Aspekti më i rëndësishëm i Fondove të Aksioneve Islame është filtrimi sipas Sheriatit. Kufizimet e Sheriatit mbi llojet e aksioneve në fond mund të ndahen në dy kategori:

(a) Kufizimet që lidhen me fushën ose aktivitetin kryesor të kompanisë, aksionet e së cilës mbahen nga fondi: Çdo kompani që ka aktivitet kryesor në fusha të ndaluara nuk është e përshtatshme për një fond aksionesh islam. Lista nuk është shumë e gjatë dhe përfshin shërbimet financiare, bankat, kompanitë e sigurimeve, lojërat e fatit, pijet alkoolike, pornografinë, etj. Këtu bëhet fjalë për “thelbin” e aktivitetit të kompanisë Këtu duhet theksuar se po flasim për “thelbin” e aktivitetit të kompanisë. Një kompani e madhe, e cila ka një kafene në ndërtesën kryesore ku shitet birrë, nuk shkel këtë kufizim. Rastet kufitare, megjithatë, zgjidhen vetëm nga një bord Sheriati për secilin rast veç e veç.

(b) Kufizimet që lidhen me financat e kompanisë. Ky është një kufizim operacional. Një kompani që kalon filtrimin e parë mund të mos jetë  e përshtatshme për fondin islam nëse është e përfshirë në transaksione financiare të ndaluara. Do të ishte më mirë nëse do të gjenim kompani që janë “të pastra” dhe mbështeten vetëm në të ardhurat e veta, pa financim të jashtëm, por kjo është pothuajse e pamundur. Pyetja është si të vendosen parametrat që garantojnë zgjedhjen e kompanive me përfshirje minimale në transaksione të tilla. Këto parametra janë:

1 Raporti borxh ndaj kapitalit: Problemi me borxhin në strukturën e kapitalit të një kompanie, nga këndvështrimi islam, qëndron në faktin se ai është i bazuar në interes. Një kompani që ka borxh përmes Murabaha, për shembull, nuk i nënshtrohet këtij kufizimi. Marrja e huasë me interes nuk lejohet, ndaj huazimi duhet të kufizohet në një nivel të tolerueshëm. Në disa raste, Sheriati trajton një sasi shumë të vogël të ndaluar si të parëndësishme pa ndikuar në lejueshmëri. Sipas shumë dijetarëve bashkëkohorë të Sheritait, një raport borxh ndaj kapitalit nën 1/3 është i tolerueshëm. Kjo nuk vlen për industri si prodhimi i verës. Qëllimi është të matet shkalla e financimit të firmave me borxh. Ky raport tregon marrëdhënien mes fondeve të dhëna nga kreditorët (borxhit) dhe investitorët (kapitalit).

2- Fitimet nga interesi: Kompanitë që prodhojnë mallra dhe shërbime fitojnë të ardhurat kryesisht nga shitja e tyre. Nuk është e zakonshme që ato të fitojnë shumë nga interesi. Megjithatë, ndonjëherë paratë e tepërta depozitohen në llogari me interes ose investohen në instrumente financiare. Shuma duhet identifikuar dhe investitorët duhet të këshillohen që ta përjashtojnë këtë pjesë nga fitimet dhe të dhurojnë shumën për bamirësi. Këto shuma zakonisht janë të vogla.

3- Paratë dhe kërkesat për pagesë: Sheriati bën dallim midis shitjes së mallrave reale dhe shitjes së parave apo borxheve, ku shitja e fundit mund të bëhet vetëm me vlerën nominale. Aksionet e një kompanie nuk kanë ekzistencë të veçantë, por vlera e tyre buron nga pjesa e pandarë e aseteve të kompanisë që përfaqësojnë. Nëse këto asete janë kryesisht para dhe kërkesa për pagesë, vlera e tregut të aksioneve duhet të jetë e barabartë me vlerën nominale të këtyre aseteve. Çdo diferencë mund të konsiderohet si interes në kuptimin e Sheriatit. Për shkak se një çmim i tillë nuk është i mundur në praktikë, është vendosur një kufizim për të eliminuar mundësinë e një situate të tillë. Kjo mund të bëhet, përsëri, duke vendosur një limit mbi madhësinë e këtij lloji të aseteve.

Musharakah është një formë financimi që mund të sekuritizohet lehtësisht, sidomos në rastin e projekteve të mëdha që kërkojnë shuma të konsiderueshme të kapitalit, të cilat një numër i kufizuar njerëzish nuk mund t’i përballojnë të vetëm. Çdo investitor mund të pajiset me një çertifikatë musharakah që përfaqëson pronësinë e tij proporcionale në asetet e projektit. Pasi projekti të fillojë dhe të ketë blerë asete jo-likuid (si tokë, pajisje etj.), këto çertifikata mund të trajtohen si instrumente të tregtueshme dhe të shiten në tregun sekondar. Megjithatë, shitja e tyre nuk lejohet për sa kohë që të gjitha asetet e musharakah-së janë ende në formë të likuid (pra, në para të gatshme, detyrime të arkëtueshme apo paradhënie).

Për të kuptuar saktë këtë pikë, duhet sqaruar se investimi në musharakah është i ndryshëm nga dhënia e një huaje. Një obligacion që dëshmon një hua nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë me biznesin që zhvillohet me ato para. Obligacioni përfaqëson një hua që duhet kthyer mbajtësit, zakonisht me interes. Në të kundërt, çertifikata e musharakah-së përfaqëson pronësi direkte proporcionale në asetet e projektit. Nëse të gjitha asetet e projektit janë në formë likuide, çertifikata përfaqëson një përqindje të caktuar të shumës monetare. Për shembull, nëse lëshohen 100 çertifikata me vlerë nga 1 milion rupia secila, dhe asgjë nuk është blerë ende me këto para, çdo çertifikatë përfaqëson vetëm para. Në këtë rast, çertifikata nuk mund të shitet në treg për më shumë se vlera e saj nominale, sepse do të nënkuptonte një shkëmbim parash për më shumë para, që bie ndesh me rregullat e Sheriatit dhe përbën riba (kamatë).

Nëse fondet e mbledhura janë shndërruar në asete jo-likuide, si tokë, ndërtesa, pajisje etj., atëherë çertifikatat përfaqësojnë pronësi në këto asete. Në këtë rast, është e lejuar nga Sheriati që ato të shiten në tregun sekondar për një çmim të dakorduar, madje edhe më të lartë se vlera nominale, sepse objekti i shitjes nuk është më para, por pronë fizike, që mund të blihet dhe shitet me fitim ose humbje.

Shpesh ndodh që asetet e projektit përbëhen nga një përzierje aseteve likuide dhe jo-likuide, për shembull kur një pjesë e kapitalit përdoret për blerjen e pajisjeve ndërsa pjesa tjetër mbetet si para ose detyrime për t’u arkëtuar. Pyetja që lind është: a lejohet tregtimi i çertifikatave të tilla, kur ka një kombinim të aseteve likuide dhe jo-likuide?

Sipas shkollës tradicionale Shafite, kjo nuk lejohet përderisa pjesa jo-likuide nuk ndahet nga ajo likuide. Ndërkohë, shkolla Hanafite e lejon një shitje të tillë për sa kohë që çmimi i shitjes i kalon vlerën e aseteve likuide në çertifikatë — ku diferenca konsiderohet si çmimi i pjesës së pronësisë mbi asetet jo-likuide. Për shembull, nëse një çertifikatë me vlerë 100 rupia përfaqëson 60 rupia në asete likuide dhe 40 në asete jo-likuide, ajo mund të shitet për çdo çmim mbi 60 rupia. Nëse shitet për 110, kjo konsiderohet e lejuar, sepse 60 janë të barabarta me pjesën e likuiditetit, dhe 50 mbulojnë pjesën e pronësisë në asetet jo-likuide.

Sipas Hanefive, nuk ka ndonjë përqindje fikse të aseteve jo-likuide që kërkohet për lejimin e tregtimit të çertifikatave, për sa kohë që ato nuk janë të papërfillshme. Por shumica e dijetarëve bashkëkohorë përfshirë shumë nga shkolla Shafite e lejojnë tregtimin e çertifikatave vetëm nëse më shumë se 50% e aseteve janë jo-likuide.

Megjithatë, shumica e dijetarëve bashkëkohorë, përfshirë edhe ata të shkollës Shafite, e lejojnë tregtimin e njësive të një Musharakah vetëm nëse asetet jo-likuide të biznesit përbëjnë më shumë se 50% të vlerës totale të tij. Prandaj, që tregtimi i çertifikatave të Musharakah të jetë i vlefshëm dhe i pranueshëm për të gjitha shkollat juridike islame, është e domosdoshme që portofoli i Musharakah përbëhet nga asete jo-likuide që kapin më shumë se gjysmën e vlerës së përgjithshme.

Megjithatë, nëse zbatohet mendimi i shkollës Hanefite, atëherë tregtimi do të lejohet edhe nëse asetet jo-likuide janë më pak se 50%, por ato nuk duhet të jenë të papërfillshme në madhësi.

Shumë institucione financiare financojnë kapitalin qarkullues të një biznesi duke i hapur një llogari të vazhdueshme, nga e cila klientët tërheqin shuma të ndryshme në periudha të ndryshme, ndërsa njëkohësisht depozitojnë sasi të tepërta të parave. Në këtë mënyrë, procesi i debitimit dhe kreditimit vazhdon deri në datën e përfundimit, dhe fitimi llogaritet në bazë të bilanceve ditore.

A mund të zbatohet një rregullim i tillë në mënyrat e financimit musharakah ose mudarabah? Duke qenë se kjo është një praktikë e re, nuk gjendet një përgjigje e drejtpërdrejtë në veprat klasike të Fikhut Islam. Megjithatë, duke u bazuar në parimet themelore të musharakah, për këtë qëllim mund të propozohet procedura e mëposhtme:

(i) Një përqindje e caktuar e fitimit real duhet t’i caktohet menaxhimit.

(ii) Përqindja e mbetur e fitimit duhet t’u caktohet investitorëve.

(iii) Humbja, nëse ka, duhet të mbartet vetëm nga investitorët në përpjesëtim të saktë me investimet e tyre përkatëse.

(iv) Bilanci mesatar i kontributeve të bëra në llogarinë e musharakah, i përllogaritur në bazë të produkteve ditore, do të trajtohet si kapitali aksionar i financuesit.

(v) Fitimi i realizuar në fund të periudhës do të përllogaritet në bazë të produkteve ditore dhe do të shpërndahet në përputhje me këtë.

Nëse një marrëveshje e tillë pranohet nga palët, nuk duket se shkel ndonjë parim bazë të musharakah. Megjithatë, ky propozim kërkon shqyrtim dhe hulumtim të mëtejshëm nga ekspertët e jurisprudencës islame. Në praktikë, kjo do të thotë se palët kanë rënë dakord me parimin se fitimi i realizuar në portofolin e musharakah në fund të periudhës do të ndahet në bazë të kapitalit të përdorur për ditë, gjë që çon në përllogaritjen mesatare të fitimit të realizuar për çdo rupi në ditë. Shuma e këtij fitimi mesatar për rupi për ditë do të shumëzohet me numrin e ditëve që secili investitor ka futur paratë e tij në biznes, çka do të përcaktojë të drejtën e tij për fitim në bazë të produktit ditor.

Disa dijetarë bashkëkohorë nuk e lejojnë këtë metodë të përllogaritjes së fitimeve me arsyetimin se është një metodë spekulative që nuk pasqyron fitimin real të realizuar nga një partner i musharakah, sepse mund të ndodhë që biznesi të ketë realizuar fitime të mëdha gjatë një periudhe kur një investitor i caktuar nuk ka pasur fare para të investuara në biznes, ose ka pasur një shumë shumë të vogël të investuar, por megjithatë ai do të trajtohet njësoj me investitorët e tjerë që kanë pasur shuma të mëdha të investuara gjatë asaj periudhe. Në mënyrë të kundërt, biznesi mund të ketë pësuar një humbje të madhe gjatë një periudhe kur një investitor i caktuar ka pasur shuma të mëdha të investuara në të. Prapëseprapë, ai do ta ndajë një pjesë të humbjes së tij me investitorët e tjerë që nuk kanë pasur fare investime në atë periudhë, ose investimi i tyre ka qenë i papërfillshëm.

Ky argument mund të hidhet poshtë mbi bazën se nuk është e domosdoshme në një musharakah që një partner të fitojë vetëm nga paratë e tij. Sapo krijohet një fond i përbashkët i musharakah, fitimet që rrjedhin nga ky fond i përbashkët u përkasin të gjithë pjesëmarrësve, pa marrë parasysh nëse paratë e tyre janë përdorur ose jo në një transaksion të caktuar. Kjo është veçanërisht e vërtetë për shkollën Hanefi, e cila nuk e konsideron të nevojshme për vlefshmërinë e një musharakah që kontributet monetare të partnerëve të përzihen së bashku. Kjo do të thotë se nëse A ka hyrë në një kontratë musharakah me B, por ende nuk ka disbursuar paratë e tij në fondin e përbashkët, ai përsëri do të ketë të drejtë për një pjesë në fitimin e transaksioneve të kryera nga B për musharakah me paratë e tij. Edhe pse e drejta e tij për pjesë në fitim do të varet nga disbursimi i parave që ai është zotuar të bëjë, sërish qëndron fakti se fitimi i atij transaksioni të caktuar nuk rrjedh nga paratë e tij, sepse paratë që ai do të disbursojë më vonë mund të përdoren për një transaksion tjetër. Supozoni se A dhe B hyjnë në një marrëveshje musharakah për të bërë një biznes me vlerë 100,000 Rs. Ata bien dakord që secili të kontribuojë nga 50,000 Rs dhe fitimet do të ndahen në mënyrë të barabartë. A nuk e investoi menjëherë pjesën e tij prej 50,000 Rs në fondin e përbashkët. B gjeti një marrëveshje të leverdisshme dhe bleu dy kondicionerë për musharakah për 50,000 Rs nga fondet e tij dhe i shiti ato për 60,000 Rs, duke fituar kështu 10,000 Rs. A e kontribuoi pjesën e tij prej 50,000 Rs pas kësaj marrëveshjeje. Partnerët blenë dy frigoriferë me këtë kontribut, të cilët nuk mund të shiteshin më shumë se për 48,000 Rs, që do të thotë se kjo marrëveshje rezultoi me një humbje prej 2,000 Rs.

Edhe pse transaksioni i kryer me paratë e A solli një humbje prej 2,000 Rs, ndërsa marrëveshja fitimprurëse për kondicionerët u financua tërësisht nga paratë e B, në të cilën A nuk kontribuoi fare, A përsëri do të ketë të drejtë për pjesë në fitimin e marrëveshjes së parë. Humbja prej 2,000 Rs në marrëveshjen e dytë do të zbritet nga fitimi i marrëveshjes së parë duke e ulur fitimin total në 8,000 Rs. Ky fitim prej 8,000 Rs do të ndahet në mënyrë të barabartë midis të dy partnerëve. Kjo do të thotë se A do të marrë 4,000 Rs, edhe pse transaksioni i kryer me paratë e tij ka pësuar humbje.

Arsyeja është se sapo palët hyjnë në një kontratë musharakah, të gjitha transaksionet pasuese të kryera për musharakah i përkasin fondit të përbashkët, pavarësisht se cilat para individuale janë përdorur në to. Çdo partner është pjesë e çdo transaksioni në bazë të hyrjes së tij në kontratën e musharakah.

Një kundërshtim i mundshëm ndaj shpjegimit të mësipërm mund të jetë se në shembullin e mësipërm, A ishte zotuar të paguante 50,000 Rs dhe dihej paraprakisht që ai do të kontribuonte një shumë të caktuar në musharakah. Por në llogarinë e propozuar të përhershme të musharakah, ku partnerët hyjnë dhe dalin çdo ditë, askush nuk është zotuar të kontribuojë ndonjë shumë specifike. Prandaj, kapitali i kontribuar nga secili partner është i panjohur në momentin e hyrjes në musharakah, gjë që duhet ta bëjë musharakah-n të pavlefshme.

Përgjigjja ndaj këtij kundërshtimi është se dijetarët klasikë të Fikhut Islam kanë mendime të ndryshme nëse është e domosdoshme që për një musharakah të vlefshme kapitali të jetë i njohur për partnerët. Dijetarët hanefi janë unanimë në pikëpamjen se kjo nuk është një parakusht. Al-Kasani, juristi i famshëm hanefi, shkruan:

Sipas shkollës sonë Hanafi, nuk është kusht për vlefshmërinë e musharakah që të dihet shuma e kapitalit, ndërsa sipas Imam Shafi’it është kusht. Argumenti ynë është se jahalah (pasiguria) vetë nuk e bën kontratën të pavlefshme, përveç nëse çon në mosmarrëveshje. Dhe pasiguria në kapital në kohën e musharakah nuk çon në mosmarrëveshje, sepse zakonisht dihet kur blihen mallrat për musharakah, prandaj nuk çon në pasiguri të fitimit në kohën e shpërndarjes.

Pra, është e qartë nga sa më sipër se edhe nëse shuma e kapitalit nuk dihet në kohën e musharakah, kontrata është e vlefshme. Kushti i vetëm është që të mos çojë në pasiguri të fitimit në kohën e shpërndarjes. Shpërndarja e fitimit bazuar në produktin ditor plotëson këtë kusht.

Është e vërtetë që koncepti i musharakah-së në vazhdim, ku partnerët herë tërheqin disa shuma dhe herë shtojnë para të reja dhe fitimet llogariten në bazë të produktit ditor, nuk gjendet në librat klasikë të Fikhut Islam. Por vetëm ky fakt nuk mund ta bëjë një rregullim të ri të pavlefshëm në Sheriat, për aq kohë sa nuk shkel ndonjë parim bazë të musharakah. Në sistemin e propozuar, të gjithë partnerët trajtohen në mënyrë të barabartë. Fitimi i çdo partneri llogaritet në bazë të periudhës për të cilën paratë e tij kanë qëndruar në fondin e përbashkët. Nuk ka dyshim në faktin që fitimet totale të akumuluara në fond janë krijuar nga përdorimi i përbashkët i shumëfishtë i shifrave të ndryshme të kontribuara nga pjesëmarrësit në kohë të ndryshme. Prandaj, nëse të gjithë bien dakord me konsensus të përbashkët të shpërndajnë fitimet bazuar në produktin ditor, nuk ka ndonjë ndalim në Sheriat që ta bëjë këtë të papranueshme; përkundrazi, kjo mbulohet nën udhëzimin e përgjithshëm të dhënë nga Profeti (paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të) në hadithin e tij të famshëm të cituar në këtë libër më shumë se një herë:

Të gjitha kushtet e dakorduara nga myslimanët respektohen, përveç një kushti që lejon atë që është i ndaluar ose ndalon atë që është i lejuar.

Nëse shpërndarja bazuar në produktet ditore nuk pranohet, do të thotë që asnjë partner nuk mund të tërheqë ndonjë shumë nga fondi i përbashkët, as të shtojë shuma të reja. Po ashtu, askush nuk do të mund të kontribuojë në fondin e përbashkët përveç në datat specifike të fillimit të një periudhe të re. Ky rregullim është plotësisht i parealizueshëm për depozitat në banka dhe institucione financiare ku llogaritë debitohet dhe kreditohet nga depozituesit disa herë në ditë. Refuzimi i konceptit të llogaritjes së fitimit mbi bazën e produkteve ditore do t’i detyrojë ata të presin për muaj të tërë para se të depozitojnë paratë e tyre të tepërta në një llogari fitimprurëse. Kjo do të pengojë shfrytëzimin e kursimeve për zhvillimin e industrisë dhe tregtisë, dhe do të ngadalësojë ndjeshëm qarkullimin e aktiviteteve financiare për periudha të gjata. Nuk ka tjetër zgjidhje për këtë problem përveç aplikimit të metodës së produkteve ditore për llogaritjen e fitimeve, dhe pasi nuk ka ndonjë urdhër specifik të Sheriatit që ta ndalojë këtë, nuk ka arsye pse kjo metodë të mos adoptohet.

Thuhet se marrëveshja e musharakah ka më shumë gjasa që t’i kalojë humbjet e biznesit te banka ose institucioni financiar që financon. Këto humbje, në vijim, do t’u kalojnë edhe depozitorëve. Për shkak se depozitorët do të jenë vazhdimisht të ekspozuar ndaj rrezikut të humbjes, ata mund të hezitojnë të depozitojnë kursimet e tyre në banka apo institucione financiare. Si pasojë, kursimet e tyre ose do të mbeten të papërdorura, ose do të përdoren në mënyra informale jashtë sistemit bankar, çka nuk do të kontribuojë në zhvillimin ekonomik në nivel kombëtar.

Megjithatë, ky argument është i keqkuptuar. Para se të financojnë bazuar në musharakah, bankat dhe institucionet financiare do të studiojnë realizueshmërinë e biznesit të propozuar për të cilin kërkohen fondet. Edhe në sistemin aktual të huave me interes, bankat nuk i japin hua çdo aplikanti pa kriter, ato analizojnë potencialin e biznesit dhe nëse shqetësohen se biznesi nuk është fitimprurës, refuzojnë të japin hua. Në rastin e musharakah, ky studim duhet të kryhet me kujdes dhe më thellë.

Për më tepër, asnjë bankë apo institucion financiar nuk mund të kufizohet vetëm në një marrëveshje musharakah. Gjithmonë do të ketë një portofol të diversifikuar të musharakah. Nëse një bankë ka financuar 100 klientë të saj në bazë të musharakah, pasi ka studiuar çdo propozim, është e vështirë të besohet që të gjitha këto ose shumica e tyre do të rezultojnë në humbje. Me masa dhe kujdes të duhur, më së shumti mund të ndodhë që disa të kenë humbje, por nga ana tjetër, musharakat fitimprurëse pritet të sjellin kthime më të larta se huat me interes, sepse fitimi i vërtetë ndahet midis klientit dhe bankës. Prandaj, portofoli i musharakah si i tërë nuk pritet të ketë humbje, dhe mundësia për humbje të përgjithshme është vetëm një mundësi teorike që nuk duhet të dekurajojë depozitorët. Kjo mundësi teorike e humbjes në një institucion financiar është shumë më e ulët se mundësia e humbjes në një kompani aksionare, e cila vepron në një sektor të kufizuar të aktiviteteve tregtare. Megjithatë, njerëzit blejnë aksionet e tyre dhe kjo mundësi humbjeje nuk i pengon nga investimi. Rasti i bankave dhe institucioneve financiare është edhe më i fortë, sepse aktivitetet e tyre musharakah janë shumë të diversifikuara, kështu që humbjet në një musharakah mund të kompensohen nga fitimet në të tjerat.

Përveç kësaj, një ekonomi islame duhet të krijojë një mentalitet që beson se çdo fitim nga paraja është shpërblim për marrjen e rrezikut të biznesit. Ky rrezik mund të minimizohet përmes ekspertizës dhe diversifikimit të portofolit, ku ai bëhet vetëm një rrezik hipotetik ose teorik. Por nuk ka mënyrë për ta eliminuar plotësisht këtë rrezik. Kush dëshiron të përfitojë, duhet të pranojë këtë rrezik minimal. Kjo qasje është tashmë e pranuar edhe në rastin e kompanive aksionare të zakonshme, ku askush nuk ka ngritur ndonjëherë kundërshtim për faktin se paratë e aksionarëve janë të ekspozuara ndaj humbjes. Problemi krijohet nga sistemi që ndan bankat dhe financimin nga aktivitetet normale tregtare dhe industriale, dhe që i ka bërë njerëzit të besojnë se bankat dhe institucionet financiare merren vetëm me para dhe letra, dhe nuk kanë lidhje me rezultatet reale të tregtisë dhe industrisë. Prandaj, argumentohen se ato meritojnë kthim të fiksuar në çdo rast. Kjo ndarje e sektorit financiar nga sektori i tregtisë dhe industrisë ka sjellë dëme të mëdha në ekonominë makro. Natyrisht, kur flasim për bankat islame, nuk nënkuptojmë se ato do të ndjekin këtë sistem konvencional në çdo aspekt. Islami ka vlerat dhe parimet e tij që nuk pranojnë ndarjen e financimit nga tregtia dhe industria. Kur ky sistem islam të kuptohet mirë, njerëzit do të investojnë në sektorin financiar edhe me rrezikun teorik të humbjes, më lehtë sesa investojnë në kompanitë aksionare fitimprurëse.