosen në një masë që nuk e tejkalon nevojën, dhe (e) taksat vendosen vetëm mbi të pasurit.

Ibn Hazmi gjithashtu citohet si mbështetës i taksave. Megjithatë, ai e kufizon vendosjen e taksave vetëm në rastin kur të ardhurat nga Zekati nuk janë të mjaftueshme për të përmbushur nevojat e të varfërve. Sipas tij, njerëzve të varfër “duhet t’u jepet ushqimi dhe veshjet e domosdoshme për dimër dhe verë, si dhe një strehë që i mbron nga shiu, dielli dhe sytë e kalimtarëve.”

Abd el-Haiy el-Kattani diskuton detyrimet kolektive që forcojnë interesat e myslimanëve si në çështjet fetare ashtu edhe në ato të kësaj bote, siç janë pagat e personelit ushtarak, studentëve dhe studiuesve të Sheriatit, dhe mësuesve të fëmijëve të vegjël, dhe përfundon se këto pagesa duhet të sigurohen nga thesari dhe në rast të mungesës së të ardhurave të tij, myslimanët janë kolektivisht përgjegjës për mbledhjen e fondeve të nevojshme.

Kështu, vendosja e taksave përtej Zekatit justifikohet sipas Malikut, Ibn Hazmit dhe Kattanit në rastet e nevojave për mbrojtje, sigurimit të një jetese të domosdoshme për të varfërit dhe shpenzimeve të domosdoshme që mbrojnë interesat kolektive të myslimanëve. Këta tre mendimtarë nuk përmendin zhvillimin, ekuilibrin dhe mirëqenien si arsye për të justifikuar taksat.

Nga diskutimi i mësipërm bëhet e qartë se vendosja e taksave, përveç Zekatit, është përjashtim dhe jo rregull. Taksat mund të vendosen nga shteti islam në rrethana dhe kushte të caktuara. Prandaj, është jashtëzakonisht e rëndësishme të përcaktohen këto rrethana në një mënyrë të qartë. Dy fusha meritojnë vëmendjen tonë në përcaktimin e këtyre kushteve përjashtuese që justifikojnë taksat: së pari, lloji dhe urgjenca e domosdoshmërive, dhe së dyti, alternativat e disponueshme për të përmbushur këto domosdoshmëri.

Domosdoshmëritë që justifikojnë vendosjen e taksave

Në përgjithësi, rastet që justifikojnë vendosjen e taksave mund të përmblidhen si vijon:

Siguria e brendshme dhe e jashtme, p.sh., kostoja e forcave të rregullta dhe emergjente në kohë paqeje dhe lufte deri në masën që këto forca sigurojnë mbrojtjen dhe ruajtjen e fesë, tokës dhe njerëzve myslimanë, përfshirë lirimin e robërve myslimanë në vende të tjera.
Shpenzimet aktuale të aktiviteteve të shtetit islam siç janë aparati politik (kostoja e funksionimit të degëve ekzekutive dhe të Shurës së qeverisjes), aparati gjyqësor dhe Hisba, si dhe ruajtja dhe promovimi i vlerave ideologjike dhe etike të Islamit.
Mirëmbajtja e një standardi jetese të përcaktuar shoqërisht për mbijetesë për të gjithë njerëzit në shtetin islam. Niveli i mbijetesës përfshin atë që Ibn Hazmi e përshkroi si ushqim, veshje dhe strehë të domosdoshme, ose atë që Aliu e përshkroi si parandalimin e urisë, zhveshjes dhe vështirësisë. Përkufizimi i El-Shatibit për domosdoshmëritë përfshin jo vetëm nevojat materiale dhe biologjike, por edhe nevojat që burojnë nga jeta shoqërore dhe fetare, pra standardi i mbijetesës duhet të përfshijë shërbime të tilla si arsim minimal, transport dhe kujdes shëndetësor.
Megjithatë, është e nevojshme të bëhet një dallim midis mbijetesës dhe mirëqenies. Dallimi është kryesisht çështje shkalle, dhe me ndihmën e përkufizimeve të El-Shatibit për domosdoshmëritë, dëshirat dhe luksin mund të hidhet dritë mbi këtë ndryshim. Domosdoshmëritë janë të pazëvendësueshme për qeniet njerëzore në fushat e fesë, jetës, mendjes, riprodhimit gjenealogjik dhe pronës. Plotësimi i dëshirave përmirëson cilësinë e jetës dhe largon “vështirësitë dhe vështirësitë e durueshme”, ndërsa luksi shton bukuri, elegancë dhe aromë (pa arritur te tepria e ndaluar). Koncepti i mbijetesës lidhet me domosdoshmëritë, ndërsa koncepti i mirëqenies përfshin dëshirat dhe ndonjëherë edhe luksin.
Zhvillimi i një kapaciteti prodhues në shoqëri, i mjaftueshëm për të siguruar nivelin e mbijetesës të përmendur më sipër, nëse sektori privat nuk ofron një prodhim të tillë.
Lehtësimi i presioneve ekonomike, shoqërore dhe psikologjike që vijnë nga fatkeqësitë natyrore, lufta ose ndonjë emergjencë e ngjashme.

Mjetet alternative të financimit

Teorikisht, taksat janë mjeti i fundit në Islam. Dijetarët myslimanë nuk kanë mospajtime që taksat mund të vendosen kur shteti nuk ka burime të tjera dhe në sasi që nuk e tejkalojnë deficitin e fondeve. Në praktikë, historia e hershme financiare e shtetit mysliman tregon se taksat nuk vendoseshin përveçse në raste jashtëzakonisht emergjente. Është fakt që rastet e vendosjes së taksave kanë qenë shumë të pakta në historinë e Islamit sepse shteti ishte i pasur dhe rrallë kishte nevojë për më shumë burime. Ky fakt, në vetvete, ka dy nënkuptime: (1) taksat konsideroheshin si mjeti i fundit nga politikanët praktikues, dhe (2) ekzistonin disa burime të tjera në dispozicion të shtetit islam. Si rrjedhim, kur përmenden mundësitë për një shtet islam modern, duhet marrë kohë për të parë nëse këto mjete të vjetra dhe tradicionale të financimit duhen përfshirë.

Kheraj është një tarifë qiraje mbi tokën që bëhet pronë e shtetit islam si rezultat i çlirimit të saj nga trupat myslimane. Ka pasur pajtim të plotë (Ixhma) nga shokët e Profetit për ta mbajtur një tokë të tillë si pronë të shtetit dhe për të mbledhur tarifë qiraje për të në mënyrë që të gjitha gjeneratat e myslimanëve të përfitojnë nga këto toka. Pothuajse të gjitha tokat e Lindjes së Mesme dhe Afrikës së Veriut, me përjashtim të Gadishullit Arabik, janë të kësaj kategorie. Tarifimi nuk është domosdoshmërisht konstant në nivelin e vendosur në kohën e Umerit, as nuk mund të eliminohet kur zotërimi i tokës kalon tek myslimanët. Gjithashtu, shteti nuk mund të ndërhyjë në mënyrën e përdorimit të tokës, në llojet e prodhimit, dhe në transferimin e zotërimit të tokës për shkak të të drejtës për të mbledhur qiranë. Si rrjedhojë, nuk ka arsye që të mos vazhdohet mbledhja e kësaj tarife në të gjitha vendet ku toka është tokë Kheraji, qoftë për bujqësi, industri ose shërbime urbane.
Xhizje mbi jobesimtarët është, të paktën, e barabartë me Zekatin mbi myslimanët. Është një taksë kalimi për të gjithë të rriturit jobesimtarë në shtetin islam.
Të ardhurat nga ndërmarrjet publike. Sipas shumë dijetarëve myslimanë, pronësia e mineraleve dhe burimeve natyrore publike si lumenjtë dhe mineralet sipërfaqësore i përkasin shtetit islam.
Borxhi Publik. Me borxh publik nënkuptojmë huamarrje të brendshme vullnetare dhe të detyrueshme, dhe huamarrje nga jashtë. Të gjitha huatë duhet të jenë pa interes. Huatë vullnetare të brendshme nxiten nga frymëzimi islam dhe patriotizmi. Huamarrjet e detyrueshme mund të merren drejtpërdrejt nga publiku ose indirekt në formën e huave të marra nga banka qendrore, deri në atë masë që ato nuk destabilizojnë çmimet. Huamarrja e detyruar nga publiku është një alternativë e vlefshme ndaj taksave në raste emergjente të shoqëruara me të ardhura të pritshme. Huamarrja nga banka qendrore është një formë huamarrjeje e detyruar, por ndikon negativisht në nivelin e përgjithshëm të çmimeve. Prandaj, përdorimi i saj duhet të kufizohet për të mos destabilizuar çmimet. Huamarrjet nga vende të tjera pa interes janë përgjithësisht të vështira për t’u gjetur dhe, si rrjedhojë, nuk mund të llogaritet shumë në disponueshmërinë e tyre.
Financimi me kapital (aksione). Financimi i shumë projekteve zhvillimore përmes shitjes së aksioneve të tyre tek publiku është një mënyrë e rëndësishme për të rekrutuar pjesëmarrjen, angazhimin dhe burimet e publikut për skemat zhvillimore. Ndarja e kapitalit në bazë të Qirad-it mund të praktikohet brenda vendit dhe ndërkombëtarisht, me kusht që pjesëmarrja e huaj të mos ndikojë negativisht në pavarësinë ekonomike dhe politike të shtetit islam.
Shumë shërbime të qeverisjes lokale mund të ofrohen kundrejt tarifave që mbulojnë të gjitha ose një pjesë të kostos së tyre. Megjithatë, tarifat nuk duhet të tejkalojnë koston e shërbimeve të ofruara.
Kontributet vullnetare. Shteti islam ka një burim të rëndësishëm të të ardhurave përmes kontributeve vullnetare që dhurohen nga individët në përgjigje të thirrjeve të tij për financimin e projekteve dhe ndërmarrjeve të caktuara. Ky ishte burimi më premtues në kohën e Profetit (paqja qoftë mbi të) dhe nuk ka arsye pse të mos jetë edhe në kohën tonë.

Duhet të vihet re se, ndërkohë që të ardhurat nga Zekati janë të përcaktuara për shpërndarje tek një ose më shumë kategori përfituesish të përmendura në Kuran, të ardhurat nga shumica e burimeve të sipërpërmendura nuk janë të tilla, dhe shteti islam është i lirë të bëjë zgjedhjen e përdorimit të burimeve financiare në dritën e udhëzimeve të përgjithshme në Kuran dhe Sunet. Kjo mbështetet nga politika e Umerit për shpërndarjen e fondeve që vinin nga plaçka e luftës në Medinë, derisa të gjithë praktikisht u pasuruan, ndërkohë që ai nuk vendosi taksa mbi të pasurit për të përmirësuar gjendjen e jo të varfërve, domethënë për ta bërë shpërndarjen e pasurisë dhe të të ardhurave më të barabartë. Megjithatë, disa burime janë të kufizuara për qëllime të veçanta si huamarrja dhe kontributet për projekte të posaçme dhe ndarjen e kapitalit. Nga ana tjetër, edhe pse të ardhurat nga Zekati janë të përcaktuara, ato, tërësisht ose pjesërisht, mund të përdoren për zhvillimin e një kapaciteti prodhues të mjaftueshëm për të mbështetur aktivitetet e mbrojtjes dhe nivelin e jetesës. Si rrjedhojë, të ardhurat shtetërore, përfshirë Zekatin, mund të klasifikohen në të përgjithshme dhe të përcaktuara. Të ardhurat e përgjithshme duhet të përdoren: së pari, për të siguruar përmbushjen e nevojave të tilla si siguria e brendshme, aparati qeveritar, etj.; dhe së dyti, për të mbështetur objektivat e të ardhurave të përcaktuara. Taksa, përveç atyre të përmendura më sipër, mund të vendosen vetëm nëse të ardhurat e rregullta nuk mjaftojnë për të përballuar nevojat e diskutueshme më herët.

Për më tepër, huamarrja e detyruar është e ngjashme me taksat, pasi të dyja vendosen me detyrim nga autoriteti shtetëror. Prandaj, nëse taksat janë mjeti i fundit, huamarrja e detyruar është para fundit. Si pasojë, huamarrja e detyruar përfaqëson një alternativë të ngushtë për taksat kur shteti pret të ardhura të ardhshme që mund të përdoren për të njëjtën nevojë. Për shembull, për shpenzimet e mbrojtjes, shteti mund të mos lejohet të vendosë taksa nëse mund të marrë hua dhe t’i kthejë ato nga Zekati dhe Kharaxhi i ardhshëm. Duke aplikuar të njëjtën logjikë, një taksë e përgjithshme për ekuilibrin nuk lejohet, për aq kohë sa shteti mund ta zëvendësojë atë me hua të detyruara nga publiku gjatë periudhave të rritjes dhe t’i shlyejë ato gjatë periudhave të recesionit, pasi për qëllimin e ekuilibrit të përgjithshëm nuk ka nevojë për të ardhura financiare, por qëllimi është të tërhiqen disa mjete pagese nga duart e publikut në një moment dhe t’i rikthehen në një moment tjetër. Si pasojë, një taksë nuk është e justifikueshme, ndërsa një hua mund të jetë.

Tatimpaguesit dhe procedurat

Një shqyrtim i teksteve të thënieve, deklaratave të shokëve të Profetit dhe dijetarëve të mëdhenj, si dhe praktikës së periudhës së hershme islame, tregon këto parime:

Lidhur me përcaktimin e paguesve të taksave, përveç atyre që janë qartë të përmendura në Sheriat, dallohen tre parime kryesore:

Kapaciteti financiar është një kriter bazë në përcaktimin e detyrimit për tatim. Koncepti i “tepricës” dhe pasuria janë treguesit kryesorë të tatueshmërisë. Ndërsa garantimi i nivelit të mbijetesës është përcaktues për vendosjen e taksave, taksat nuk mund të vendosen mbi ata që kanë mjete “të përshtatshme” për jetesë, pra mbi nivelin e mbijetesës, por nën kategorinë e të pasurve. Taksat vendosen vetëm mbi të pasurit dhe në masën që ata mund ta përballojnë. Duhet vënë re se ndërkohë që Zekati është përcaktuar qartë sa i përket përhapjes së tij, normës dhe përjashtimeve, taksat shtesë, nëse vendosen, janë përgjithësisht të kufizuara në përhapjen e tyre, domethënë te paguesit, ndërsa normat dhe përjashtimet u lihen nevojave dhe domosdoshmërisë në shoqëri. Kufizimi i taksave shtesë vetëm tek “të pasurit” është i rëndësishëm në mendimin islam, sepse bie ndesh me argumentin e zakonshëm se taksat progresive të theksuara ndikojnë negativisht në nxitjen e të pasurve për të investuar. Nga ana tjetër, ky kufizim është në përputhje me objektivin islam të “le të qarkullojë pasuria dhe të ndryshojë duar” dhe konceptin islam të drejtësisë ekonomike. Një nënkuptim i këtij parimi është se shteti duhet të marrë masa të mjaftueshme për të siguruar që barra përfundimtare e tatimit të mos transferohet te të varfrit përmes politikave të çmimeve dhe mjeteve të tjera. Për më tepër, ky parim ka ndikim të rëndë dhe negativ mbi taksat e vendosura mbi mallrat bazë të konsumit të masave në vendet myslimane në zhvillim, pasi këto taksa prekin të varfrit të paktën aq sa prekin të pasurit.
Taksat mbi fitimet e papritura dhe mbi përfitimet kapitale të papritura mund të vendosen, veçanërisht në rastet kur përfshihet mundësia e shfrytëzimit të drejtpërdrejtë ose të tërthortë të një pozicioni politik ose të një situate të jashtëzakonshme ekonomike.
Doganat mbi tregtarët jomyslimanë mund të vendosen, veçanërisht kur hyrja e mallrave të huaja rregullohet nga traktate që specifikojnë këto dogana mbi baza të ndërsjella.

Lidhur me procedurat e vlerësimit dhe mbledhjes së taksave, dallohen tre parime kryesore:
Vlerësimi i të gjitha të ardhurave (Zekat, Kharaxh, Xhizje, taksa, etj.) duhet të jetë i drejtë dhe i lehtë. Tatimpaguesi duhet të mbetet me ndjesinë e rehatisë dhe kënaqësisë; gabimet duhet të shkojnë në favor të të vlerësuarit dhe pretendimi i tij për përjashtime, siç janë borxhet, duhet të pranohet përveçse nëse ka prova të qarta kundër. Në llogaritje, thyesat duhet të lihen në favor të tatimpaguesit dhe mbledhësi duhet të shmangë “marrjen e pjesës më të mirë të pasurisë së tyre”.
Barra e detyrimit duhet të shpërndahet në mënyrë të barabartë ndërmjet të barabartëve. Drejtësia në shpërndarjen e barrës së çdo të ardhure shtetërore nënkupton se ajo që ka rëndësi në analizën përfundimtare është bartja përfundimtare e barrës së tatimit. Në përputhje me këtë, duhet bërë një studim i kujdesshëm i zhvendosjes së barrës për të shmangur padrejtësinë në shpërndarjen e barrës së të ardhurave shtetërore.
Shumë fukaha mendojnë se shmangia e një takse të padrejtë është e lejuar nëse një veprim i tillë nuk sjell një padrejtësi më të madhe.

Parimi i përfshirjes dhe përjashtimit

Pasi të kuptohet qartë vendi i ekonomisë islame në raport me shkencat e Sheriatit dhe me ekonominë në kuptimin e gjerë, bëhet e mundur të përcaktohen kritere të qëndrueshme për të identifikuar se çfarë i përket dhe çfarë nuk i përket ekonomisë islame. Kjo qartësi është thelbësore për të ndërtuar një sistem të konsoliduar ekonomik islam, i cili respekton si parimet fetare, ashtu edhe kërkesat funksionale të zhvillimit ekonomik.

Për të ilustruar këtë, mund të marrim si shembull zekatin, i cili zë një vend të rëndësishëm në ekonominë islame. Zekati është një detyrim financiar i bazuar në parimin e drejtësisë sociale, ku pronarët e pasurisë obligohen të ndajnë një pjesë të pasurisë së tyre me ata që janë në nevojë. Kjo jo vetëm që ka rëndësi shpirtërore dhe sociale, por gjithashtu bart ndikime të thella ekonomike, siç janë rishpërndarja e pasurisë, nxitja e konsumit, dhe reduktimi i pabarazisë ekonomike.

Nga perspektiva e ekonomisë islame, thelbi qëndron në parimet e pagesave transferuese, identifikimin e grupeve të synuara të përfituesve dhe shërbimin e qëllimeve publike të drejtësisë sociale dhe ekonomike. Megjithatë, detajet teknike të ligjit të zekatit – për shembull, përcaktimi i vlerës së pasurisë së zbatueshme, koha e dhënies së zekatit, dhe përqindja e caktuar – janë çështje juridike që i përkasin fushës së ligjit islam dhe jo drejtpërdrejt analizës ekonomike.

Edhe pse fusha e ekonomisë islame dhe ajo e ligjit islam janë të dallueshme, ato mbeten thellësisht të ndërlidhura. Ekonomia islame mund të ofrojë një ndihmesë të madhe për juristët islamë në përshtatjen e rregullave të zekatit me realitetet e shoqërisë moderne. Për shembull, duke analizuar pasojat ekonomike të rregullave ekzistuese dhe duke vlerësuar ndikimin e tyre në arritjen e qëllimeve publike si rritja e mirëqenies së përgjithshme dhe nxitja e punësimit, ekonomistët mund të ndihmojnë në zhvillimin e mekanizmave më efikasë të zbatimit.

Pasi të jenë përcaktuar grupet përfituese në një shoqëri moderne – të tilla si të papunët, të varfërit, ose ata me nevoja të veçanta – ekonomia mund të tregojë mënyrat më të përshtatshme dhe më të efektshme për shpërndarjen e ndihmës. Kjo mund të përfshijë përdorimin e platformave digjitale për shpërndarje të shpejtë dhe transparente, ose krijimin e skemave të përqendruara në ndihmë për vetëpunësim.

Në të njëjtën kohë, analiza ekonomike islame mund të paralajmërojë kundër metodave të shpërndarjes që, edhe pse mund të jenë të qëllimshme, mund të kenë efekte anësore të padëshiruara, siç është nxitja e varësisë dhe ulja e motivimit për punë aktive. Duke ofruar këtë analizë kritike, ekonomia islame ndihmon në përmirësimin e politikave të zekatit dhe instrumenteve të tjera të financës sociale islame, në mënyrë që ato të përmbushin sa më mirë synimet fisnike të Sheriatit.

Në përfundim, parimi i përfshirjes dhe përjashtimit në ekonominë islame është thelbësor për ndërtimin e një sistemi të harmonizuar që respekton normat fetare ndërkohë që ndihmon zhvillimin ekonomik dhe social të shoqërisë moderne.

Ekonomia Islame