Eksplorimi i trendeve dhe aspekteve të reja të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor ka marrë një rëndësi të shtuar në botën e globalizuar të shekullit njëzetenjë. Meqë forca e ekonomive të sotme bazohet gjithnjë e më shumë në mënyrën se si ato mund të shfrytëzojnë dijen dhe ekspertizën, roli i sistemit të arsimit të lartë është bërë thelbësor në konkurrencën ndërkombëtare. Është ky sistem që përcakton aftësinë e një ekonomie për t’u përshtatur shpejt me situata të reja, tregje të reja dhe teknologji të reja: vendet me sisteme më pak konkurruese të arsimit të lartë përballen me kosto më të mëdha se të tjerat në botën tonë të globalizuar.
Globalizimi po ushtron një ndikim më të thellë në arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor si kurrë më parë. Industria dhe shërbimet janë zhvendosur me shpejtësi në vendet në zhvillim, duke nxjerrë në pah rolin kyç të sofistikimit teknologjik dhe, në mënyrë më të përgjithshme, rëndësinë e ekonomisë së dijes në konkurrencën ndërkombëtare.
Në epokën digjitale të sotme, shumë institucione akademike janë lidhur gradualisht me njëra-tjetrën për të ndërtuar rrjete globale. Kjo situatë buron nga revolucioni teknologjik në komunikim, zhvillimet në shkencë, si dhe vetë natyra e dijes, e cila tashmë funksionon nëpërmjet akumulimit dhe ndryshimeve të paradigmës.
Tre trende kryesore po formësojnë arsimin dhe kërkimin shkencor në nivel botëror:
- Rritja e lëvizshmërisë ndërkombëtare në arsimin terciar, e cila po krijon mënyra të reja konkurrimi brenda arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor;
- Konkurrenca ekonomike, e cila tani po luan një rol kyç në arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor; dhe
- Konkurrenca mes institucioneve akademike dhe të kërkimit shkencor, e cila po ndikon në përqendrimin, diversifikimin dhe modernizimin e tyre.
Rritja dinamike e mobilitetit akademik në kontekstin global
Mobiliteti ndërkombëtar në arsimin e lartë nuk është një fenomen i ri, por shpejtësia dhe niveli me të cilin po rritet janë të jashtëzakonshme. Në vitet e para të shekullit njëzetenjë, globalizimi ka sjellë një cikël të ri të lëvizshmërisë ndërkombëtare në arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor. Cikël i ri në mobilitetin ndërkombëtar: Shkëmbimet ndërkombëtare të studentëve janë në rritje. Evropa ishte padyshim inovatore kur nisi programin e saj të famshëm Erasmus në vitin 1987. Ky program synonte para së gjithash “nxitjen e lindjes së vlerave dhe një identiteti të përbashkët përmes kontakteve të drejtpërdrejta midis të rinjve evropianë me gjuhë dhe kulturë të ndryshme.” Erasmus ofron mundësinë dhe organizon shkëmbime studentore midis universiteteve evropiane për një periudhë prej gjashtë muajsh ose një viti. Në universitetin pritës nuk jepet diplomë, por studentët mund të transferojnë dhe të grumbullojnë kredite falë Sistemit Evropian të Transferimit të Krediteve (ECTS). Bashkimi Evropian e financon këtë program me një buxhet të madh për lëvizshmëri prej rreth 450 milionë euro në vit.
Ky është një shembull shumë i mirë i diversitetit kulturor të organizuar në arsimin e lartë. Megjithatë, shkëmbimet ndërkombëtare të studentëve mbeten një “luks pedagogjik” i rezervuar për universitetet e vendeve të industrializuara.
Lëvizshmëria e vërtetë ndërkombëtare e studentëve ndodh kur studentët lënë vendin e tyre për të studiuar dhe diplomuar jashtë. Sipas Organizatës për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OECD), lëvizshmëria ndërkombëtare e studentëve në vendet e OECD-së është më shumë se dyfishuar gjatë njëzet viteve të fundit. Numri i studentëve ndërkombëtarë në vendet e OECD-së është rritur dy herë më shpejt sesa ai i studentëve vendas. Në total, numri i studentëve ndërkombëtarë të regjistruar në programe të arsimit të lartë në vendet e OECD-së arriti në 2.7 milionë në vitin 2004. Gjashtë vende presin 67% të studentëve të huaj ose mobilë në botë: me 23% që studiojnë në Shtetet e Bashkuara, ndjekur nga Mbretëria e Bashkuar (12%), Gjermania (11%), Franca (10%), Australia (7%) dhe Japonia (5%).
Lëvizshmëria e studentëve shoqërohet nga lëvizshmëria ndërkombëtare e akademikëve dhe studiuesve, e cila gjithashtu është rritur ndjeshëm gjatë njëzet viteve të fundit. Megjithatë, është shumë e vështirë të matet shkalla e këtij zhvillimi. Në nivel kombëtar, akademikët ende punësohen në një masë të madhe në mënyrë statutore; megjithatë, po shfaqet një treg ndërkombëtar i akademikëve dhe studiuesve, i bazuar në disiplina.
Forma të reja të lëvizshmëris: Format e reja të “lëvizshmërisë ndërkombëtare të mallrave arsimore” në nivelin e arsimit të lartë janë më komplekse. Një shembull është lëvizja e kurseve midis vendeve. Në këtë kategori të lëvizshmërisë, shpesh të quajtur offshore në formën e saj të sofistikuar, një universitet krijon një degë në një vend të huaj. Kjo degë ofron të njëjtat kurse, programe dhe diploma si “kompania mëmë” në vendin pritës.
Françiza arsimore është një formë edhe më e sofistikuar e lëvizshmërisë dhe praktikohet gjerësisht nga universitetet britanike dhe amerikane. Në këtë marrëveshje, universiteti amë transferon një kurrikul të plotë, dhe rrjedhimisht një diplomë, në një universitet të huaj. Ai zbaton kontrollin e cilësisë dhe siguron mbikëqyrjen e procesit arsimor në këmbim të një pagese për çdo diplomë të lëshuar.
Modeli offshore gjithashtu përfshin ndërtimin e aleancave dhe partneriteteve ndërkombëtare midis universiteteve të huaja për të hartuar kurrikula ose programe kërkimore në një vend të caktuar.
Konkurrencë gjithnjë e më e ashpër
Format e reja të lëvizshmërisë ushtrojnë një ndikim të thellë në sistemet kombëtare të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor. Ka lindur një konkurrencë më e fortë midis vendeve në lidhje me sistemet e tyre të arsimit të lartë dhe kërkimit, por edhe midis institucioneve akademike.
Shfaqja e një tregu të studentëve dhe akademikëve: Një konkurrencë e ashpër ka vënë përballë vendet më të zhvilluara për tërheqjen e studentëve më të mirë të huaj në shkollat dhe universitetet e tyre. Ata kanë një synim të qartë për të ushtruar ndikim duke formuar elitën e vendeve të treta. Politika të tilla janë një zbatim i teorisë së fuqisë së butë të propozuar nga Profesori Jo Nye. Ndikimi përhapet përmes elitave politike, ekonomike, ligjore, kulturore dhe ushtarake.
Po ashtu, tërheqja e studentëve më të mirë të huaj në tregun kombëtar arsimor, e kombinuar me një politikë të përshtatshme të emigracionit, i mundëson një vendi të zhvillojë politika publike kërkimore të bazuara në “rrjedhjen e trurit” nga vendet e huaja, ose në “fitimin e trurit” për veten. Vendet pritëse zbatojnë politika imigrimi shumë selektive. Sipas OECD-së, Shtetet e Bashkuara janë “magneti kryesor për migrantët shumë të kualifikuar.” Sipas të dhënave të disponueshme, në vitin 1999, 27% e shkencëtarëve dhe inxhinierëve në Shtetet e Bashkuara me doktoraturë në shkencë dhe inxhinieri ishin të lindur jashtë vendit; kjo përqindje arrinte në 44.6% në inxhinieri dhe 46.4% në shkencat kompjuterike.
Përveç këtyre aspekteve politike dhe shkencore, lëvizshmëria ndërkombëtare e studentëve përfaqëson një treg ekonomik shumë tërheqës. Sipas OECD-së, tregtia ndërkombëtare e shërbimeve arsimore përbën 3 përqind të eksporteve globale totale të shërbimeve. Ajo është kthyer në një nga zërat kryesorë që siguron ekuilibrin e bilancit të pagesave në një vend si Australia. Përveç tarifave të shkollimit të paguara nga studentët e huaj, shuma të konsiderueshme parash shpenzohen për udhëtim dhe qëndrim në një vend të huaj. Lëvizshmëria ndërkombëtare e studentëve i mundëson një vendi të vlerësojë atraktivitetin ndërkombëtar të institucioneve të tij dhe, rrjedhimisht, të vlerësojë prestigjin ndërkombëtar të institucioneve të tij të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor.
Konkurrenca për të punësuar akademikët më të mirë po intensifikohet midis institucioneve të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor. Është thelbësore që stafi i një institucioni të ketë në përbërje fitues të Çmimit Nobel apo të Medaljes Fields për tërheqjen e akademikëve dhe studiuesve më të mirë dhe për të përmirësuar mundësitë për sigurimin e fondeve maksimale publike dhe private. Konkurrenca përmes pagesave dhe kushteve të jetesës që ofrojnë institucionet është shumë e pabarabartë; pasi shumica e vendeve e organizojnë karrierën e akademikëve dhe studiuesve të tyre brenda shërbimit civil, ata nuk mund të konkurrojnë seriozisht në këtë fushë.
Arsimi i lartë mbetet një treg pa fitim: Përhapja e shpejtë e konkurrencës në fushat e arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor ka sjellë përbërës të tregut në një sferë që dikur ishte larg nga këto zhvillime. Konkurrenca funksionon përmes shumë proceseve që varen nga natyra e financimit. Garimi në thirrjet për tenderë u mundëson institucioneve të fitojnë fonde të konsiderueshme për kërkim dhe mësimdhënie në mënyrë transparente. Megjithatë, konkurrenca ekziston gjithashtu edhe në lidhje me pjesën e fondeve publike që një institucion mund të marrë. Së fundmi, fusha e financimit privat po zgjerohet kryesisht përmes tre faktorëve: tarifave të shkollimit, depërtimit në tregje si konsulenca apo trajnimi i vazhdueshëm profesional, si dhe përmes sponsorizimeve. Jemi dëshmitarë të shfaqjes së një tregu të larmishëm, apo më saktë tregjeve të larmishme, të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor. Aktualisht këto tregje mbesin mjaft unike, pasi po zhvillohen pa konceptin e “fitimit”.
Ristrukturimi në arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor
Sistemet kombëtare të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor u krijuan pas Luftës së Dytë Botërore. Misionet që iu ngarkuan arsimit të lartë dhe kërkimit gjatë kësaj periudhe rindërtimi dhe zhvillimi ekonomik ishin të qarta:
- Sigurimi i rritjes ekonomike përmes përparimit shkencor dhe teknologjik dhe
- Sigurimi i rritjes ekonomike duke rritur nivelin e arsimit të lartë të popullsisë.
Ky mision bazohej në thirrjen për kohezion shoqëror, i cili supozohej të varej nga qasja e numrit sa më të madh të të rinjve që përfundonin shkollën e mesme në arsimin e lartë.
Modelet kombëtare funksionuan mirë deri në vitet 1980. Sot, ato ndodhen midis çekanit të traditës kombëtare dhe kudhrës së nevojës për ndërkombëtarizim.
Konteksti aktual, i përbërë nga sisteme kombëtare të arsimit të lartë që janë të ndara qartë dhe të mbrojtura nga shteti, ka nevojë për një riorganizim të ashpër dhe ndryshime rrënjësore për t’u përgjigjur sfidave të reja të forcave kombëtare dhe ndërkombëtare në arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor.
Sigurisht, ekzistojnë disa pengesa të rëndësishme në rrugën e lëvizshmërisë dhe rezistencë ndaj futjes së forcave të tregut. Disa pengesa janë ngritur me qëllim dhe lidhen me rregulloret, procedurat e zbatuara për akreditimin e diplomave, statusin kombëtar të akademikëve, etj. Megjithatë, ka edhe pengesa të tjera, si ato gjuhësore, kulturore dhe financiare.
Sfidat e Reja
Tre sfida me rëndësi të ndryshme lindin nga ndikimi i globalizimit në sistemet e arsimit të lartë:
- Shfaqja e standardeve në këtë fushë,
- Rritja e pabarazive midis institucioneve akademike, dhe
- Lidhja e vështirë midis mësimdhënies, kërkimit dhe rritjes ekonomike.
Standardet në fushën e arsimit të lartë dikur përcaktoheshin në nivel kombëtar. Shteti vendoste se si do të organizoheshin dhe strukturoheshin studimet dhe përcaktonte kualifikimet dhe diplomat. Në ditët e sotme, përkundrazi, konkurrenca përcakton “standardet” e përgjithshme. Megjithatë, negociatat e kryera nga individë që lëvizin nga një institucion ose nga një vend në tjetrin, si edhe nga vetë institucionet, kanë çuar në shfaqjen e dy prirjeve kryesore: sistemi akademik amerikan është bërë sistemi model për programet arsimore; dhe institucionet më të ekspozuara ndaj konkurrencës ndërkombëtare (si për shembull shkollat e biznesit) vendosin vetë standardet e tyre brenda kuadrit të shoqatave ndërkombëtare.
Pabarazitë midis institucioneve akademike janë në rritje, si në nivel kombëtar ashtu edhe ndërkombëtar. Më e dukshmja lidhet me aftësinë për të tërhequr fonde dhe burime njerëzore, e ndjekur nga cilësia e mësimdhënies dhe kërkimit shkencor dhe, së fundmi, nga larmia dhe cilësia e shërbimeve që kërkohen nga procesi i mësimdhënies dhe kërkimit.
Për shembull, buxheti operacional i Universitetit Princeton në vitin 2006 tejkalonte 1 miliard dollarë për rreth 8,000 studentë. Po atë vit, buxhetet përkatëse të London School of Economics (LSE) me 7,500 studentë dhe Sciences Po në Paris (6,500 studentë) ishin përkatësisht 335 milionë euro dhe 135 milionë euro. Më e habitshme është se universitetet kryesore kërkimore në SHBA kanë fonde kapitale që arrijnë në disa miliarda dollarë: fondi i Universitetit të Harvardit arrin në 26 miliardë dollarë.
Burimet teknologjike, shkencore dhe financiare janë përqendruar në një numër të vogël institucionesh arsimore. Si pasojë, zhvillimet në vazhdim po sjellin një ndarje të theksuar brenda sistemeve të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor. Universitetet amerikane dhe britanike zënë një pozicion mbizotërues mes universiteteve më të mira në botë. Në tabelën e vitit 2006 të Times Higher Education Statistics (THES), ato përbënin gjysmën e 100 universiteteve më të mira.
Përballë këtij fragmentimi të sistemeve të arsimit të lartë, sfida e re që shfaqet është si të demokratizohen institucionet akademike. Si mund të garantohet cilësia në të gjitha institucionet? Si mund të sigurohet një planifikim efikas kombëtar dhe rajonal? Si mund të rritet numri i studentëve që hyjnë në arsimin e lartë?
Sfida e tretë, dhe padyshim më komplekse, lidhet me marrëdhëniet midis tre poleve: mësimdhënies, kërkimit dhe rritjes ekonomike. Një raport i fundit i publikuar nga Institut Montaigne, një grup mendimi francez, vë në dukje masën në të cilën Evropa ka humbur terren në konkurrencën globale për kërkimin shkencor dhe arsimin e lartë.
Evropa, për shembull, duhet të ngrejë me shpejtësi të paktën njëzet prej institucioneve të saj të arsimit të lartë në nivelin e universiteteve kryesore botërore. Sot pranojmë se përparësia konkurruese e një ekonomie, dhe rrjedhimisht rritja e saj afatgjatë, varet nga aftësia për të shfrytëzuar risitë dhe për të regjistruar patenta. Për ta bërë këtë, nevojiten burime të përshtatshme dhe të mjaftueshme në nivelin e kërkimit dhe një lidhje e ngushtë mes kërkimit dhe strukturës ekonomike të vendit. Modeli tradicional i arsimit të lartë nuk është i përshtatshëm për këtë marrëveshje të re.
Çështja e teknologjive të reja është tani thelbësore. Teknologjitë e reja – pra, materialet e reja, nanoteknologjitë, bioteknologjitë, teknologjitë e reja të informacionit dhe komunikimit – përcaktojnë mënyrat se si sigurohet prodhimi dhe nxisin të gjithë ekonominë. “Bazat e reja të ekonomisë të së nesërmes po shfaqen në kampuse, në laboratorë dhe brenda komuniteteve të studiuesve që mbajnë një dialog me investitorët.”
Fati i sistemeve të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor do të varet nga aftësia e tyre për t’iu përgjigjur tre çështjeve:
- Vlerësimi i cilësisë së produkteve të mësimdhënies dhe kërkimit
- Vlerësimi i shkallës së përqendrimit të burimeve: Si mund të përqendrohen burimet në një numër të vogël institucionesh duke garantuar njëkohësisht demokratizimin e sistemit?
- Ndërlidhja e kërkimit, mësimdhënies dhe rritjes: Universitetet, si thelbi i prodhimit dhe transmetimit të dijes, duhet të zhvillohen në një lidhje të ngushtë me strukturën ekonomike në të cilën veprojnë. Por, a është kjo e përputhshme me lirinë e plotë shkencore që dëshirojnë akademikët?
Tashmë është e qartë se një proces liberalizimi është në zhvillim në arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor në nivel botëror. Asgjë nuk mund ta ndalë këtë ndryshim. Ka një nevojë të menjëhershme për të drejtuar këto dinamika të reja në mënyrë që të sjellin përfitime për shoqëritë tona. Pa dyshim, duhet menduar se dija është para së gjithash një “e mirë publike” dhe rrallëherë një mall tregu. Prandaj, duhet kërkuar dhe arritur një ekuilibër midis zhvillimit konkurrues të arsimit të lartë dhe kërkimit dhe misionit të tij si shërbim publik.
Francis Verillaud
