Në mësimet e mëparshme kemi parë se si juristi dhe dijetari indian El-Memun Suhrawardy kishte vizituar Stambollin për të studiuar jurisprudencën osmane në lidhje me vakëfet monetare. Artikulli i tij, i cili u botua në Journal of the Royal Asiatic Society of Bengal në vitin 1911, duket se ka pasur ndikim të madh. Kjo, pasi Akti i Ligjshmërisë së Vakëfeve Myslimane i vitit 1913 i ka sanksionuar këto vakëfe dhe i ka dhënë fund konfliktit që ekzistonte më parë.

Në shumicën e rasteve në Indi, ndiqet një kombinim i parimeve të Imam Shafi’iut dhe të Imam Muhamed esh-Shejbanit nga shkolla Hanefite, dhe vakëfi i pasurisë së luajtshme konsiderohet i vlefshëm për aq sa është i njohur nga zakoni. Në përgjithësi, një pronë mund të dhurohet si vakëf nëse plotëson kushtet e mëposhtme:

1. Prona duhet të jetë pasuri e prekshme (mal).
2. Prona duhet të jetë e përdorshme pa u konsumuar (qëndrim i shkollës Shafi’ite).

Sipas Suhrawardyt, pasuritë e luajtshme përfshijnë para të gatshme, aksione në kompani, letra me vlerë, mallra tregtare, etj. Megjithëse disa dijetarë hanefi kishin kundërshtime, u pranua se vakëfi i çdo gjëje do të ishte i vlefshëm për aq sa ekziston një zakon i tillë në një vend të caktuar. Para hyrjes në fuqi të Aktit të Ligjshmërisë së Vakëfeve të vitit 1913, kishte një konflikt mbi vlefshmërinë e vakëfeve të pasurive të luajtshme në Indi. Në të vërtetë, gjykatat e larta të Medrasit, Bombeit dhe Kalkutës kishin vendosur kundër vakëfeve të pasurive të luajtshme, duke i shpallur ato të pavlefshme. Këshilli Privat e kishte lënë çështjen të pazgjidhur. Situata u sqarua nga Akti i Ligjshmërisë së Vakëfeve të vitit 1913, i cili lejoi vakëfin e “çdo pasurie”, përfshirë pasuritë e luajtshme, si aksionet në kompani të përbashkëta, bankënotat dhe madje edhe paratë e gatshme.

Progresi drejt këtij zhvillimi ndoqi këtë rrugë: në çështjen Ebu Sejid kundër Bekir Ali (<1901> ILR 24 A11 190), u tha se një vakëf edhe mbi monedha ose aksione në kompani të përbashkëta nuk ishte i pavlefshëm. Kështu, ky rast i vitit 1901 dhe raste të tjera nga vitet 1907-1909 ishin në konflikt me njëri-tjetrin. Situata u sqarua dhe u përfundua me Aktin e Ligjshmërisë së Vakëfeve Myslimane të vitit 1913. Seksioni 2i i këtij akti është shumë gjithëpërfshirës dhe përfshin çdo lloj pasurie të përmendur më sipër.

Seksioni 3 i Aktit Qendror të Vakëfeve të vitit 1954 gjithashtu konfirmon themelimin e një vakëfi me çdo lloj pasurie, qoftë ajo e luajtshme apo e paluajtshme. Në vendimet gjyqësore është mbajtur qëndrimi se edhe letrat premtuese të qeverisë mund të dhurohen si vakëf. Së fundmi, në çështjen Mirza Jakub kundër Mirza Resul Beig, vakëfi monetar u shpall i vlefshëm, dhe në çështjen Abdulhamid kundër Fatih Muhamed, e cila u zhvillua në Lahore, Pakistan, u vendos që vakëfi monetar është i vlefshëm për aq sa fondi nuk është destinuar për konsum.

Pas miratimit të Aktit të Ligjshmërisë së Vakëfeve Myslimane të vitit 1913, gjykatat indiane shpallën vakëfin e çdo pasurie si të vlefshëm. Në shumicën e rasteve, gjykatat trajtuan dhuratat e pasurive të luajtshme, letra premtuese qeveritare, aksione në kompani të përbashkëta dhe para të gatshme si të vlefshme. Por deri në vitin 1947, në rastin Gulam Mohiuddin kundër Hafiz Abdurrashid, Gjykata e Lartë e Allahabadit mori një qëndrim të ndryshëm dhe shpalli që dekretimi i vakëfit monetar nuk ishte i vlefshëm. Megjithatë, u dekretua më tej se nëse ekzistonte një zakon i kundërt, atëherë një vakëf i tillë do të ishte i vlefshëm. Kështu, gjykata e Allahabadit preferoi të adoptojë arsyetimin strikt hanefit dhe të arrijë të njëjtin rezultat. Kjo, sepse duket qartë se krijimi i vakëfeve monetare ishte zakon i përhapur në Indi, siç tregojnë të gjitha rastet e tjera të përmendura më lart.

Rasti në vijim tregon se si funksionon një vakëf monetar shiit në Indi. Muhammad Ali Shah, një sundimtar Nawab, ndihmoi në ndërtimin e një imambarah në Lucknow, Husainabad, në vitet 1850. Një imambarah është një ndërtim shiit që përdoret si vend takimi për ata që kujtojnë ngjarjet që ndodhën në Qerbela. Vakëfi i Husainabadit kishte një të ardhur vjetore prej 157,606 Rs. Nga kjo shumë, 48,000 Rs. ishin para të gatshme. Pra, bëhet fjalë për një vakëf hibrid, pasuri të paluajtshme dhe para të gatshme. Këto 48,000 Rs. ishin kamata nga një hua që britanikët kishin marrë nga Muhammad Ali Shah dhe e kishin konvertuar në aksione të Kompanisë Indike të Lindjes.

Këto të ardhura vjetore shpenzoheshin për jo më pak se 12 qëllime bamirësie të ndryshme. Shuma kryesore e fondeve ishte e dedikuar për mirëmbajtjen e ndërtesave (sezoni i musonëve i shkatërronte të gjitha ndërtesat, vetëm ato prej guri mund të mbijetonin). Paga e stafit të vakëfit ishte një tjetër burim i madh shpenzimesh. Stafi përfshinte funksionarë fetarë, si dhe pastruesit, rojtarët, etj. Ceremonitë shiite që përkujtonin ngjarjet në Qerbela dhe ofrimi i ushqimit në këto ceremoni të ndërlikuara ishin një tjetër shpenzim i madh.

Ceremonitë e Muharremit financohen ende nga vakëfi. Duke qenë se Nawabët mbështesnin rreth 70,000 njerëz, numri i pensionistëve është mjaft i madh. Rritja e numrit të përfituesve dhe rënia e vlerës së rupisë ka çuar në një ulje masive të shumeve të shpërndara. “Nawabzadahët” e varfër që vijnë çdo muaj për të marrë ndihmën e tyre na kujtojnë për një nga rreziqet që i kanoset vakëfeve monetare, që është se nëse jo vetëm fondi, por edhe të ardhurat që ai gjeneron nuk investohen sistematikisht, kushtet ekonomike që ndryshojnë do të pakësojnë të ardhurat e një vakëfi.

Sipas Aktit Qendror të Vakëfeve të vitit 1954, çdo person që dëshiron të krijojë një vakëf të ri monetar ose pasuri të paluajtshme është i detyruar ta regjistrojë atë me Bordin e Vakëfeve të Shtetit. Ka tarifa regjistrimi që duhet të paguhen dhe duhet të sigurohet akti i vakëfit. Nëse akti është humbur, ofrohen informacionet afërsisht. Bordi kërkon të dijë të dhënat e mëposhtme nga çdo vakëf i regjistruar rishtazi:

1. Numri dhe data e regjistrimit.
2. Emri dhe adresa e vakëfit.
3. Detajet e pasurive të vakëfit:
   a. Pasuritë e paluajtshme:
   i) Lokacioni
   ii) Sipërfaqja
   iii) Vlera
   iv) Detajet e ndërtimit të mundshëm, nëse ka
   b. Pasuritë e luajtshme:
   v) Përshkrimi i pasurisë së luajtshme; nëse janë letra me vlerë ose bono qeveritare, etj.
   vi) Vlera nominale
   vii) Detajet e tjera
4. Detajet mbi anuitetin dhe grante që janë marrë nga burime të tjera ose nga qeveria.
5. Të ardhurat dhe shpenzimet e parashikuara.

Një tjetër rast, CWT kundër Trustit të Familjes H.E.H. Nizam, është interesant nga disa perspektiva. Ky rast ka të bëjë me një vakëf të madh në para të gatshme të krijuar nga Nizami i ndjerë, me një kapital prej nëntë crore rupish. Kapitali u nda në 175 njësi të barabarta. Nga të cilat të ardhurat:

• 5 njësi u ndanë për një fond rezervë,
• 3.5 njësi për një Fond Shpenzimesh të Trustit të Familjes,
• 166.5 njësi u ndanë mes të afërmve.

Çdo përfitues kishte të drejtë vetëm për të ardhurat e njësisë që i ishin alokuar gjatë jetës së tij ose të saj. Arsyeja pse ky vakëf përfundoi në një rast gjyqësor është se Autoriteti i Tatimit të të Ardhurave kërkoi që myteveliu (menaxheri i vakëfit) të paguante tatimin mbi të ardhurat. Konflikti midis kolektorit të tatimit të të ardhurave dhe përfituesve zgjati për shumë vjet dhe rasti përfundimisht u dërgua në Gjykatën e Lartë.

Burime të ndryshme kanë zbuluar se në shekullin e 18-të në Egjipt shuma të mëdha parash dhuroheshin si vakëf për institucione të ndryshme fetare, siç ishte i famshmi el-Ezhar, si dhe për teqe dhe tyrbe më të vogla. Shuma të tilla gjithashtu caktoheshin për festimet periodike të mevludeve të Profetit (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të). Gjithashtu kemi të dhëna të mirëdokumentuara për njëfarë Abidin Bej, i cili ishte amir el-haxh në vitet 1620 dhe që zhvilloi një lagje të tërë të Kajros, e cila edhe sot mban emrin e tij. Ky zhvillim u arrit përmes sistemit të vakëfit, i cili përfshinte prona të gjera të paluajtshme si dhe fonde në para. Paratë ishin dhuruar si vakëf për të varfërit e qyteteve të shenjta.

Sa i përket kohëve moderne, ndryshe nga Turqia, vakëfet monetare në Egjipt duket se e ruajtën personalitetin e tyre juridik. Anderson na informon se neni 8 i të ashtuquajturit Ligj mbi Rregullat që Lidhen me Vakëfin, i vitit 1946, lejonte themelimin e vakëfeve monetare në formën e aksioneve dhe kuotave në kompani. Anderson gjithashtu thekson se në Egjipt ka pasur një zhvendosje nga ligji më i vështirë hanefi drejt ligjit malikij në çështjet e vakëfit.

“… ligji hanefi, i cili ishte i zbatueshëm më parë, e lejon vakëfin e sendeve të luajtshme vetëm si pjesë shoqëruese e pronave të paluajtshme ose nëse ai është i sanksionuar nga zakoni i lashtë, por doktrina malikije, e cila nuk parashikon një kufizim të tillë, dukej qartë më e përshtatshme për jetën moderne. Pikëpamja e Ebu Jusufit, e cila më parë dominonte, lejonte vakëfin e një pjese të pandarë të një pasurie të pandashme pothuajse pa kufizime, por pikëpamja malikije, shumë më e rreptë në këtë aspekt, u konsiderua më e preferueshme për shkak të mosmarrëveshjeve dhe ndërlikimeve që sjell e kundërta. Parashtrimi i këtij parimi kërkonte një referencë të qartë për vlefshmërinë e një vakëfi të aksioneve dhe kuotave të kompanive, me kusht që ato të mos shkelin ndalimin islam të kamatës. Dispozita të ngjashme mund të gjenden në nenet 15 dhe 16 të Ligjit Libanez.”

Nevojitet një sqarim më i hollësishëm mbi vështirësinë që lidhet me ligjin hanefi, i cili lejon vakëfin e sendeve të luajtshme vetëm nëse ai mbështetet në një zakon të lashtë. Kështu, pavarësisht raportit të Imam Serahsisë se Imam Muhammedi e kishte pranuar vlefshmërinë e vakëfit të sendeve të luajtshme duke u mbështetur në zakonet e kohës së tij si dhe në ato që mund të lindnin në të ardhmen, autoritetet egjiptiane e konsideruan ligjin hanefi si tepër të ngurtë dhe preferuan ligjin malikij. Mund të ketë pasur disa arsye për këtë. Nga njëra anë, ligji malikij mund të jetë preferuar ndaj atij hanefi si pjesë e një procesi për të hequr gjurmët e epokës osmane. Nga ana tjetër, vështirësia teknike e përfshirë në konceptin e zakonit mund të ketë nxitur gjithashtu këtë ndryshim. Meqenëse themelimi i një vakëfi me aksione të kompanive anonime duhet të ketë qenë një praktikë e re, autoritetet mund të kenë preferuar ligjin malikij, i cili nuk ka kufizime në lidhje me zakonet.

Ironikisht, ligji malikij, i cili u preferua për shkak të fleksibilitetit të tij në lidhje me zakonet, u zgjodh gjithashtu për shkak të rreptësisë së tij në lidhje me vakëfin e një pjese të pandarë, të njohur si Mush’a. Vlen të theksohet gjithashtu se kjo rreptësi e ligjit malikij mbi vakëfin e Musha-s çoi në një konfirmim të tërthortë të vakëfeve moderne të parasë. Është gjithashtu interesante që dispozita të ngjashme gjenden edhe në legjislacionin libanez.

Leja e dhënë nga Neni 8 për themelimin e vakëfeve të parasë në formën e aksioneve dhe kuotave të kompanive të kapitalit aksionar pati ndikime të rëndësishme në çështjet e ibdal/istibdal në Egjipt. Kur një pronë vakëfi shitej, shuma e parave për të cilën ajo këmbehej quhej emval el-bedel. Më parë, këto emval el-bedel nuk viheshin menjëherë në përdorim; ato mbeteshin të papërdorura për vite të tëra dhe e humbnin vlerën për shkak të inflacionit. Për shembull, në vitin 1942, shuma e përgjithshme e fondeve të papërdorura kishte arritur në 670,938 lira egjiptiane. Nenit 14 dhe 15 e ndryshuan këtë gjendje. Ato i autorizuan gjykatat që të blinin me këto emval el-bedel çdo pronë të luajtshme ose të paluajtshme, e cila do të siguronte një burim të ri të ardhurash për vakëfin përkatës. Gjykatat gjithashtu mund të jepnin leje për të investuar këto emval el-bedel përkohësisht me qëllim të gjenerimit të të ardhurave afatshkurtra.

Pritej që gjykatat ta bënin këtë si përgjigje ndaj kërkesave të palëve të interesuara, por në rastet kur një kërkesë e tillë nuk paraqitej brenda një viti nga data e hyrjes në fuqi të këtij ligji, një gjykatë e posaçme, Mahkamat el-Tasarrufat në Kajro, me kërkesë të Ministrit të Drejtësisë, kishte të drejtë t’i përdorte këto fonde për blerjen e burimeve të reja të të ardhurave në formën e pronave të luajtshme ose të paluajtshme. Në rastet kur kapitali i disa vakëfeve ishte shitur dhe emval el-bedel i përkiste këtyre vakëfeve në mënyrë të përbashkët, atëherë çdo pronë e ndërtuar ose e blerë me këto fonde mbetej në pronësi të përbashkët të tyre, në përpjesëtim me pjesën që secili kishte në fondin fillestar.

Kështu, Ligji i vitit 1946 në Egjipt solli disa reforma njëkohësisht. Së pari, ai lejoi themelimin e vakëfeve monetare me aksione dhe kuota në kompani të kapitalit aksionar (Neni 8), dhe më pas e përdori këtë dispozitë për të adresuar problemin e fondeve të papërdorura të krijuara nga shitja e pronave të rrënuara të vakëfit. Për këtë arsye, në Egjipt lejohet shitja e këtyre pronave vakëf me kusht që paratë e përfituara të përdoren për themelimin e një vakëfi të ri monetar.

Praktika e shndërrimit të pronave të paluajtshme të vakëfeve në para u përshpejtua pas Revolucionit Nasirian, kur shteti mori juridiksion mbi të gjitha vakëfet përmes Ministrisë së Vakëfeve. Në vitin 1957, Ligji 152 i dha shtetit të drejtën për të zëvendësuar tokën me para, pra për të praktikuar ibdal/istibdal në një shkallë të gjerë. Në fakt, ky ligj hapi rrugën për një reformë të gjerë agrare dhe për nacionalizimin e tokave të vakëfit duke ia kaluar pronësinë e tyre Komitetit të Reformës Agrare. Kujdestarët e vakëfeve u pajisën me obligacione të Reformës Agrare për tokat e konfiskuara. Kur këto obligacione arrinin maturimin, kapitali i tyre i kalohej qeverisë dhe investohej në projekte zhvillimi. Kujdestarët pastaj pritej të merrnin, në emër të vakëfeve të tyre, interesin që rridhte nga këto obligacione dhe më vonë fitimet nga kapitali i investuar. Në këtë mënyrë, vakëfet e pasurive të paluajtshme në Egjipt u shndërruan në vakëfe monetare me aksione në projektet zhvillimore të qeverisë.

Të dhënat tona mbi ekzistencën e vakëfeve monetare në Azinë Qendrore janë jashtëzakonisht të kufizuara. Megjithëse puna më e fundit e Bellér-Hann, duke iu referuar raporteve të misionarëve suedezë, tregon se si ligji i vakëfit u zbatua në Kashgar, ajo kufizohet vetëm te vakëfet e pasurive të paluajtshme (në botim e sipër). Një studim i mëparshëm na informon se vakëfet e tilla përbënin rreth tetë deri në dhjetë për qind të tokës së punueshme në Azinë Qendrore.

Sa i përket vakëfeve monetare, të cilat përbëjnë shqetësimin tonë kryesor këtu, McChesney paraqet një argument të thjeshtë: duke qenë se ky rajon ishte gjithashtu kryesisht hanefi, nuk ka ndonjë arsye pse këto vakëfe, kaq të përhapura në territoret osmane hanefite, të mos kishin gjetur zbatim edhe në Azinë Qendrore. Megjithëse kjo deklaratë duket e bazuar në hamendësime, McChesney e mbështet atë me një burim rus që i përket Uzbekistanit.

Dëshmi më të rëndësishme dhe më të drejtpërdrejta janë ofruar nga Utyabay-Kerimi, i cili ka treguar se vakëfet monetare lulëzuan në rajonin e Ural-Volgës gjatë shekujve XIX dhe XX, kur kapitali turkik filloi të rrjedhë në këtë zonë. Më konkretisht, është bërë referencë për vakëfin monetar të Ahmed Bej Husainovit, i cili kishte një kapital prej 1,000,000 rublash. Nga ana tjetër, Sherif Jaushev, një tregtar nga Tashkenti, dhuroi 35,000 rubla për xhaminë dhe medresetë e qytetit të Troitskut.

Medreseja e njohur Galija në Ufa mbijetoi falë bujarisë së bejve vendas si Nazirov, Janturin, Usmanov, etj. Vetëm midis viteve 1906 dhe 1916, më shumë se 70,000 rubla u dhuruan për këtë institucion. Sipas dokumenteve zyrtare të vitit 1911, në guberninë e Kazanit kapitali i përgjithshëm monetar i vakëfeve arriti në 22,400 rubla, ndërsa në guberninë e Orenburgut ishte 262,045 rubla. Në të njëjtën periudhë, vakëfet në Krime zotëronin 351,000 rubla, pa llogaritur 22,000 desetina tokë të vlerësuar në 400,000 rubla, të cilat u humbën pas vitit 1891.

Në një shoqëri ku shëndetësia, arsimi dhe mirëqenia financoheshin tërësisht nga dhurimet dhe vakëfet, vakëfet monetare ishin thelbësore për mbijetesën e strukturës shoqërore osmane. Për më tepër, ato ofronin edhe injeksione të konsiderueshme kapitali në ekonominë e qyteteve ku funksiononin. Gjykatat osmane miratuan vakëfet me kapital në të holla që në fillim të shekullit XV dhe deri në fund të shekullit XVI, ato ishin bërë jashtëzakonisht të përhapura në gjithë Anadollin dhe në provincat evropiane të perandorisë. Vakëfet e tilla themeloheshin nga individë të pasur, të cilët ndanin një shumë të caktuar parash për qëllime fetare e bamirëse. Shuma e dhuruar duhej të ishte pronë private dhe kapitali i vakëfit “transferohej” te huamarrësit, të cilët, pas një periudhe të caktuar – zakonisht një vit – ia kthenin vakëfit kapitalin fillestar së bashku me një shumë të caktuar “shtesë”, e cila pastaj shpenzohej për nevoja të ndryshme fetare ose shoqërore. Këtu termat e paqarta “transferohej” dhe “shtesë” janë përdorur qëllimisht, sepse çështja nëse kapitali i vakëfit u jepej huamarrësve si kredi dhe nëse kthimi ishte në të vërtetë asgjë tjetër veçse kamata e zakonshme, ka qenë subjekt debati.

Një përmbledhje e këtij debati, pa hyrë në detaje, do të ishte e përshtatshme këtu. Së pari, sugjerimi i Imam Zuferit në shekullin VIII që kapitali i vakëfit monetar të investohej përmes mudarabasë dhe fitimi të përdorej për qëllimin origjinal të vakëfit, nuk gjeti zbatim në realitetin historik. Në një studim të veçantë të bazuar në një kampion prej 1563 vakëfesh monetare në Bursë dhe raportet e tyre të fitimit ndaj kapitalit gjatë periudhës 1667-1805, Çizakça (1993b) konstatoi se vetëm katër prej këtyre vakëfeve kishin përdorur partneritetet e ndarjes së fitimit dhe humbjes (mudaraba ose musharaka/inan), ndërsa pjesa tjetër kishte prodhuar kthime të qëndrueshme, që varionin në një interval të ngushtë prej 9 deri në 12%. Kjo mund të konsiderohet si dëshmi e mjaftueshme se vakëfet osmane me kapital në të holla i jepnin paratë me një kthim pothuajse të qëndrueshëm.

Tani lind pyetja nëse ky rregullim duhet të quhet kamatë e zakonshme apo diçka tjetër? Para së gjithash, osmanët vetë nuk e quanin kurrë këtë praktikë kamatë (riba). Termi që ata përdornin ishte i ashtuquajturi istiglal, i cili përshkruhet si më poshtë:

“Istiglal … ishte në pamje të jashtme e ndërtuar si një shitje: huamarrësi i dorëzonte huadhënësit një pasuri të paluajtshme, gjoja si një shitje, por në të vërtetë si një peng. Nëse huamarrësi e shlyente borxhin e tij pas një viti, pasuria i kthehej atij. Ndërkohë, huadhënësi e jepte me qira këtë pasuri huamarrësit (në mënyrë që ky i fundit të mund të vazhdonte ta përdorte atë) dhe ‘qiraja’, e cila shpesh ishte saktësisht 10% e huasë, nuk ishte asgjë tjetër veçse kamatë. Me pak fjalë, kemi të bëjmë me një hua me interes të thjeshtë, ku një pasuri e paluajtshme shërbente si garanci.”

Megjithëse ky rregullim mund të hidhet poshtë thjesht si një metodë e ndërlikuar e huadhënies me interes, është e rëndësishme të theksohet se, nga perspektiva e jurisprudencës islame, ai ishte një instrument plotësisht i lejuar. Nga këndvështrimi ekonomik, megjithatë, pasi ofronte një kthim fiks për kapitalin e dhënë hua, ai nuk ishte asgjë tjetër veçse kamatë. Për të dalluar istiglalin nga norma e zakonshme e kamatës – ku i pari vepron në ekonomi njësoj si kjo e fundit, por është i lejuar nga jurisprudenca islame – do ta quajmë atë “kamata ekonomike”. Refuzimi i sugjerimit të Imam Zuferit dhe këmbëngulja e kujdestarëve të vakëfeve për të dhënë kapitalin e vakëfit në të holla përmes “kamatës ekonomike” pati pasoja të gjera.

Tani do të përqendrohemi në këtë problem. Duke e parë nga perspektiva e akumulimit të kapitalit, mund të mendohet se një sipërmarrës mund të merrte hua nga një vakëf me një normë modeste të “kamatës ekonomike”. Me fjalë të tjera, një vakëf me kapital në të holla mund të funksiononte në realitet ashtu si një bankë, me një ndryshim: ndërsa një bankë akumulon fonde nga shumë kursimtarë dhe më pas i transferon ato te sipërmarrësit, duke përfituar nga diferenca mes normave të huadhënies dhe huamarrjes (norma e dhënies së kredive minus norma e depozitave përbën fitimin e bankës), një vakëf me kapital në të holla do të shpërndante pasurinë e akumuluar gjatë jetës nga një individ i vetëm, duke e dhënë si hua dhe duke funksionuar kështu si një instrument i shpërndarjes së kapitalit. Për më tepër, ndërsa një bankë duhet t’u paguajë një normë të caktuar interesi kursimtarëve (normën e depozitave), një vakëf nuk paguan asgjë për fondet që i jep huamarrësve. Me fjalë të tjera, kostoja e kapitalit për një vakëf do të ishte zero! Kështu, i gjithë kthimi mbi kapitalin mund të konsiderohej si fitim, i cili më pas do të shpenzohej për qëllime shoqërore dhe fetare.

Mund të supozohet gjithashtu se, meqenëse një vakëf përdorte kursimet e një individi të vetëm, dhe jo të mijëra njerëzve, ai do të kishte relativisht më pak kapital në dispozicion. Prandaj, mundësia e bashkimit të kapitalit midis vakëfeve, domethënë bashkimi i kapitalit në anën e ofertës, bëhet jashtëzakonisht e rëndësishme. Po ashtu, bashkimi i kapitalit në anën e kërkesës, domethënë një sipërmarrës që merr hua nga shumë vakëfe, është gjithashtu një çështje thelbësore. Pasojat e këtyre supozimeve duhen kuptuar plotësisht. Pyetja që shtrohet është nëse vakëfet me kapital në të holla mund të përmbushnin funksionin e bankave perëndimore për shoqëritë islame. Bashkimi i kapitalit në anën e ofertës nënkupton që një grup vakëfesh mund të vërë në dispozicion kapital të konsiderueshëm për sipërmarrësit, ndërsa bashkimi i kapitalit në anën e kërkesës nënkupton që një sipërmarrës i vetëm mund të marrë hua nga shumë vakëfe për të maksimizuar fondet e disponueshme për një projekt të vetëm.

Shembulli specifik i paraqitur më sipër ka treguar se vakëfet, në të vërtetë, zbatuan një proces të bashkimit të kapitalit midis tyre. Ky proces mori formën e mëposhtme: themeluesit e vakëfeve më të vegjël përcaktuan që një pjesë e të ardhurave vjetore të vakëfeve të tyre të vihej mënjanë për t’u transferuar te vakëfet më të mëdha. Kështu, bashkimi i kapitalit në anën e ofertës u konfirmua. Në anën e kërkesës, megjithatë, u hasën rezultate krejtësisht të papritura. Para së gjithash, edhe pse kredia mesatare e marrë për frymë ishte rritur me 43% midis viteve 1749-1785 në Bursë, shumat e huazuara ishin mjaft modeste; mesatarisht 53 kurush në vitin 1749 dhe 76 kurush në vitin 1785. Ky ishte treguesi i parë se huamarrësit nuk ishin sipërmarrës, por konsumatorë. Numri i përgjithshëm i këtyre huamarrësve ishte llogaritur 6.648 për vitin 1767, një tjetër tregues që kapitali nuk ishte akumuluar në duart e disa individëve të fuqishëm ekonomikisht, por ishte shpërndarë në të gjithë popullsinë e qytetit, e cila numëronte rreth 65-70 mijë banorë. Megjithatë, ky përfundim duhej t’i nënshtrohej një prove, pasi ishte e mundur që të dhënat të ishin të përsëritura. Me fjalë të tjera, nuk dihej nëse këta 6.000 huamarrës ishin individë të ndryshëm apo nëse një grup i caktuar njerëzish kishte marrë hua nga shumë vakëfe brenda të njëjtit vit, pra nëse ata, në fakt, po praktikonin bashkimin e kapitalit në anën e kërkesës. Kjo ishte një pyetje e vështirë për t’u përgjigjur. Problemi u ndërlikua edhe më tej nga fakti se osmanët nuk përdornin mbiemra familjarë. Prandaj, u desh të analizoheshin edhe të dhëna të tjera, si profesioni dhe vendbanimi. Megjithatë, me ndihmën e kompjuterit, u arrit në përfundimin se vetëm 7.5 për çdo 1.000 huamarrës kishin marrë fonde nga dy vakëfe të ndryshme brenda vitit 1767.

Hulumtimi i mëtejshëm mbi këtë grup të vogël të huamarrësve që praktikonin bashkimin e kapitalit zbuloi se këta ishin kujdestarët e vakëfeve, të cilët po merrnin hua nga vetë vakëfet që ata administronin! Kjo teori mbështetet edhe nga një tjetër studim, i cili tregoi se, në një qytet të njohur për industrinë e tij të mëndafshit, një sektor tjetër që me shumë gjasa do të kishte përdorur burimet financiare të vakëfeve – pra sektori i mëndafshit – pothuajse nuk kishte marrë fare kredi. Në fakt, raporti midis kredive të destinuara për sektorin e mëndafshit dhe kredive totale nuk e tejkaloi kurrë 3% gjatë periudhës 1749-1785. Për më tepër, fondet e marra hua nga këta kujdestarë nuk u përdorën për të themeluar ose zgjeruar biznese, por për t’u ridhënë me një normë më të lartë interesi tek sarrafët (këmbimtarët e parave) në Stamboll. Me fjalë të tjera, në ekonominë osmane kishte dalë në pah një treg sekondar kapitali, ku vakëfet me kapital në të holla siguronin para me kosto më të ulët, ndërsa sarrafët i ridhënin ato me një normë më të lartë interesi për tregtarët.

Si përfundim, hulumtimi ka zbuluar se vakëfet me kapital në të holla, të cilat fillimisht u shfaqën si një institucion premtues dhe unik osman për akumulimin e kapitalit, në fakt funksionuan si një institucion për shpërndarjen e kapitalit. Bashkimi i kapitalit u praktikua mes vakëfeve, por huamarrësit ishin kryesisht konsumatorë të vegjël dhe fondet e vakëfeve nuk u përdorën për të financuar ndërmarrje të rëndësishme. Një pakicë shumë e vogël e huamarrësve që praktikonte bashkimin e kapitalit e bënte këtë për të ridhënë fondet e vakëfeve me një normë më të lartë interesi tek sarrafët e Stambollit, duke krijuar kështu një treg sekondar kapitali.

Në këtë pikë, lindin disa pyetje: Pse vakëfet osmane me kapital në të holla nuk funksionuan si bankat perëndimore dhe nuk kontribuuan në procesin e akumulimit të kapitalit në ekonomi, por u kufizuan kryesisht në rishpërndarjen e saj? Pse, me fjalë të tjera, ato financuan kryesisht konsumimin dhe jo investimet sipërmarrëse?

Përgjigja qëndron në metodën e huadhënies, gjë që na rikthen tek Imam Zuferi, i cili kishte sugjeruar që fondet e vakëfeve të transferoheshin tek huamarrësit si kapital i një partneriteti mudaraba. Me fjalë të tjera, Imam Zuferi kishte konceptuar një partneritet mudaraba midis vakëfit dhe huamarrësit, ku vakëfi do të ishte financuesi (rab el-mal), ndërsa huamarrësi do të ishte sipërmarrësi (mudarib). Siç është përmendur më lart, kujdestarët e vakëfeve refuzuan të zbatonin këtë sugjerim. Edhe pse nuk ka ndonjë burim historik që të shpjegojë këtë refuzim, mund të deduktohet se kujdestarët ishin të shqetësuar për rreziqet që sjell një partneritet mudaraba (në shumë raste, themeluesit e vakëfeve i kishin udhëzuar ata të jepnin hua me një normë specifike). Për këtë arsye, ata nuk zbatuan mudarabanë, e cila ishte një metodë krejtësisht e ligjshme dhe e rekomanduar, por aplikuan istiglalin, një skemë shumë më e dyshimtë, e cila maskonte një transaksion uzurar. Ndërsa istiglali ishte formalisht në përputhje me ligjin, ai binte në kundërshtim me shpirtin e tij, duke u afruar rrezikshëm me normën e zakonshme të kamatës.

Për më tepër, duke qenë se istiglali kërkonte dorëzimin e një kolaterali të konsiderueshëm në formën e një shtëpie, kjo e kufizonte rëndë huamarrësin. Për rrjedhojë, sipërmarrësit nuk mund të përdornin bashkimin e kapitalit në anën e kërkesës, sepse për të siguruar fonde nga disa vakëfe, ata do të duhej të vendosnin si garanci aq shtëpi sa vakëfet nga të cilat kërkonin kredi!

Ishte pikërisht ky qëndrim i kujdesshëm ndaj rrezikut nga ana e themeluesve të vakëfeve dhe kujdestarëve që bëri që vakëfet me kapital në të holla të mbeteshin institucione shpërndarëse të kapitalit dhe të mos kontribuonin në procesin e akumulimit të tij.

Tani që kemi përcaktuar se vakëfet me kapital në të holla nuk mund të siguronin fonde për investime sipërmarrëse, mund të pyesim për shtrirjen e ndikimit të tyre në ekonomi. Së pari, siç është vërejtur më lart, duket se në ekonominë osmane është shfaqur një treg kapitali me dy nivele. Disa nga kujdestarët e vakëfeve huazonin fonde nga vakëfet që administronin me norma relativisht të ulëta dhe më pas i ridhënin këto fonde me norma më të larta sarrafëve të Stambollit. Hulumtimet e mëtejshme mbi kujdestarët tregojnë se ata po bëheshin gjithnjë e më të rëndësishëm si huamarrës. Nuk ishte e vështirë për ta të merrnin hua nga vakëfet që kontrollonin vetë. Duke qenë se me shumë gjasë, ata nuk kishin nevojë të dorëzonin si kolateral shtëpitë e tyre, siç duhej të bënin huamarrësit e tjerë, ata kishin mundësinë unike për të marrë kredi nga shumë vakëfe njëkohësisht. Për më tepër, norma e interesit me të cilën ata merrnin hua ishte dukshëm më e ulët se norma e tregut, duke u krijuar kështu një avantazh i madh financiar. Për pasojë, ata fitonin shuma të konsiderueshme duke shfrytëzuar diferencën mes dy normave të “interesit” që ekzistonin në tregun e kapitalit.

Të gjitha këto tregojnë se vakëfet me kapital në të holla kishin një ndikim të madh në injektimin e kapitalit në ekonomi. Për të kuantifikuar këtë ndikim për qytetin e Bursës, është kryer një analizë mbi një mostër prej 25% të të dhënave për periudhën 1749-1785. Nga të tria regjistrat e inspektimit të shqyrtuara, ai i vitit 1767 ishte më i plotë dhe përmbante më shumë të dhëna. Nëse marrim vitin 1767 si vitin për të cilin kemi informacionin më të plotë dhe e shumëzojmë të dhënat me katër, atëherë mund të bëjmë një vlerësim të përafërt të numrit total të huamarrësve, duke arritur në përfundimin se më shumë se 6,000 persona merrnin kredi nga sistemi i vakëfeve me kapital në të holla në një vit të zakonshëm të shekullit XVIII në qytetin e Bursës.

Sa i përket shumës totale të marrë hua nga këta huamarrës, e cila është llogaritur me të njëjtën metodë, del se kjo shifër arrinte pothuajse gjysmë milioni kurush. Krahasimi i kësaj shifre me regjistrat e tatimeve mbi fermën shtetërore të shtypjes së pëlhurës së mëndafshit ka treguar se kapitali i injektuar në ekonominë e Bursës ishte dhjetë herë më i madh se shuma e tërhequr nga shteti përmes kësaj takse. Megjithatë, nuk duhet të harrojmë fuqinë rishpërndarëse të vakëfeve me kapital në të holla. Kapitali i injektuar në ekonomi nuk ishte një shumë e dhënë si kredi për një grup të zgjedhur individësh. Përkundrazi, ky kapital i kursyer nga një pakicë e privilegjuar u rishpërnda vullnetarisht, duke bërë që injektimi dhe rishpërndarja e kapitalit të ndodhnin njëkohësisht.

Taksimi i vakëfeve ka qenë një nga çështjet më të diskutueshme dhe të ndërlikuara në historinë e sistemit të vakëfeve në Indi. Dilema bazë është e njëjtë si kudo tjetër: qeveria synon të maksimizojë të ardhurat e saj, por taksimi i tepërt çon në rënie të të ardhurave që mund të ishin shpenzuar për bamirësi dhe, për rrjedhojë, bëhet një veprim që në fund dështon. Problemi ndërlikohet edhe më tej nga ekzistenca e dy sistemeve ligjore të ndryshme, atij islamik dhe atij laik. Ajo që fillimisht ishte menduar si një dispozitë e thjeshtë për përjashtimin e plotë nga tatimi i të ardhurave të një trusti bamirës, me kalimin e viteve, është shndërruar në një labirint seksionesh dhe dispozitash, duke bërë që zyrtarët e tatimeve të jenë plotësisht të hutuar. Ligji për Tatimin mbi të Ardhurat u ndryshua 27 herë midis viteve 1971-76. Shteti ndërhyn dhe përpiqet të rregullojë mbajtjen e llogarive, pranimin e kontributeve vullnetare dhe investimin e fondeve të trustit. “Pyesim veten nëse ka ndonjë klasë tjetër tatimpaguesish, veprimtaria e të cilëve kërkohet të rregullohet në një shkallë kaq të madhe …”

Sa i përket tatimit mbi pasurinë, Akti Qendror për Vakëfet parashikon që, megjithëse një myteveli nuk është një kujdestar në kuptimin teknik të këtij termi, ai duhet të trajtohet si i tillë dhe të vlerësohet për tatimin mbi pasurinë në të njëjtën mënyrë dhe në të njëjtën shkallë si personi në emër të të cilit mbahen asetet. Pra, për sa i përket taksimit të kujdestarit/myteveliut, janë anashkaluar dallimet midis kujdestarit në ligjin anglez, ku ai trajtohet si pronar, dhe myteveliut në ligjin islamik, ku ai konsiderohet thjesht si një administrator, dhe ai trajtohet si pronar, domethënë në një mënyrë më të përshtatshme për një kujdestar.

Taksimi i vakëfeve u mor në shqyrtim në një mënyrë më sistematike në Ligjin për Tatimin mbi të Ardhurat të vitit 1961. Pikat kryesore të këtij ligji janë si më poshtë: të ardhurat e gjeneruara nga pasuria e mbajtur nën trust për qëllime bamirëse ose fetare nuk tatohen nëse të ardhurat përdoren për këto qëllime në Indi.

Sa i përket trusteve që mbahen vetëm pjesërisht për qëllime fetare, përjashtimi nga tatimi u jepet vetëm atyre trusteve që janë krijuar para hyrjes në fuqi të Aktit (1.4.1962), dhe përsëri, me kusht që të ardhurat të përdoren siç duhet në Indi. Të ardhurat e përjashtuara nuk duhet të kalojnë 25% të të ardhurave të pronës së mbajtur pjesërisht në trust.

Kjo përbën një kufizim tjetër të vendosur nga Akti i vitit 1961. Kjo, sepse Akti i vitit 1922 kishte parashikuar përjashtimin nga tatimi pavarësisht nëse trusti ishte krijuar para apo pas hyrjes në fuqi të Aktit dhe nuk kishte asnjë kufizim të përcaktuar. Megjithatë, si pjesë e politikës për të kanalizuar të ardhurat e vakëfeve në arkën e shtetit, këto kufizime janë zbutur me kusht që të ardhurat e akumuluara ose të veçuara të investohen në letrat me vlerë të qeverisë ose në mjete të tjera të miratuara nga qeveria. Ky është një manifestim në Indi i një prirjeje universale dhe të lashtë të shumë shteteve dhe qeverive për të inkorporuar të ardhurat e vakëfeve.

Nënseksioni 3 i Seksionit 11 përcakton që çdo e ardhur e cila përdoret për qëllime të tjera nga ato bamirëse (pra, pjesa e rezervuar për familjen), do të tatohet. Nuk ka ndonjë ndryshim këtu, pasi e njëjta dispozitë ekzistonte edhe në Aktin e vitit 1922.

Seksioni 13/klauzola b/nën-klauzola ii/kategoria iii trajton vakëfet familjare (vakf el-evlad) dhe bie në kundërshtim të drejtpërdrejtë me ligjin islamik. Ky seksion përcakton që vakëfet familjare të krijuara pas 1 prillit 1962 nuk do të përjashtohen nga tatimi mbi të ardhurat. Kështu, argumenti ynë se, pavarësisht Aktit të Legalizimit të Vakëfeve të vitit 1913, ende ekziston një dyshim i vazhdueshëm mbi këto vakëfe. Një mospërputhje e tillë nuk ekziston në ligjin islamik, i cili nuk bën dallim apo diskriminim midis vakëfeve familjare dhe atyre publike.

Rashid sugjeron që të paktën pjesa e rezervuar për qëllime fetare ose publike duhet të përjashtohet nga taksimi. Sa i përket trusteve fetare të kufizuara për një komunitet të caktuar, fakti që ato i nënshtrohen taksimit është i gabuar, pasi kjo politikë pengon krijimin e tyre. Është argumentuar me të drejtë se humbja e vogël e të ardhurave publike do të kompensohet nga ekzistenca e institucioneve më të fuqishme bamirëse, të cilat ndihmojnë në realizimin e programeve dhe objektivave të një shteti social.

Për më tepër, tatimi mbi të ardhurat nuk është i vetmi taks që rëndon mbi vakëfet familjare. Ato gjithashtu i nënshtrohen detyrimit mbi trashëgiminë (estate duty), gjë që sërish bie në kundërshtim të drejtpërdrejtë me ligjin islamik. Gjykata e Lartë e Bombejit ka vendosur në çështjen Hatizabai kundër Controller of Estate Duty se taksa mbi trashëgiminë është e zbatueshme për pronat e vakëfeve familjare dhe jo vetëm për pjesën që dhuruesi (settler) kishte rezervuar për veten e saj gjatë jetës, por edhe për pjesën e pasurisë që ajo u kishte dhuruar fëmijëve të saj, pra mbi të gjithë korpusin e pasurisë. Kjo ka çuar juristët myslimanë të shqetësuar të protestojnë:

*”Sipas Ligjit Mysliman, prona e një vakëfi familjar është pronë hyjnore dhe për këtë arsye konsiderohet si res extra commercium (jashtë tregtisë). Ajo i nënshtrohet të njëjtave kufizime si vakëfet publike, pasi Ligji Mysliman i trajton njësoj si vakëfet private ashtu edhe ato publike … Në të dyja rastet, prona është e patjetërsueshme dhe e patrashëgueshme dhe të dyja janë nën mbikëqyrjen e Gjykatës së Kadiut. Prandaj, Seksioni 5 i Aktit të Detyrimit mbi Trashëgiminë, në shikim të parë, nuk duket të jetë i zbatueshëm …”

Është e qartë se gjyqtarët në këtë rast të veçantë janë ndikuar nga dispozitat e ligjit anglez. Sa i përket Estate Duty (tatimit mbi trashëgiminë), çështja përmblidhet në pyetjen nëse prona e një vakëfi familjar i transmetohet brezit të ardhshëm pas vdekjes së themeluesit. Megjithatë, në një vakëf të tillë, si themeluesi ashtu edhe pasardhësit e tij janë thjesht përfitues të usufruct-it të pasurisë dhe nuk kanë ndonjë interes absolut mbi të. Për shkak të këtyre ndërlikimeve, të cilat burojnë nga vetë filozofia e sistemit islamik të vakëfeve, vakëfet familjare nuk duhet t’i nënshtrohen detyrimit mbi trashëgiminë. Përpjekja për ta bërë këtë tregon një mungesë themelore të kuptimit të ligjit islamik.

Ndërkohë, është iniciuar një debat midis atyre që mbështesin përjashtimin nga taksimi dhe atyre që janë kundër tij. Pikat kryesore të këtij debati mund të përmblidhen si më poshtë:

Argumentet pro përjashtimit nga tatimi:

1. Vakëfi krijohet në përjetësi dhe prona e tij i takon Zotit. Vendosja e detyrimit mbi trashëgiminë do të rezultojë në shuarjen e tij të plotë me kalimin e kohës.
2. Ideja se një vakëf familjar është thjesht një trust privat pa ndonjë shenjtëri duhet të hidhet poshtë. Qëllimi i tij do të kuptohet më mirë nëse kujtojmë se ligji islamik e thekson rishpërndarjen e pasurisë po aq sa edhe grumbullimin e saj. Institucionet islame si zekati dhe sadakaja sigurojnë shpërndarje të mëtejshme të pasurisë.
3. Qëllimi përfundimtar i shumë prej këtyre vakëfeve është bamirësia. Kështu, do të jetë vetë bamirësia ajo që do të dëmtohet nëse taksimi gradualisht e shkatërron pasurinë.

Është e njohur se sistemi i vakëfeve siguronte paga të rregullta për shumë përfitues. Së fundmi, këta përfitues, të cilët paguheshin nga të ardhurat vjetore të vakëfeve, janë kategorizuar në grupe të ndryshme: administratë, arsim, ushqim për publikun, familja e themeluesit, mirëmbajtje, fe, shërbime komunale, lehtësim fiskal, etj. Meqenëse është bërë tashmë një analizë e detajuar e këtyre grupeve, nuk do ta përsërisim këtu. Mjafton të theksohet se një analizë afatgjatë e shumës relative që çdo grup merrte nga sistemi i vakëfeve në një qytet të caktuar do të zbulonte njohuri të rëndësishme mbi sistemin e vlerave të atij qyteti dhe evolucionin e tij.

Në këtë pikë është e rëndësishme të kujtojmë se, ndërsa vakëfet i ndanin të ardhurat e tyre vjetore për një mori përfituesish, një themelues mund ta caktonte veten ose trashëgimtarët e tij si përfitues kryesorë. Ky lloj vakëfi njihet si vakëf ehli, ose vakëf familjar. Të ardhurat e këtyre vakëfeve rezervoheshin për përfitimin e themeluesit ose pasardhësve të tij. Fillimisht, përfitimi publik ishte me rëndësi dytësore dhe merrte rëndësi primare vetëm pasi të shuhej gjenerata e trashëgimtarëve, domethënë kur nuk kishte më pasardhës të themeluesit dhe kështu e gjithë e ardhura e vakëfit përdorej për qëllime publike. Përmes këtyre vakëfeve, ishte gjithashtu e mundur të shmangeshin rregullat islame të trashëgimisë dhe të linte pasuri për një anëtar të veçantë të familjes. Me pak fjalë, edhe pse nuk ishte e sanksionuar nga ligji islam, primogenitura (e drejta e parë e trashëgimisë) mund të zbatohej në botën islame duke përdorur vakëfet familjare. Kjo mundësi, natyrisht, pati pasoja të mëdha në të gjithë botën islame, për të cilat do të flasim më vonë.

Origjina e këtij lloji specifik të vakëfit mbetet e paqartë dhe e diskutueshme. Orientalistët francezë, për shembull, kanë argumentuar se vakëfet familjare lindën si një reagim i arabëve ndaj ligjit islam të trashëgimisë, i cili synonte përmirësimin e pozitës së grave në shoqëri. Meqenëse gratë u bënë të afta për të trashëguar, kjo ofendoi traditat lokale dhe arabët u përpoqën të gjenin një mënyrë të tërthortë për të anashkaluar ligjin e ri dhe për të zbatuar një formë të primogeniturës ose të paktën për të lënë pasurinë vetëm për trashëgimtarët meshkuj. Këta orientaliste argumentojnë kështu se, megjithëse origjina e vakëfit është padyshim islame, në shekujt e mëvonshëm vakëfet u zhvilluan kryesisht për të anashkaluar ligjin e trashëgimisë.

Kjo mënyrë arsyetimi injoron plotësisht traditat profetike që e sanksionojnë plotësisht ofrimin bamirës për të siguruar veten, fëmijët dhe të afërmit në nevojë. Prandaj, i gjithë argumenti se vakëfet familjare ishin një zhvillim relativisht i vonshëm është i gabuar. Për më tepër, dihet mirë se kur Omeri, halifi i dytë, e dhuroi tokën e tij në Hajbar, ai ia ndau të ardhurat, ndër të tjera, edhe pasardhësve të tij, duke ndjekur këshillën e Profetit. Gjithashtu, Imam Shafiu kishte dhuruar shtëpinë e tij në Fustat për pasardhësit e tij. Për më tepër, është e njohur se juristët e mëdhenj hanefitë ishin të përfshirë në një polemikë të ashpër mbi ligjshmërinë e vakëfeve familjare, gjë që hedh më shumë dyshime mbi argumentin orientalist se kjo ishte një shpikje e mëvonshme arabe. Debati u zhvillua midis Imam Ebu Jusufit nga njëra anë dhe Imam Hanefiut dhe Muhamedit (Shejbanit) nga ana tjetër, pra, një konflikt midis gjigantëve të jurisprudencës islame (hanefite).

Prandaj është edhe më e jashtëzakonshme që pozicioni i ndërlikuar dhe kontradiktor i Ebu Jusufit u pranua jo vetëm nga rajonet hanefite të Islamit, por edhe nga disa rajone të tjera ku ligji hanefit nuk ishte dominues (si Algjeri). Lejimi i vakëfeve familjare nga Ebu Jusufi u mirëprit nga bota islame në përgjithësi dhe mori një karakter përfundimtar veçanërisht në rajonet hanefite. Megjithatë, polemika nuk u shua dhe rishfaqej herë pas here. Debati i shekullit të shtatëmbëdhjetë në Perandorinë Osmane, i nxitur nga burri i madh i shtetit, Koçi Beu, bazohej në këtë vëzhgim: konvertimi i tokave shtetërore në pronë personale dhe më pas në vakëf. Kështu, tokat që fillimisht ishin të caktuara për fise ushtarake (të tilla si timari), po ridestinoheshin gjithnjë e më shumë për përdorim fetar ose joushtarak përmes sistemit të vakëfeve. Ky problem nuk dukej aq serioz në Indinë Mugale, sepse sipas Kozlowskit, mogulët kishin rezerva të mëdha parash: e gjithë taksa mbi tokën vinte në arkën shtetërore në formë kesh. Për këtë arsye, perandorët bënin dhurata monetare për ata që donin të patronizonin, në vend që t’u kalonin tokat shtetërore. Por në Perandorinë Osmane, ky fenomen mori përmasa serioze dhe çoi në ankesa të ashpra. Më në fund, 200 vjet më vonë, në Afrikën e Veriut nën kontrollin francez dhe në Indinë nën sundimin britanik, debati u rishfaq sërish, këtë herë i nxitur nga kolonialistët dhe orientalizmi, të cilët sfiduan legjitimitetin e vakëfeve familjare për qëllimet e tyre.

Shumica e orientalisteve kanë argumentuar se vakëfet familjare u përdorën gjithashtu për të mbrojtur pronën familjare nga konfiskimet arbitrare të sundimtarëve. Kjo duket se ishte një arsye tjetër pse ky institucion u bë kaq popullor. Köprülü e pranon këtë shpjegim si të besueshëm, por thekson se ky motiv nuk mund të shpjegojë të gjitha vakëfet. Për shembull, eunukët e pallatit, të cilët nuk kishin pasardhës, themeluan vakëfe të konsiderueshme. Megjithatë, kundërshtimi më i fortë ndaj argumentit të konfiskimeve vjen nga Gerber, i cili tregoi se gratë e Edirnesë, të cilat nuk kishin arsye të frikësoheshin nga konfiskimet, krijuan 65% të vakëfeve të tyre si vakëfe familjare, ndërsa 80% e vakëfeve të krijuara nga elita – ata që kishin më shumë arsye për t’u frikësuar – ishin bamirëse. Në këtë mënyrë, Gerber arrin në përfundimin:

“Në Edirne të shekujve XV dhe XVI, vakëfi u përdor vetëm në një masë të vogël ose madje rrallë për qëllime të ruajtjes së pronës për trashëgimi.”

Në çdo rast, vakëfet familjare, në përgjithësi, nuk përbënin shumicën e vakëfeve në Perandorinë Osmane. Barkan ka treguar se raporti mes vakëfeve familjare dhe atyre bamirëse nuk ishte veçanërisht i lartë gjatë shekullit të XVI, ndërsa një analizë e fundit ka zbuluar se gjatë shekullit XVIII vetëm 14.20% e të ardhurave totale nga vakëfet dhe gjatë shekullit XIX vetëm 16.87% ishin të rezervuara për anëtarët e familjes së themeluesve. Në Halep, ky raport ishte disi më i lartë: nga gjithsej 687 vakëfe të themeluara në këtë qytet midis viteve 1718 dhe 1800, 50.7% ishin bamirëse, 39.3% ishin familjare dhe 10% ishin të përziera.

Një tjetër motiv për themelimin e vakëfeve familjare, sipas disa argumenteve, ishte mbrojtja e pronës së një personi të zhytur në borxhe. Në tokat osmane, kjo praktikë u ndalua nga një fetva e Ebussuudit gjatë shekullit të XVI, ndërsa në Indi ajo shkaktoi një polemikë të madhe që filloi në vitin 1894 me çështjen Abdul Fata (dhe të tjerë) kundër Russomoy (dhe të tjerë) në Këshillin Privat dhe kulmoi me fitoren e Muhammad Ali Jinnah dhe miratimin e Ligjit për Legjitimimin e Vakëfeve Myslimane të vitit 1913.

Ndërkohë, popullariteti i vakëfeve familjare në Egjipt u dëshmua nga fakti se këto vakëfe gjeneruan më shumë të ardhura në vitet 1928-29 sesa të gjitha llojet e tjera të vakëfeve. Kjo situatë ishte një nga arsyet që më vonë çoi në ndalimin e plotë të këtyre vakëfeve në Egjipt.

Diçka krejt e papritur ndodhi në Turqi dhe, pavarësisht gjithçkaje të përmendur më parë, vakëfet mbijetuan. Tani do të fokusohemi në këto zhvillime interesante.

Një numër faktorësh kontribuan në mbijetesën dhe restaurimin e sistemit të vakëfeve turke. Ndër më kryesorët ishte dobësimi gradual i “jakobinizmit kemalist” dhe rritja e demokracisë si dhe e akumulimit kapitalist. Legjislacioni i vitit 1967, i cili i dha frymëmarrje vakëfeve, u paraqit në parlament nga Aydın Bolak, deputet.

Intervista të kryera me Aydın Bolak dhe Rahmi Koç kanë zbuluar informacione të rëndësishme në lidhje me lindjen e legjislacionit të vitit 1967. Një vizitë e Vehbi Koç, ndoshta biznesmeni më i madh që Turqia ka prodhuar ndonjëherë, në Shtetet e Bashkuara pas Luftës së Dytë Botërore duket se ishte fillimi i ri. Vehbi Koç ishte tashmë i njohur me vakëfet tradicionale islame. Paraardhësit e tij kishin themeluar Ibadullah Vakfı në Ankara dhe i ati kishte shërbyer si kujdestar. Kështu, i njohur mirë me sistemin, ai e kuptoi shpejt përparimin e madh të trusteve amerikane. Mundësia për të parë funksionimin e këtyre trusteve lindi gjatë negociatave të biznesit me kompaninë Ford Motor. Kur vizitoi një spital të drejtuar nga Fondacioni Ford për një kontroll mjekësor, ai u bind se vakëfi tradicional islam duhej modernizuar.

Që nga viti 1951, ai filloi seriozisht të konsiderojë idenë e krijimit të një fondacioni bamirës sipas modelit amerikan në Turqi. Në atë kohë ai filloi të përballej me Ligjin Civil të frymëzuar nga modeli francez dhe zbatimin e tij në çështjet e vakëfeve, përfshirë Ligjin e Vakëfeve të vitit 1935. Shpejt u bë e qartë se modernizimi i sistemit të vakëfeve mund të realizohej vetëm me një ligj krejtësisht të ri. Në atë periudhë, Vehbi Koç së bashku me Aydın Bolak filluan një seri takimesh me autoritetet më të mëdha juridike të vendit. Çështja iu referua Institutit të së Drejtës Private në Fakultetin Juridik të Universitetit të Ankarasë, fillimisht i drejtuar nga Profesori Esener, e më pas nga Profesori Tandoğan, ku u diskutuan problemet komplekse ligjore për kombinimin e traditave islame me zhvillimet më të fundit perëndimore.

Një nga çështjet më të rëndësishme që duhej marrë parasysh ishte përjashtimi nga taksat që do t’u jepej vakëfeve si dhe atyre që bënin donacione. Kur projektligji u paraqit, ai hasi në rezistencë të ashpër. Kundërshtimi kryesor erdhi nga Hikmet Çetin, asokohe një socialist i ri në Departamentin e Financave. Çetin e shprehu kundërshtimin e tij shkurtimisht: “Filozofia e planifikimit qendror nuk lejon askënd që të përjetësojë emrin e tij duke përdorur të ardhurat që i takojnë shtetit”. Megjithë këtë kundërshtim, reformatorët triumfuan dhe ligji u miratua me përjashtim të plotë nga taksat.

Ligji i 13 Korrikut 1967 (Nr. 903) dhe Ndryshimet Kryesore

Ligji Nr. 903 i vitit 1967, i cili është ndryshuar disa herë, solli disa dispozita të rëndësishme për vakëfet në Turqi:

1. Vullneti i përcaktuar në dokumentin e themelimit të vakëfit është i pandryshueshëm.
2. Gjykata Civile është e autorizuar të regjistrojë vakëfin dhe t’i japë status juridik.
3. Fjala “themelim”, tesis, në Kodin Civil zëvendësohet nga fjala “vakıf”.
4. Nuk mund të krijohet vakëf që bie ndesh me ligjin, interesat kombëtare, mbështet politikën aktuale, apo favorizon një racë ose komunitet të caktuar.
5. Vakëfet që rezervojnë 80% të të ardhurave të tyre për qëllime publike mund të përjashtohen nga taksat, por vetëm me miratimin e Këshillit të Ministrave.
6. Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve ka kontrollin mbi këto institucione.
7. Fitimi vjetor i vakëfit duhet t’i shtohet kapitalit fillestar dhe të raportohet në fillim të çdo viti kalendarik.
8. Një vakëf mund të themelohet nga individë, shoqata apo edhe shteti.
9. Vakëfet mund të krijojnë kompanitë dhe t’i dedikojnë fitimet për qëllime të caktuara.
10. Themelimi i vakëfeve është thjeshtuar.
11. Istibdal është rikthyer (neni 80/a) dhe zbatohet me vendim gjykate.

Disa nga këto nene meritojnë vëmendje të veçantë. Konsideroni fillimisht pikën “c”, ku thuhet se fjala “tesis” zëvendësohet me fjalën “vakıf”. Ky nen mund të duket i çuditshëm, por armiqësia e qeverisë republikane ndaj vakëfeve kishte arritur deri aty sa ndalohej përdorimi i vetë fjalës “vakıf” në Kodin Civil dhe Kodin e Tregtisë së Turqisë. Kështu, neni “c” legalizon sërish përdorimin e këtij termi të lashtë.

Neni “e” përcakton se, nëse vakëfi rezervon 80% të të ardhurave për shërbime publike, mund të përjashtohet nga taksat. Fjala “mund” është theksuar qëllimisht, sepse rezervimi i 80% të të ardhurave nuk garanton automatikisht përjashtimin, i cili duhet të miratohet nga Këshilli i Ministrave, një procedurë që shpesh është e vështirë.

Neni “g” rikthen dhe i jep jetë një praktike të lashtë të sistemit osman të vakëfeve. Praktika e shtimit të fitimit vjetor në kapitalin fillestar të vakëfit ndiqej me rigorozitet aq të madh sa figuron në të gjitha regjistrat e inspektimit të vakëfeve nga shekulli i gjashtëmbëdhjetë deri në atë të nëntëmbëdhjetë.

Nenet “h” dhe “i” janë jashtëzakonisht të rëndësishme për zhvillimin e ardhshëm të sistemit të vakëfeve dhe do të komentohen veçmas më poshtë.

Neni “k” është gjithashtu interesant dhe tregon se si ligjvënësit modernë, të vetëdijshëm për ligjin islam, mund të rishpallin parime të lashta islame në një mënyrë shumë më të drejtpërdrejtë dhe të thjeshtë. Në të vërtetë, siç është shpjeguar më parë, istibdal-i ishte një çështje shumë e diskutueshme mes juristëve klasikë myslimanë. Megjithatë, juristët modernë që hartuan Ligjin e vitit 1967 e shmangën këtë polemikë dhe thjesht e rikthyen këtë institucion pa asnjë referencë ndaj debatit historik. Neni 80/A është shumë i thjeshtë dhe mund të përkthehet si më poshtë:

“Pronat e një vakëfi, të cilat nuk sjellin të ardhura të mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet e tij, ose nëse këto prona nuk japin të ardhura në përputhje me vlerën e tyre reale, mund të shkëmbehen me një pronë tjetër më të dobishme (istibdal) ose me para (ibdal).”

Duke u rikthyer te nenet “h” dhe “i”, ideja për t’i mundësuar një vakëfi krijimin e një kompanie ishte shprehur qartë që në vitin 1963. Në Ligjin e vitit 1967, kjo ide përsëritet dhe konfirmohet në një mënyrë tepër të koduar. Neni 5B/6 thotë thjesht se fitimi neto i një kompanie i paguhet vakëfeve të përjashtuara nga taksat, në proporcion me kontributin e tyre në kapitalin e saj. Paqartësitë u eliminuan nga një dekret i publikuar nga Ministria e Financave në Gazetën Zyrtare më 28 korrik 1994. Në parathënien e dekretit thuhet se përjashtimi nga taksat i dhënë vakëfeve nuk zbatohet për kompanitë që ato mund të krijojnë, duke konfirmuar kështu se një vakëf mund të krijojë kompani. Në nenin V/3 sqarohen më tej se këto kompani janë subjekt i taksimit dhe llogaritë e tyre duhet të mbahen veçmas nga ato të vakëfit krijues. Pas pagesës së taksave sipas ligjit në fuqi, fitimi neto i kompanive i transferohet vakëfit krijues. Nga ana tjetër, neni 5B/6 i Ligjit të vitit 1967 bën të qartë se nëse një kompani është krijuar nga disa vakëfe, fitimet e saj do të shpërndahen tek këto vakëfe në përpjesëtim me kontributin e tyre fillestar në kapitalin e kompanisë.

Një kufizim u vendos me Ligjin për Tatimin mbi Korporatat me Nr. 199 mbi donacionet nga kompani të jashtme, pra ato që nuk janë krijuar nga një vakëf. Ligji Nr. 199 kufizoi donacionet e këtyre kompanive ndaj vakëfeve të përjashtuara nga taksat në vetëm 5% të fitimeve të tyre. Në SHBA, në krahasim, “zbritja për kontributet bamirëse për një korporatë” kufizohet në 10% të të ardhurave neto para taksimit. Për individët, kjo përqindje arrin deri në 50%.

Për ta përmbledhur, përmes një sërë ligjesh dhe dekretesh të miratuara në vitet 1963, 1967 dhe 1994, është lejuar një proces jetikisht i rëndësishëm: bashkimi i kapitalit nga ana e vakëfeve. Lexuesi do të vërejë se kemi përmendur për herë të parë këtë koncept gjatë diskutimit të vakëfeve monetare osmane. Siç do të kujtohet, këta vakëfe bashkonin burimet e tyre dhe ndanin një pjesë të fitimeve vjetore me vakëfe të tjera.

Ajo që përcakton Neni 5B/6 është versioni modern i këtij procesi historik.

Bashkimi modern i kapitalit ndryshon nga ai historik në këto aspekte:

1. Ndërsa procesi historik ushtrohej mes disa vakëfeve monetare, ai modern realizohet kur disa vakëfe blejnë aksione të një kompanie.
2. Në procesin historik, kapitali i kontribuar thjesht asimilohej nga vakëfi pritës dhe nuk kthehej kurrë, ndërsa në procesin modern, pasi pala pritëse, pra kompania, është e aftë të gjenerojë rregullisht fitim, ajo kthen një pjesë të tij te pronarët; vakëfet.

Në përgjithësi, bizneset në pronësi të vakëfeve i nënshtrohen rregullave të mëposhtme: ato nuk kanë status juridik të ndarë dhe konsiderohen thjesht njësi të brendshme të vakëfit themelues. Vakëfet e përjashtuara nga taksat nuk konsiderohen si biznese, edhe pse zotërojnë ndërmarrje fitimprurëse; ndërsa vakëfet që nuk janë të përjashtuara nga taksat konsiderohen biznese nëse zotërojnë ndërmarrje fitimprurëse.

Duhet shtuar gjithashtu se kompanive u është dhënë e drejta të krijojnë vakëfet e tyre, pavarësisht se nenet përkatëse të Kodit Civil Turk (Nenet 73 dhe 74) janë të heshtura për këtë çështje. Ky autorizim bazohet në disa opinione të përgjithshme të shprehura në Nenin 137 të Ligjit Turk për Tregtinë. Ekziston edhe një precedent: një vakëf i krijuar nga një bankë e fuqishme.

Kështu kemi një situatë ku një vakëf krijon kompaninë e vet, ndërsa një kompani krijon vakëfe të vetat. Në rastin e parë, një vakëf ose disa vakëfe bashkojnë burimet e tyre dhe krijojnë një ose më shumë kompani, duke marrë një pjesë relative të fitimeve në përputhje me kontributin e tyre kapital. Në rastin e dytë, një kompani krijon vakëfe duke i ndarë atyre vullnetarisht një pjesë të fitimeve. Vakëfi Diyanet është një shembull i një vakëfi që krijon kompani të shumta ose financon me kapital kompani ekzistuese, ndërsa Fondacioni Vehbi Koç është shembulli më i mirë i një konglomerati gjigant që krijon vakëfin e tij. Lidhjet midis vakëfit dhe kompanisë në konglomeratin Koç forcohen përmes shkëmbimit të zyrtarëve ekzekutivë: dy persona të emëruar nga holdingu janë anëtarë të Bordit Ekzekutiv të Fondacionit Vehbi Koç dhe dy persona të emëruar nga fondacioni janë anëtarë të Bordit Ekzekutiv të holdingut. Përveç këtyre dy personave nga holdingu, në Bordin Drejtues të Fondacionit Koç janë katër anëtarë të familjes, CEO i holdingut, dy profesorë (njëri jurist) dhe Drejtori i Përgjithshëm i Bankës I. Fondacioni Vehbi Koç është i specializuar në arsim dhe ka financuar një shkollë ambicioze dhe një universitet të rëndësishëm, ndërsa Diyanet, si Tabung Haji i Malajzisë, merret me organizimin e pelegrinazhit vjetor në Mekë dhe është i përfaqësuar në 700 zona lokale nga 90,000 funksionarë fetarë.

Rëndësia e këtyre inovacioneve nuk mund të theksohet mjaftueshëm. Për herë të parë në historinë shekullore të vakëfeve, ky institucion është pajisur më në fund me mjetet për të përfituar nga dinamizmi i kompanive. Kujtojmë se pavarësisht udhëzimit të Imam Zuferit që vakëfet monetare të investonin kapitalin e tyre përmes mudaraba, vakëfet monetare osmane e kishin investuar kapitalin e tyre duke dhënë kredi me interes, istiglal. Si pasojë, të ardhurat e tyre ishin të kufizuara në “interesin ekonomik” që ngarkonin, i cili gjithmonë ishte më i ulët se normat e tregut. Ndryshe nga kjo, në Republikën Turke pas vitit 1967, vakëfet janë bërë marrës direkt të fitimeve të realizuara nga kompanitë. Ironikisht, nuk ishin vakëfet e Perandorisë Osmane, por ato të Republikës laike Turke që zbatuan, më në fund, mësimin e Imam Zuferit. Megjithatë, kjo nuk do të thotë që vakëfet monetare moderne turke funksionojnë plotësisht përmes financimit me kapital. Ato gjithashtu blejnë bono dhe marrin interes, duke injoruar ndalimin islamik. Në fakt, të ardhurat nga interesi përbëjnë një burim kryesor të të ardhurave. Aq sa inflacioni që zbut të ardhurat nga interesi është bërë shkak shqetësimi dhe GVM është nxitur të llogarisë dhe shpallë normën reale të interesit, pra normën nominale të interesit minus inflacionin.

Për më tepër, këto marrëdhënie midis vakëfeve dhe kompanive mund të interpretohen edhe si rilindja e vakëfeve monetare. Vakëfet monetare osmane, të shkatërruara në vitin 1954 duke u përfshirë në Bankën e Vakëfeve, Vakıflar Bankası, janë rilindur si feniksi, megjithëse në një strukturë organizative radikalisht të ndryshme dhe në një formë shumë më dinamike. Një vendim i fundit i shpallur nga Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve (GVM) më 6 gusht 1999 e ka çuar këtë proces edhe më tej. Drejtoria ka lejuar tashmë vakëfet të blejnë aksione të një kompanie që ende nuk tregtohen në bursë. Për më tepër, blerja e këtyre aksioneve i është lënë plotësisht në diskrecion menaxherëve të vakëfit. Megjithatë, rishitja e këtyre aksioneve është më e vështirë dhe përfshin një procedurë komplekse. Ky vendim i fundit është një zhvillim emocionues që mund të hapë rrugën për lidhje ndërmjet vakëfeve monetare dhe kapitalit sipërmarrës (mudaraba).

Fragmenti i mëposhtëm, i diktuar nga vetë Vehbi Koç në janar të vitit 1969 dhe marrë nga Akti i Besimit të Fondacionit të tij, Fondacioni Vehbi Koç, shpjegon pse ai vendosi të themelonte fondacionin e tij si një vakëf monetar:

“Lavdi të qoftë Ty, o Zot i Plotfuqishëm, i cili me Vullnetin Tënd më mundësove të kryej vepra bamirësie gjatë jetës me kënaqësi dhe më dhurove mundësinë të vazhdoj të kryej bamirësi të vazhdueshme pas vdekjes. Besoj se Kombi Turk do të vazhdojë të ekzistojë për sa kohë që do të zgjasë bota… dhe dëshira ime është të themeloj këtë fondacion në përjetësi. Unë e kam bazuar këtë vakëf në një entitet tregtar që do të mund të përshtatet me kërkesat e kohës, sesa në prona të varura nga kushtet ekonomike dhe fatkeqësitë natyrore. Kam zgjedhur ta themeloj këtë vakëf me aksionet e Koç Holding. Ato përbëhen nga një numër i madh ndërmarrjesh tregtare dhe industriale, prandaj janë më pak të ekspozuara ndaj rreziqeve. Ky fondacion, që kam themeluar me Mirësinë dhe Dhuntinë e Zotit, ia besoj, para së gjithash, trashëgimtarëve të mi dhe gjeneratave pasuese të tyre, bashkëpunëtorëve të mi të biznesit dhe Qeverisë së Republikës së Turqisë. I bëj thirrje të gjithë trashëgimtarëve të mi, të njohurve të afërt, bashkëpunëtorëve të biznesit, bashkëqytetarëve të përfshirë në këtë Fondacion dhe zyrtarëve që do të marrin drejtimin e tij, ta pranojnë këtë vakëf si një testament për Kombin Turk, ta mbrojnë dhe të përpiqen me qëllimet më të mira për të arritur objektivat e tij fillestare. I kërkoj autoriteteve të auditimit të Shtetit dhe, kur është e nevojshme, agjencive të tij të autorizuara, gjykatave dhe sistemit gjyqësor, që të mos largohen kurrë nga diktatet e ndërgjegjes së tyre kur marrin vendime, në mënyrë që ky fondacion të mos dëmtohet dhe të mos largohet nga objektivat e tij. Këtë nismë e kam sjellë në jetë si rezultat i një përpjekjeje gjatë gjithë jetës dhe dëshire të sinqertë. Lutem që Zoti ta shohë atë të denjë për Mbrojtjen e Tij dhe t’i japë sukses.”

Deklarata personale e të ndjerit Vehbi Koç zbulon disa pika të rëndësishme mbi të cilat dëshirojmë të komentojmë. Së pari, ekziston një ndjenjë e thellë fetare dhe mirënjohje ndaj të Plotfuqishmit për mundësinë që i dha të vazhdonte të ishte bamirës edhe pas vdekjes. Me fjalë të tjera, një ndërgjegjësim për rëndësinë e sadakasë xharije dhe traditës profetike. Pas kësaj, ai bën këtë vakëf në përjetësi.

Kjo pasohet nga një shpjegim mbi arsyen pse ai vendosi ta organizonte vakëfin e tij si një vakëf me kapital monetar në vend të një vakëfi me pronë të paluajtshme. Vendimi i tij bazohej në shqetësimin se vakëfet me prona të paluajtshme mund të ishin të cenueshme nga konjukturat ekonomike dhe fatkeqësitë natyrore. Meqenëse aksionet e mbajtjes së tij përbëhen nga ndërmarrje të shumta tregtare dhe industriale, “ato janë më pak të ekspozuara ndaj rreziqeve”. Këtu vërejmë një kuptim të thellë mbi mënyrën se si funksionon një vakëf. Vehbi Koç duket se ishte plotësisht i ndërgjegjshëm për cenueshmërinë e vakëfeve me prona të paluajtshme ndaj konjukturave ekonomike. Një cenueshmëri e tillë është demonstruar nga Suraiya Faroqhi duke përdorur regjistrat e shekullit të shtatëmbëdhjetë të Vakëfit Mahmut Pasha.

Megjithëse nuk ka prova se si do të performonte Fondacioni Vehbi Koç nën kushte të ngjashme, teorikisht mund të argumentohet se një konglomerat i aftë për të depërtuar në tregjet ndërkombëtare duhet të jetë më i pajisur për të përballuar stanjacionin duke diversifikuar tregjet e tij. Në fakt, ka më shumë se 100 kompani në konglomeratin Koç me 40,000 punonjës dhe numri total i aksioneve të Koç Holding të caktuara për fondacionin është shpallur si 10,000. Këto aksione të regjistruara, secila me një vlerë nominale prej dhjetë milion TL, përbëjnë 9.4% të aseteve totale të konglomeratit Koç. Në këtë mënyrë, i ndjeri Vehbi Koç ka diversifikuar rreziqet.

Megjithatë, duhet të theksohet se anëtarët e brezit të dytë të familjes Koç kanë vazhduar të zgjerojnë në mënyrë bujare asetet e fondacionit me dhurime shtesë të tyre. Këta individë kanë dhuruar gjithsej njëzet e një fonde. Si pasojë, 10,000 aksionet fillestare të dhuruara nga i ndjeri Vehbi Koç tani përbëjnë vetëm 1.4% të aseteve totale të fondacionit sipas vlerës në libra. Në fund të vitit 1993, vlera në libra e aseteve të fondacionit ishte 120 milion dollarë me një vlerë tregu afërsisht 297 milion dollarë. Këto u rritën në 187 milion dollarë dhe 762 milion dollarë përkatësisht, kryesisht falë performancës së shkëlqyer të Bursës së Stambollit në vitin 1999. Megjithëse akti i tij i themelimit (Neni Nr. 17) siguron një të ardhur minimale (gjashtë milion lira në vit, të përshtatura për inflacionin) për brezat e ardhshëm të familjes Koç në rast nevoje, Vakfi Vehbi Koç është vetëm teorikisht një vakëf familjar. Fokusi i tij kryesor është bamirësia dhe përkujdesja për familjen është e parëndësishme. Vakëfet tradicionale familjare, të cilat përqendrohen plotësisht në përkujdesjen për familjen, megjithëse plotësisht legjitime sipas jurisprudencës klasike islame, janë të ndaluara nga Neni 322 i Ligjit Civil të Turqisë. Ky ndalim, një ndikim i qartë perëndimor, tani po sfidohet seriozisht për minimin e institucionit të familjes. Kërkimi për vakëfe familjare të modernizuara ka nisur.

Fondacioni i është besuar fillimisht brezave të ardhshëm të trashëgimtarëve të tij, duke e bërë atë esencialisht një vakëf familjar në përjetësi, pastaj kolegëve të biznesit dhe më pas qeverive të ardhshme të Turqisë. Pjesëmarrja e kolegëve të biznesit ndoshta është parashikuar me qëllimin që, nëse trashëgimtarët rezultojnë individë të paaftë, kolegët që menaxhojnë ndërmarrjet Koç të ndërhyjnë dhe të administrojnë vakëfin me një perspektivë të duhur biznesi. Përfshirja e tyre në aktin e vakëfit padyshim do t’u mundësonte atyre të kishin një zë në çështjet e vakëfit. Përfshirja e qeverisë është gjithashtu domethënëse: Vehbi Koç kishte qenë dëshmitar i shkatërrimit të madh të vakëfeve turke nga shteti, që ndodhi midis viteve 1930 dhe 1950. Ndoshta, duke ia besuar këtë vakëf qeverive të ardhshme të Turqisë, ai dëshironte t’i impononte një detyrim moral shtetit. Së fundmi, ai ndjen nevojën për lutjen që “Zoti ta marrë këtë vakëf nën mbrojtjen e Tij.”

Na jepet gjithashtu informacion i rëndësishëm në lidhje me investimin e aksioneve të fondacionit në aktin e vakëfit. Neni 7 i Aktit të Fondacionit Vehbi Koç përcakton që të gjitha të ardhurat e tepërta të vakëfit që akumulohen në baza vjetore duhet të konvertohen në obligacione shtetërore dhe të mbahen si fond emergjence. Këto obligacione do të përdoren kur Koç Holding të kryejë një rritje të kapitalit. Nëse ky proces ndodh, fondacioni duhet të marrë pjesë për të ruajtur pjesën e tij relative në konglomerat. Nëse fondi emergjent nuk është i mjaftueshëm për të ruajtur këtë pjesë, Bordi i Besuarve mund të alokojë 20% të të ardhurave primare të vakëfit për këtë qëllim. Nëse një rritje e kapitalit nuk ndodh, tepricat e fondeve duhet të investohen në aksione dhe obligacione, me përparësi për ato të kompanive të Koç Holding. Gjithashtu, na informohet se vakëfi mund të ushtrojë istibdal, me kusht që të marrë miratimin e Bordit të Besuarve dhe të Gjykatës (Neni 8).

Neni 9 përcakton që një minimum prej 80% të të ardhurave totale të vakëfit duhet të destinohet për shërbime sociale dhe kulturore. Një maksimum prej 20% të të ardhurave duhet të destinohet për shpenzime administrative, fonde emergjence dhe investime për të blerë prona për vakëfin. Dihet mirë se në histori, shpesh besimtarët kanë keqpërdorur të ardhurat e vakëfeve të destinuara për bamirësi. Si rrjedhojë, ndërsa raporti bamirësi/shpenzime totale i vakëfeve shpesh ka rënë, raporti paga/shpenzime totale ka mbetur i njëjtë ose është rritur në kurriz të të parës. Vehbi Koç duket se ishte ose i vetëdijshëm për këto tendenca historike, ose ishte në gjendje t’i parashikonte ato falë aftësive të tij të jashtëzakonshme në biznes. Është gjithashtu e mundur që ai thjesht mund të ketë qëndruar brenda kufijve të vendosur nga pika “e” e Ligjit të vitit 1967 për të përfituar nga përjashtimet tatimore, në të cilin rast merita për këtë vlerësim duhet t’u shkojë hartuesve të ligjit.

Së fundmi, mësojmë se Fondacioni Vehbi Koç fitoi statusin e përjashtimit nga taksat nga Këshilli i Ministrave më 28 dhjetor 1968. Kështu, Turqia i detyrohet Vehbi Koçit, Aydın Bolakut dhe juristëve të shkëlqyer që i ndihmuan ata jo vetëm vakëfin madhështor Koç, por edhe të gjitha zhvillimet pozitive që ndodhën në sistemin e vakëfeve pas vitit 1967.

Një vështrim më i afërt mbi bilancin e një fondacioni tjetër të fuqishëm, Diyanet Vakfı, konfirmon këtë dinamizëm të ri të vakëfeve moderne turke: në vitin 1995, vlera totale e investimeve në kapitalin e kompanive të lidhura përbënte 5% të vlerës totale të aktiveve. Vitin pasues, kjo përqindje pothuajse u trefishua dhe arriti në 14%. Nëse analizojmë drejtpërdrejt investimet në kompani, mësojmë se këto investime u rritën me 960% midis viteve 1994-1995 dhe 664% midis viteve 1995-1996. Me kalimin e fjalës, mund të përmendet se në vitin 1996 vlera totale e aktiveve të këtij vakëfi ishte afërsisht e barabartë me 94 milionë dollarë amerikanë (Türk Diyanet Vakfi, Faaliyet Raporu, Bölüm II dhe f. 163).

Lexuesi mund të pyesë për ndikimin real të këtyre risive të futura nga Ligji Nr. 903 mbi sistemin e vakëfeve në Turqi në vitin 1967. Asgjë nuk e ilustron më mirë këtë ndikim sesa numri real i vakëfeve të krijuara. Nga fillimi i Republikës në vitin 1923 deri në vitin 1967, kur u shpall ligji i ri — një periudhë prej 44 vjetësh — u themeluan vetëm 73 vakëfe të reja, ndërsa nga viti 1967 deri në vitin 1985, në një periudhë prej 18 vjetësh, janë krijuar 1877 vakëfe të reja. Nga viti 1986 deri në vitin 1996, janë themeluar më shumë se njëqind vakëfe çdo vit, me një trend në rritje deri sa arriti në 439 vakëfe të reja në vitin 1996, një maksimum.

Duke përkufizuar “vakëfet e reja” si ato të themeluara pas Ligjit të vitit 1967, numri i këtyre vakëfeve është llogaritur të jetë më shumë se 4,000.

Një nga kontributet më domethënëse të Ligjit të vitit 1967 është vërejtur në fushën e arsimit. Deri në vitin 1998, gjithsej ishin themeluar 16 universitete vakëfi. Disa prej tyre tashmë gëzojnë një reputacion të shkëlqyer dhe konsiderohen ndër universitetet më të mira të vendit.

Vakëfet e reja republikane po luajnë gjithashtu një rol kyç në një zhvillim të rëndësishëm historik. Revolucioni Kemalist kishte krijuar një nacionalizëm territorial dhe ishte orientuar plotësisht drejt Evropës, duke përjashtuar totalisht Islamin dhe lidhjet potenciale me botën turke të Azisë Qendrore. Të gjitha aktivitetet në këtë të fundit konsideroheshin të dyshimta dhe shtypeshin nga shteti.

Bota ishte zhdukur plotësisht për shkak të sferës së ndikimit sovjetik, e cila kishte ndarë qartë Perëndimin nga bota komuniste. Marrëdhëniet e mira fqinjësore midis Turqisë dhe Bashkimit Sovjetik gjithashtu i kishin shkëputur lidhjet midis popujve turq.

Pas grushtit të shtetit ushtarak të vitit 1980, një grup shoqatash pan-turke u transformuan në vakëfe. Ndërkohë, ndryshimet strukturore në Bashkimin Sovjetik u ofruan këtyre institucioneve një mundësi të artë për të kaluar nga pasiviteti në aktivizëm në terren. Me krijimin e Partisë Anavatan në vitin 1983, ato gjithashtu morën mbështetje zyrtare nga shteti. Disa ministri të dala nga partia pan-turke e Lëvizjes Kombëtare tani po e zbatojnë ideologjinë e tyre përmes vakëfeve. Këto vakëfe tani janë të përfshira në kërkime mbi kulturën e popujve turq në Turkestanin Lindor (Kina Perëndimore), Krime, Greqi, Uzbekistan, Dagestan dhe Irak. Mbështetja që këto vakëfe po marrin nga shteti dëshmohet nga fakti se Vakëfi për Zërin e Turkestanit Lindor është pajisur nga Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve me xhaminë madhështore të Damat Ibrahim Pashës dhe medresenë e saj në qendër të Stambollit si qendër kërkimore.

Vakëfi i fuqishëm Türkiye Diyanet Vakfı, i përmendur më sipër, u themelua në vitin 1975 fillimisht për të siguruar financime për personelin fetar dhe për të promovuar Islamin në mbarë Turqinë. Gradualisht, ai filloi të ridrejtohej gjithnjë e më shumë drejt “turqve jashtë vendit”. Ky riorientim u bë i mundur nga një ndryshim në statutin e vakëfit më 13 shtator 1993, i cili mund të përkthehet si më poshtë:

“Vakëfi përpiqet të kontribuojë në përmirësimin e jetës fetare dhe kulturore të të afërmve tanë dhe bashkëbesimtarëve myslimanë jashtë vendit. Ai gjithashtu ofron mbështetje financiare për individë dhe institucione në këtë fushë. Për këtë qëllim, ai ndërton xhami, qendra kulturore dhe të leximit të Kuranit dhe jep bursa për studentë nga këto vende” (Türkiye Diyanet Vakfı, Raporti i Aktivitetit, 1995-1997).

Dihet se ky vakëf ka themeluar shtypshkronja në kryeqytete të ndryshme turke në Azinë Qendrore për të shtypur libra në turqishten moderne, për të unifikuar alfabetin, për të shtypur dhe shpërndarë Kuranin dhe për të ofruar mijëra bursa për studentë (turq nga Turqia për në ish-Bashkimin Sovjetik dhe turq jashtë vendit nga ato vende për në universitetet turke, me qëllim përmirësimin e unitetit gjuhësor dhe mirëkuptimit shoqëror).

Zhvillimet e fundit në sistemin e vakëfeve të Republikës së Turqisë mund të përmblidhen si më poshtë: nën Republikë, Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve mori përsipër të gjitha detyrat e Ministrisë Osmane të Vakëfeve. Neni 77 i Kodit Civil të Turqisë përcakton se një vakëf duhet të ketë një bord drejtues. Organe të tjera, si auditimi dhe asambleja e aksionarëve, mbeten në diskrecion. Themeluesi mund të jetë vetë drejtori. Inspektimet bëhen për të siguruar që vakëfi i përmbahet qëllimit origjinal dhe një auditim kryhet të paktën një herë çdo dy vjet.

Drejtoria merr 5% nga të ardhurat neto të të gjitha vakëfeve si tarifë mbikëqyrjeje dhe auditimi. Më parë, kjo shumë kishte një kufi maksimal, por në vitin 1992 ai u hoq për t’u përshtatur me normat e larta të inflacionit. Për më tepër, nëse një vakëf ka degë në qytete të ndryshme, secila degë është tani e detyruar të paguajë këtë 5%. Pasojat e ndryshimit të bërë në vitin 1992 janë të qarta: nëse një vakëf që operon në disa qytete nuk është i gatshëm të paguajë një pjesë të madhe të të ardhurave të tij totale ndaj drejtorisë, atëherë do të detyrohet të zvogëlojë aktivitetet e tij. Është e vështirë të imagjinohet një rregullore më e dëmshme për ofrimin e gjerë të bamirësisë.

Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve (VGM) operon nën Kryeministrinë e Turqisë. Në krye qëndron Bordi Ekzekutiv i Vakëfeve, i emëruar nga Kryeministri, e më pas vjen Drejtori i Përgjithshëm. Ka 28 administratorë rajonalë dhe bashkiakë. Drejtoria ka të drejtën të investojë të ardhurat e saj në sektorë të ndryshëm. Për shembull, ajo zotëron 55% të aksioneve në hotelin Sheraton në Stamboll. Banka Vakıflar, e krijuar nga kapitali i të gjitha vakëfeve monetare osmane, është banka më e madhe në Turqi me një kapital prej 45 milionë dollarësh amerikanë dhe me 300 degë në mbarë vendin. Në vitin 1983, kjo bankë gjeneroi një fitim prej 5 milionë dollarësh. Këto fitime pritet të përdoren për nevojat e pronave të vakëfeve. Një çështje e konsiderueshme shqetësimi për vakëfet është detyrimi që të depozitojnë të ardhurat e tyre monetare ose në bankat shtetërore ose në Bankën Vakıflar, pavarësisht se këto banka ofrojnë norma interesi më të ulëta sesa bankat private. Meqenëse të gjitha depozitat në të gjitha bankat janë të garantuara nga shteti, ky detyrim ka qenë objekt ankesash të ashpra dhe të justifikuara.

Prona të administruara nga Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve, të mbetura nga epoka osmane, janë shpërndarë si më poshtë:

Pronat e Vakëfeve në Turqi

Burimi: IRTI/IDB, 1987: 116-117.

Kështu, këto shifra nuk përfshijnë pronat e vakëfeve të krijuara pas shpalljes së Republikës në vitin 1923. Të gjitha vakëfet e regjistruara pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Vakëfeve (VGM) duhet të paraqesin informacionin e mëposhtëm:

1. Themeluesi(t)
2. Qëllimet
3. Kapitali
4. Burimet e të ardhurave
5. Organet administrative
6. Vlerësim i parimeve mbi shpërndarjen e pronave të vakëfit në rast të likuidimit të tij

Të gjitha vakëfet në Turqi ndahen në tre grupe sipas datës së krijimit:

1. Vakëfet e trashëguara nga Perandoria Osmane dhe ajo Selçuke
2. Vakëfet e reja të krijuara gjatë periudhës republikane në bazë të Ligjit Nr. 903
3. Vakëfet e administruara nga VGM

Ato klasifikohen gjithashtu në grupe të mëtejshme sipas kritereve të menaxhimit:

1. Mazbut Vakıflar: Këto menaxhohen nga VGM, e cila emëron edhe kujdestarët e tyre. Çdo vakëf në këtë kategori ka personalitet juridik.
2. Mülhak Vakıflar: Këto menaxhohen nga bordet e tyre të kujdestarëve dhe secili ka personalitet juridik. Ato kanë detyrimet, burimet e të ardhurave dhe borxhet e tyre. Ky grup ndahet më tej në tre lloje. Vakëfet që menaxhohen nga pasardhësit e themeluesve të tyre; vakëfet e sapokrijuara, të cilat janë subjekt i Ligjit Nr. 903, dhe vakëfet e minoriteteve.

Detyrimet tatimore të vakëfeve përcaktohen nga inspektorët tatimorë bazuar në të gjitha regjistrimet ligjore dhe kontabilitetin. Pronarët e vakëfeve supozohet të jenë të përjashtuar nga tatimi mbi korporatat, tatimi mbi të ardhurat, tatimi mbi shpenzimet, tatimi mbi blerjen e pronës, taksa e pullës, taksat doganore dhe tatimi mbi trashëgiminë, me kusht që të plotësohen kushtet e përmendura më sipër. Megjithatë, në realitet, Ministria e Financave e jep statusin e përjashtimit nga tatimi shumë rrallë. Nga më shumë se 4,000 vakëfe të reja të krijuara gjatë periudhës republikane, vetëm 195 prej tyre kanë marrë statusin e përjashtimit nga taksat.

Një ligj i ri u miratua në vitin 1983, i cili rregulloi qiratë e pronave të vakëfeve duke marrë në konsideratë inflacionin në rritje. Rëndësia e këtij ligji do të vlerësohet më mirë kur të shqyrtojmë vakëfet në Malajzi më poshtë.

Ndryshe nga disa degë të ligjit islam, të cilat theksojnë pazgjidhshmërinë e vakëfeve, ligji laik i vitit 1967 lejon likuidimin e tyre. Nëse Bordi i Kujdestarëve bindet se qëllimi i vakëfit nuk mund të përmbushet më, ai mund të aplikojë në VGM dhe, pasi të marrë miratimin, të kërkojë nga gjykata likuidimin. Pasuritë e vakëfit të likuiduar i kthehen individëve të përmendur në aktin e vakëfit. Nëse nuk ka një deklaratë të tillë, atëherë zbatohet parimi cy pres, dhe pasuritë u ndahen një vakëfi tjetër me objektiva të ngjashme. Një vakëf mund të likuidohet gjithashtu nga shteti nëse qëllimi i tij konsiderohet i dëmshëm. Këto veprimtari të dëmshme, të cilat çojnë në mbylljen e vakëfit, janë përcaktuar qartë në Nenin 74 të Ligjit të vitit 1967. Dy mënyrat e vetme për të ndërprerë ekzistencën e një vakëfi janë ose likuidimi për shkak të vështirësive ekonomike, ose mbyllja nga shteti në bazë të Nenit 74.

Ngjarjet e fundit në Turqi tregojnë se, pavarësisht zhvillimeve pozitive të përshkruara më sipër, konflikti i hershëm midis shtetit dhe vakëfeve vazhdon pa ndërprerje. Shpërthimi i numrit të vakëfeve të reja ka shkaktuar, siç pritej, një reagim. Këshilli i Sigurisë Kombëtare (Ulusal Güvenlik Şurası – UGŞ) ka vendosur të hartojë një projektligj që i jep Ministrisë së Punëve të Brendshme fuqinë për të mbyllur çdo vakëf që devijon nga qëllimi i tij origjinal i përcaktuar në aktin themelues. Ky reagim i Këshillit bazohet në raportet se disa vakëfe të reja janë përfshirë në veprimtari fondamentaliste.

Kur UGŞ e pyeti Drejtorin e Përgjithshëm të Vakëfeve pse zyra e tij nuk kontrollon aktivitete të tilla, ai përsëriti se ka vetëm 59 inspektorë për të mbikëqyrur rreth 10,000 vakëfe. Megjithatë, është interesante që UGŞ nuk ka kërkuar shkatërrimin e plotë të vakëfeve, siç ndodhi në ditët e para të Republikës. Ndërsa kjo mundësi ende ekziston, fakti që Këshilli ka vepruar me kujdes dhe ka kërkuar mbylljen vetëm të vakëfeve të përfshira në aktivitete fondamentaliste dhe separatiste tregon se gjeneralët kanë filluar të kuptojnë përfitimet që mund të sjellin vakëfet. Është e mundur që ata të jenë bindur nga vetë vakëfet që ata kanë krijuar. Tre prej tyre janë ndër vakëfet me përjashtime tatimore më të mëdha. Asetet totale të këtyre vakëfeve, përfshirë Vakëfin për Mbështetjen e Policisë, arritën një shifër marramendëse prej 22,000 miliardë TL në vitin 1996, një shumë dy herë më e madhe se asetet e vakëfit më të madh në vend, Fondacioni Vehbi Koç.

Një nga këto tre vakëfe, Vakëfi për Promovimin e Forcave të Armatosura Turke (Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Teşviki Vakfı – TSKTV), është një kompleks vakëfesh. Fillimisht, kishte një vakëf të veçantë për secilën degë të forcave të armatosura. Pas shumë debatesh dhe në kundërshtim me ligjin tradicional të vakëfeve, këto vakëfe u bashkuan në një të vetëm. Nevoja për këto vakëfe lindi kur marina turke kishte nevojë urgjente për mjete amfibe për pushtimin e planifikuar të Qipros. Meqenëse NATO refuzoi të siguronte këto mjete, ato duhej të siguroheshin në vend. TSKTV dhe versionet e tij të hershme mobilizuan të gjithë kombin, i cili dhuroi fondet e nevojshme për këtë pajisje ushtarake.

Në të vërtetë, mobilizimi i kombit për nevoja ushtarake nuk është një fenomen i ri në Turqi. Shembuj të mëparshëm janë vërejtur pak para Luftës së Parë Botërore dhe gjatë ndërtimit të Hekurudhës së Hixhazit. Ky i fundit ishte veçanërisht i rëndësishëm, pasi jo vetëm turqit, por edhe pothuajse e gjithë bota islame dhuruan fonde për këtë projekt.

Një zhvillim i fundit dhe i habitshëm në Turqi ka të bëjë me përqafimin e sistemit të vakëfeve nga sekularistët. Një grup sekularist, i cili e quan veten “Fondacioni i Sektorit të Tretë, TÜSEV” dhe drejtohet nga familjet Koç dhe Sabancı, të cilat kanë themeluar universitetet e tyre vakëf, është shfaqur si një organizatë ombrellë që përfaqëson shtatëqind vakëfe. TÜSEV argumenton se “në një shoqëri ku nuk ekziston një sektor i tretë i organizuar nga qytetarë të pavarur, të drejtat e njeriut dhe mirëqenia publike janë të destinuara të mbeten nën supremacinë e sektorit të parë (publik) dhe të dytë (privat).

Ky është me të vërtetë një zhvillim fascinues, pasi tregon rëndësinë e sistemit të vakëfeve edhe në një fushë tjetër jetike: të drejtat e njeriut. Megjithatë, vakëfet mund të përdoren po aq lehtë edhe për të kufizuar të drejtat e njeriut. Në fakt, gjatë dekadës së fundit të shekullit XX, ka ndodhur një zhvillim fatkeq: përfshirja e disa vakëfeve në aktivitete fondamentaliste. Duke qenë të bindur se disa vakëfe financojnë këto aktivitete, Këshilli i Sigurisë Kombëtare reagoi duke u rikthyer në një qëndrim negativ tradicional ndaj vakëfeve. Si rezultat, privilegjet e përjashtimit nga taksat të dhëna më parë sipas Ligjit të vitit 1967 janë hequr një nga një, dhe donacionet për vakëfet janë kufizuar.

Kjo politikë negative kulmoi me përgatitjen e një projektligji në vitin 1998 nga Ministria e Drejtësisë, i cili synonte të rishkruante të gjithë Kodin Civil Turk. Ky projektligj përmban shkelje të rëndësishme të të drejtave të vakëfeve. Së pari, ai prezanton konceptin e mjaftueshmërisë për të krijuar një vakëf: nuk është më e mjaftueshme të alokohet një pronë apo kapital si korpus. Tani kërkohet që ky korpus të jetë “i mjaftueshëm” për qëllimin e vakëfit, me këtë mjaftueshmëri që do të përcaktohet nga autoritetet në Ankara. Më e rëndësishmja, projektligji i jep Ministrisë së Brendshme të drejtën për të mbyllur përkohësisht një vakëf të dyshuar për shkelje të ligjit, pa pritur vendimin përfundimtar të gjykatave. Këto risi, megjithatë, janë kundërshtuar ashpër nga TÜSEV, e cila ka nisur shumë procese gjyqësore. Kur këto padi nuk dhanë rezultate konkrete, TÜSEV apeloi tek Presidenti i Republikës, Sulejman Demirel. Ai shqyrtoi dy projektligjet që synonin të eliminonin përjashtimet tatimore për vakëfet dhe i ktheu ato në Kryeministri, me sugjerimin që përjashtimet tatimore të mbaheshin dhe kufizimi prej 5% mbi donacionet të hiqej. Presidentit iu kërkua gjithashtu të vendoste veton ndaj projektligjit të vitit 1998 në tërësi.

Kështu, për herë të parë në historinë e gjatë të këtij institucioni, një vakëf që përfaqëson shtatëqind të tjerë ka sfiduar ata që synojnë të minojnë sistemin e vakëfeve në Turqi. Përpjekjet deri tani kanë dhënë rezultate të përziera: megjithëse ideja e tatimit të donacioneve nuk është braktisur ende, shkalla e tatimit të aplikuar në vitin 1999 ishte zero përqind. Pavarësisht këtyre rezultateve të luhatshme, ekzistenca e një vakëfi të fuqishëm që përfaqëson qindra të tjerë duket një strategji më premtuese për mbrojtjen e të drejtave të vakëfeve sesa organet tradicionale të centralizuara si CWA ose VGM, të cilat pretendojnë të përfaqësojnë vakëfet, por në fakt janë tërësisht të nënshtruara ndaj shtetit.

Në përfundim, qëndrimi ekstrem modernist që e konsideron vakëfin si një institucion thjesht fetar, të papërshtatshëm për jetën moderne dhe që duhet eliminuar ose “çliruar” plotësisht nga karakteristikat e tij fetare, është braktisur. Nëse kjo ka ndodhur, merita i takon hartuesve të Ligjit të vitit 1967, sepse pikërisht me këtë ligj vakëfet, të cilat burojnë nga mësimet më të hershme të Islamit, u integruan në Ligjin Civil laik turk.

Duke filluar me sundimin e Mehmet Ali Pashës, u nis një valë e re centralizimi e sistemit të vakëfeve. Duke vënë re se vakëfet kishin hequr të paktën një të pestën e tokës nga taksimi, Mehmet Ali filloi të rivendoste kontrollin shtetëror. Përpjekja e tij kulmoi me regjistrimin kadastral të viteve 1813-14, i cili hapi rrugën për riklasifikimin e shumë tokave vakëf si tokë miri, pra tokë në pronësi të shtetit që i nënshtrohej taksimit.

Ismaili e vazhdoi këtë politikë duke themeluar për herë të parë Ministrinë e Vakëfeve. Kjo ministri mori nën kontroll shumë vakëfe nga naziret (këshilltarët), pozita e të cilëve nuk ishte në përputhje me ligjin. Pas pushtimit britanik, fuqia e nazireve u zvogëlua edhe më shumë me Rregulloren e Administrimit të Vakëfeve të korrikut 1895, e cila mbeti në fuqi me ndryshime të vogla deri në mesin e shekullit të 20-të.

Megjithatë, një konflikt i ri ndërmjet britanikëve dhe Hedivit u përqendrua te vetë Ministria e Vakëfeve. Duke kuptuar që britanikët kishin filluar ta përdornin ministrinë si një arenë për politikat e tyre, Taufiku e suprimoi Ministrinë e Vakëfeve në vitin 1884 dhe krijoi në vend të saj një Administratë të Përgjithshme, që i përgjigjej drejtpërdrejt atij. Së shpejti shpërtheu një debat i ashpër mbi kontrollin e sistemit egjiptian të vakëfeve. Në fund, u arrit një kompromis: kërkesat britanike për të rikthyer ministrinë duhej të plotësoheshin, por ministria ruajti autonominë financiare dhe administrative, ndërsa ministri duhej të emërohej drejtpërdrejt nga Hedive.

Gjatë Monarkisë Kushtetuese (1923-52), mbreti u përpoq të ruante të drejtën tradicionale të sundimtarit për të administruar vakëfet. Bazuar në nenin 153 të Kushtetutës së vitit 1923, i cili rregullonte mënyrën se si mbreti ushtronte autoritetin e tij mbi institucionet fetare, ai vazhdoi ta konsideronte Ministrinë e Vakëfeve si një organ personal të tijin. Kjo qasje konfirmohet nga një urdhër i lëshuar nga Kabineti Mbretëror në gusht të vitit 1948, në të cilin i kërkohej Ministrit të Vakëfeve të transferonte administrimin e një vakëfi të themeluar nga Hedive Ismaili nga ministria te Divani i vakëfeve mbretërore private. Ky urdhër u zbatua dhe ky vakëf, së bashku me shumë të tjerë, iu dorëzua kontrollit mbretëror gjatë viteve 1945-1949.

Ndërkohë, prirja universale e sistemit të vakëfeve për t’u zgjeruar u vu re edhe në Egjipt: tokat vakëf po shtoheshin me një mesatare prej 20,000 feddan në vit gjatë fillimit të viteve ’20. Pikërisht kur disa individë të shqetësuar filluan të druheshin se pjesa më e madhe e tokave të Egjiptit do të shndërrohej në toka vakëf, lajmet për reformat radikale turke arritën në Egjipt dhe u përshëndetën nga disa reformatorë egjiptianë nga tribuna parlamentare. Ligji i vitit 1926 në Turqi, i miratuar disa muaj përpara braktisjes së përgjithshme të Sheriatit, parashikonte likuidimin e vakëfeve, dhe siç kemi parë më lart, kjo çoi në një shkatërrim masiv të pronave vakëf turke. Në të njëjtin vit, Komiteti i Vakëfeve në Dhomën e Deputetëve të Egjiptit, duke paraqitur raportin e tij mbi buxhetin e Ministrisë së Vakëfeve, bëri kritika të ashpra ndaj sistemit dhe theksoi:

“Këto dhe konsiderata të tjera e bëjnë të domosdoshme që Parlamenti dhe ata që kujdesen për çështjet ekonomike dhe sociale të vendit të shqyrtojnë nëse ky sistem duhet, apo nuk duhet, të vazhdojë.”

Me pak fjalë, ndikimi i modernizmit në çështjet e vakëfeve kishte mbërritur në Egjipt përmes Turqisë, dhe egjiptianët, ndoshta për herë të parë, filluan të mendojnë për mundësinë e eliminimit të të gjithë sistemit.

Të armatosur me lajmet e “reformave” nga Turqia, reformistët egjiptianë nisën një fushatë duke përpjekur të provojnë se Islami në formën e tij origjinale nuk ishte i papajtueshëm me idetë liberale perëndimore, dhe se vetëm më vonë korrupsionet kishin çuar në praktika që binin ndesh me pikëpamjet moderne. Kështu, polemikat e ashpra dhe kritikat e vazhdueshme të vërejtura diku tjetër u shfaqën edhe në Egjipt. Modernistët përsëritën tezën e orientalizmit se vakëfet familjare nuk kishin asnjë bazë fetare dhe për rrjedhojë mund të reformoheshin sipas kërkesave moderne. Për më tepër, kishte ankesa të vazhdueshme nga përfitues të shumtë që administruesit e vakëfeve ishin të pandershëm, arbitrarë dhe neglizhentë, por nuk mund të mbanin kurrë përgjegjësi në mënyrë të kënaqshme. Gjithashtu, argumentohej se një pjesë e konsiderueshme e burimeve materiale dhe madje edhe njerëzore të vendit qëndronte e papërdorur nën “dorën e vdekur”, me shtëpi të rrënuara për shkak të mungesës së mirëmbajtjes, prona të varfëruara për mungesë zhvillimi dhe përfitues dembelë për shkak të mungesës së stimulit për të punuar.

Këto sulme duhet të konsiderohen si pjesë e një sulmi të koordinuar ndaj sistemit, të fuqizuar nga teoritë sociale dhe ekonomike perëndimore, të frymëzuara nga filozofët francezë të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe Revolucioni. Siç kemi parë më parë, ishte nën ndikime të ngjashme që reformatorët turq kërkuan eliminimin e plotë të vakëfeve me arsyetimin se shpërndarja e tyre e gjerë dëmtonte ekonominë publike në favor të pasurive familjare të përhershme të një natyre shumë të dëmshme. Dhe shumë më herët, ende nën të njëjtat ndikime, Mehmet Ali në Egjipt kishte lëshuar iraden e tij të famshme duke ndaluar krijimin e çdo vakëfi të ri.

Dy grupe të fuqishme, ulematë dhe mbretërorët, ofruan kundërshtim ndaj reformistëve. Anëtari më i spikatur i të parëve ishte Shejh Muhamed Behiti, ish-Muftiu i Aleksandrisë, mendimi i të cilit, siç mund të kujtohet, ishte kërkuar nga Suhrawardi për vakëfet me para. Në dy leksione të mbajtura në përgjigje të modernistëve, Shejh Behiti hodhi poshtë pretendimin se vakëfi nuk kishte bazë fetare dhe se ishte ekonomikisht i dëmshëm. Ai theksoi rëndësinë jetike të këtij institucioni për zbutjen e varfërisë, edukimin dhe shëndetësinë. Po të mos ishin vakëfe, tha ai, shumë prona do të kishin rënë në duart e huadhënësve të huaj.

Mbretërorët, të kryesuar nga Princi Omer Tusun, nisën ofensivën e tyre kundër projektligjeve reformiste për vakëfet, duke argumentuar se ato impononin kufizime mbi të drejtat e pronësisë dhe se fryma e propozuar e ligjit tregonte mosrespektim për pronat e familjeve të mëdha. Gjatë debatit në senat, mbretërorë të tjerë sfiduan modernistët dhe theksuan dobinë e vakëfeve familjare.

Eksponenti kryesor i pikëpamjes moderniste ishte Muhamed Ali Alluba Pasha nga Partia Kushtetuese Liberale, i cili dikur kishte qenë Ministër i Vakëfeve. Në një projektligj të paraqitur në parlament në vitin 1927, ai propozoi që në të ardhmen vakëfet familjare të ishin të përkohshme dhe të kishin një afat maksimal prej 30 vitesh. Për më tepër, në një seri leksionesh ai argumentoi për ndalimin e praktikës së primogjeniturës de facto, anulimin e vakëfeve familjare të krijuara para një date të caktuar dhe dhënien e së drejtës përfituesve që të ndanin pronën e vakëfit në vakëfe të veçanta sipas pjesës së secilit nga të ardhurat. Disa nga këto ide u përvetësuan nga të tjerë dhe më në fund u përfshinë në Ligjin për Vakëfet të vitit 1946.

Reformatorë të tjerë nuk u kënaqën me propozimet e Alluba Pashës dhe kërkuan asgjë më pak sesa shfuqizimin e plotë të vakëfeve familjare. Ata përbënin një grup heterogjen pa ndonjë lidhje të përbashkët. Disa ishin intelektualë të orientuar nga Perëndimi, ndërsa të tjerë, të udhëhequr nga ‘Abdulhamid Abdulhakk, themeluesi i Partisë së Punëtorëve Egjiptianë, ishin socialistë të drejtpërdrejtë. Slogani kryesor i kësaj partie, i ngjashëm me atë të Partisë Popullore Turke, ishte shfuqizimi i plotë i vakëfeve familjare. Madje edhe Kushtetuesit Liberalë dhe Fashistët kërkonin ndalimin e krijimit të vakëfeve të reja familjare. Përpjekjet e këtyre grupeve u ndërprenë kur vetë parlamenti u shpërbë.

Kështu, “shpërbërja ishte fati i Parlamentit përpara se të bëhej fati i vakëfit”.

Në vitet 1936 dhe 1937 u rifilluan përpjekjet për modernizim, të cilat kulmuan me Ligjin nr. 48 të vitit 1946. Ky ligj synonte të ndalonte praktikën de facto të primogjeniturës duke kufizuar krijimin e vakëfeve të reja, duke reduktuar kështu motivin për të kthyer pronat në vakëf. Ai gjithashtu vendosi një afat maksimal prej 60 vitesh për vakëfet familjare, ndërsa konfirmoi se vakëfet publike, të njohura si vakëfe hajri, mund të krijoheshin në përjetësi. Për më tepër, propozimi i mëparshëm i Alluba Pashës u pranua dhe përfituesve iu lejua të ndanin vakëfin e tyre në vakëfe të veçanta sipas pjesës së të ardhurave që u takonte.

Kjo reformë përfaqëson një ndryshim pothuajse revolucionar në sistemin e vakëfeve. Megjithatë, ajo u lehtësua nga fakti se vetë Ebu Jusufi kishte mbajtur qëndrimin se një vakëf mund të bëhej në mënyrë të vlefshme për përfitimin e një individi të caktuar, pas vdekjes së të cilit prona do t’u kthehej trashëgimtarëve të themeluesit. Autoritetet malikite gjithashtu mbështesnin një propozim të tillë. Pavlefshmëria e çdo vakëfi familjar që tejkalonte kufijtë e përcaktuar u mbështet duke iu referuar juristëve që mbanin qëndrimin se vakëfet familjare në tërësi ishin të pavlefshme. Vetëm një vakëf për një xhami ose varrezë duhet të jetë domosdoshmërisht i përhershëm, pasi për këtë pikë pothuajse të gjithë juristët janë dakord.

Lexuesi mund të pyesë për arsyen e kufizimit të jetëgjatësisë së vakëfeve familjare. Kjo arsye është shpjeguar në Memorandumin Shpjegues, ku vakëfet familjare konsiderohen një formë ndalimi për një seri personash ende të palindur, për karakterin dhe aftësitë e të cilëve themeluesi nuk mund të kishte asnjë njohuri. Megjithatë, motivi i vërtetë duhet kërkuar diku tjetër.

Ndërprerja e një vakëfi në varësi të zhdukjes së një përfituesi duhet të lidhet me përpjekjet për ta bërë një vakëf më të ngjashëm me pronën private. Këto përpjekje janë të dukshme edhe në dispozitat për ndarjen e detyrueshme dhe përfundimtare të pjesës së çdo përfituesi nga vakëfi, duke përcaktuar që ai vetë të emërohej administrator i tij dhe duke siguruar që pjesa e çdo përfituesi në të ardhurat e vakëfit të kalonte gjithmonë drejtpërdrejt te pasardhësit e tij, pa u ndërprerë padrejtësisht. Kur këto dispozita nuk janë të zbatueshme, administratori duhet të zgjidhet, kur është e mundur, nga vetë përfituesit dhe kryesisht sipas vullnetit të atyre që kanë të drejtat kryesore. Ky person, për më tepër, do të mbahet përgjegjës ndaj përfituesve për neglizhencë ose keqbërje dhe mund të dënohet nëse nuk paraqet llogaritë e tij, së bashku me faturat mbështetëse, sa herë që gjykata e kërkon këtë.

Për të afruar vakëfin më pranë pronës private, ligji përcakton gjithashtu që nëse gjykata ndan një vakëf ose nëse një përfitues ka një pjesë të veçantë në të, çdo përfitues duhet të bëhet administrator i pjesës së tij, edhe nëse kjo bie ndesh me dispozitat e themeluesit! Neni 49 ofron mbështetje shtesë duke përcaktuar që:

“Asnjë person i jashtëm nuk duhet të bëhet administrator i një vakëfi nëse një nga përfituesit është i përshtatshëm për ta administruar atë; ndërsa nëse ata me të drejtat kryesore bien dakord për zgjedhjen e një administratori të caktuar, Kadiu duhet ta emërojë atë përveç rastit kur kjo bie ndesh me interesat e përgjithshme…”

Arsyet që shtynë këto risi janë theksuar në Memorandumin Shpjegues si më poshtë:

“Një ndër shkaqet kryesore të ankesave kundër sistemit të vakëfeve ka qenë se shumica prej tyre shtypin përfituesit dhe i zhveshin nga të drejtat e tyre… dhe neglizhimi i turpshëm i vetë vakëfit që shkakton ulje të të ardhurave dhe shpesh rrënim të pronës ose madje humbjen e saj të plotë… Arsyeja për këtë është thjesht se ata nuk veprojnë fare në interes të vetes… sepse është e rrallë që një person që vepron në interes të tjetrit të jetë i lirë nga lakmia, zilia dhe neglizhenca…”

Prandaj, Ligjvënësi e gjeti zgjidhjen për këtë problem të ndërmjetësimit duke e bërë çdo përfitues, sa herë që është e mundur, përgjegjës direkt për pjesën e tij të vakëfit. Baza juridike për këtë reformë gjendet në doktrinën hanefite që thotë se kadiu, në interes të vakëfit, mund të largojë një administrator dhe të caktojë një tjetër në vend të tij, edhe nëse i pari ishte njeri i drejtë dhe ishte emëruar nga themeluesi.

Një goditje tjetër e rëndë për vakëfet tradicionale familjare egjiptiane erdhi nga regjimi ushtarak dhe Ligji i Reformës Agrare (14 shtator 1952), i cili shpalli se të gjitha vakëfet përveç atyre për qëllime bamirësie konsiderohen të pavlefshme (si ato ekzistuese ashtu edhe ato që do të krijoheshin në të ardhmen). Pronat e vakëfeve ekzistuese do të ndaheshin midis përfituesve ose do t’i ktheheshin themeluesit nëse ai ishte ende gjallë dhe kishte rezervuar për veten të drejtën për ta revokuar vakëfin e tij.

Heqja e vakëfeve familjare thuhet se bazohet në parimet e Sheriatit, si dhe në parimet e socializmit të sapo vendosur. Nuk ka dyshim se ndërsa Sheriati shërbeu thjesht si një pretekst, socializmi ishte motivi i vërtetë. Kjo konfirmohet gjithashtu nga veprimet e mëvonshme gjatë epokës së Naserit. Kur vakëfet familjare u shfuqizuan, Ministria e Vakëfeve mori në administrim të gjitha vakëfet e tilla. Për më tepër, Ministria u autorizua të shpërndante të ardhurat e vakëfeve pa iu referuar kushteve origjinale të vendosura nga themeluesi. Kjo u pasua nga Ligji nr. 547, 1953, i cili i hoqi themeluesit të drejtën për të emëruar një kujdestar të veçantë që do të merrte drejtimin e vakëfit pas tij.

Megjithëse heqja e vakëfeve familjare u përball me pak kundërshtime, ekzekutimi i ligjit u përball me disa vështirësi. Një vështirësi e madhe ishte ndarja e tepruar e pasurisë së vakëfit ndërmjet shumë përfituesve. Nëse një ndarje e tillë rezultonte në atë që secili përfitues merrte më pak se pesë feddane, kjo do të binte në kundërshtim me Ligjin e Reformës Agrare. Një vështirësi tjetër ishte dallimi i segmentit publik të vakëfit nga ai familjar, gjë që do të duhej pritur, pasi ligji islamik nuk ndjen nevojën për të dalluar mes dy të tillëve. Duke qenë se shumica e akteve të vakëfit nuk e shënonin qartë këto segmente, ky problem çoi në një sasi të madhe të rasteve gjyqësore.

Kur Mbretit Faruk iu dha shpërngulja më 26 korrik 1952, vakëfet publike që administroheshin nga Mbreti gjithashtu u morën nga Ministria. Kështu, më shumë se 100,000 feddane tokë vakëfi u morën. Një vit më vonë, një ligj i ri i dha Ministrisë së Vakëfeve të drejtën të administrojë të gjitha vakëfet publike. Vetëm at vakëfe që kishin pasur themeluesit që vepronin gjithashtu si besimtarë ishin të përjashtuar nga ky rregull.

Ky ligj u përball me kundërshtime të forta për arsyen se ishte:

1. I papajtueshëm me kushtetutën pasi kushtetuta revolucionare kishte garantuar të drejtat e pronës.
2. Në kundërshtim me Shariatin, i cila i jep prioritet të madh kushteve të përcaktuara nga themeluesi. Ky prioritet, është argumentuar, është i tillë sa që dispozita origjinale e vendosur nga një themelues vakëfi konsiderohet të jetë po aq e detyrueshme sa teksti i Shariatit.

Por, megjithë këto kundërshtime, transferimi u realizua gradualisht dhe shumica e besimtarëve i dorëzuan vakëfet e tyre në Ministri. Për më tepër, pa marrë parasysh kundërshtimet në pikën b, Neni 1 i të njëjtit ligj shpalli se Ministri i Vakëfeve kishte të drejtën të shpenzonte të ardhurat e çdo vakëfi publik për një qëllim të caktuar nga ai, pa qenë i detyruar nga kushtet origjinale të përcaktuara nga themeluesi.

Kjo shkelje flagrante e ligjit islamik u justifikua me arsyen se shumë vakëfe egjiptiane ishin fillimisht dedikuar për objektet në Turqi. Ky argument u bë shumë i njohur në mediat që mbështesnin ligjin e ri. Pra, për qëllime praktike, mund të argumentohet se vakëfet publike në Egjipt janë nacionalizuar: ato përfunduan duke u menaxhuar nga një departament qeveritar, i cili u autorizua të shpenzonte të ardhurat e tyre sipas nevojave të tij.

Goditja e fundit ndaj sistemit të vakëfeve në bujqësinë egjiptiane u dha nga një ligj i ri i shpallur më 18 korrik 1957. Sipas dispozitave të tij, të gjitha tokat bujqësore që i përkisnin vakëfeve publike do të transferoheshin në Komitetin e Reformës Agrare dhe do të shpërndaheshin sipas Ligjit të Reformës Agrare. Besimtarët e mëparshëm do të merrnin Obligacione të Reformës Agrare. Kapitali i këtyre obligacioneve do të transferohej në Organizatën Ekonomike të Qeverisë dhe do të investohej në projekte zhvillimi. Besimtarët e mëparshëm, nga ana tjetër, do të merrnin interesin që u takon nga obligacionet dhe fitimet e mëvonshme nga kapitali i investuar.

Ligji i vitit 1957 goditi sistemin e vakëfit nga të dyja anët; nga njëra anë, ai i hoqi vakëfeve publike të ardhurat nga tokat, ndërsa nga ana tjetër, ai u shndërrua në një pengesë të madhe për themelimin e vakëfeve të reja. Sigurisht, çdo person që mund të kishte në mendje të krijonte një vakëf të ri do të demoralizohej nga fakti se toka e tij do të kalonte në Komitetin e Reformës Agrare.

Kështu, një kombinim unik i shfuqizimit të vakëfeve publike, ndarjes së vakëfeve familjare ndërmjet përfituesve dhe nënshtrimit të plotë të tyre ndaj Ministrisë së bashku me reformën agrare do të thotë se nacionalizimi u pasua nga një proces masiv i privatizimit. Këto zhvillime lejuan qeverinë të konfiskojë pasuri të mëdha dhe t’i shpërndajë ato tek fshatarët pa tokë. Nëse, siç është argumentuar shpesh, pronësia private e tokës është më produktive se pjesëmarrja në bujqësinë e ndarë që praktikohej në tokat e vakëfit, atëherë produktiviteti total i bujqësisë egjiptiane duhet të ketë pasur një ndikim të rëndësishëm dhe pozitiv nga këto zhvillime.

Megjithatë, argumenti i mësipërm që toka e vakëfeve u shpërnda tek fshatarët pa tokë duhet të merret me një rezervë. Sepse, këto toka u shitën në ankand në vitet 1954 dhe 1955 dhe natyrisht përfunduan në duar të atyre që mund t’i blinin më lehtë. Në përgjithësi, rezultati përfundimtar i ligjeve republikane të vakëfit ka qenë që ato kanë likuiduar atë pjesë të pasurisë së vakëfit që përbëhej nga toka bujqësore dhe e kanë bërë të pabesueshëm krijimin e vakëfeve të reja nga toka bujqësore. Në të vërtetë, kur të gjitha vakëfet familjare të jenë ndarë ndërmjet përfituesve dhe të gjitha tokat e vakëfeve publike do të kalojnë në Komitetin e Reformës Agrare, do të mbetet vetëm një sipërfaqe e papërfillshme e vakëfeve familjare.

Më në fund, nenet që lidhen me llogaridhënien dhe përgjegjësinë e administratorëve e theksojnë shprehimisht se ata duhet të trajtohen si agjentë të përfituesve, duhet të paraqesin dokumentacion mbështetës për të gjitha shpenzimet e tyre, përveç atyre pikave për të cilat zakoni përcakton ndryshe, dhe duhet të bëjnë të mundur kompensimin për çdo humbje të shkaktuar nga fajet apo neglizhenca e tyre.

Megjithëse këto masa të marra nga regjimi i Nasserit, në një mënyrë të ngjashme me ato të marra nga kemalistët në Turqi, u provuan të dëmshme për sistemin e vakëfit egjiptian, ato përfundimisht arritën një “sukses” të kufizuar. Sepse u shfaq një reagim dhe në vitet 1970, nën Enver Sedat, u vërejt një ringjallje e vlerave islame, po ashtu, në një mënyrë të ngjashme me Turqinë, ku Ligji i Vakëfit i vitit 1967 arriti një ringjallje të sistemit të vakëfit turk. Megjithatë, është ende herët për të shkruar historinë e kësaj ringjalljeje në Egjipt, pasi rezultati i saktë i forcave të kundërta të sekularistëve dhe islamistëve nuk dihet ende.

Siç kemi parë gjatë mësimeve të mëparshme, toka të mëdha u transformuan në statusin e vakëfeve në Perandorinë Osmane, dhe shumica e këtij transformimi ndodhi pavarësisht politikës shtetërore që shpallte rreth 90% të tokave bujqësore si pronë shtetërore. Ky transformim ishte vënë re prej kohësh nga burrat e shtetit osman dhe akuzohej si shkaku kryesor për performancën e dobët të ushtrive osmane në fushëbetejat e Evropës.

Koçi Beu, një vëzhgues i mprehtë i situatës në fillim të shekullit XVII, argumentoi se disa individë, në mënyrë të pashpjegueshme, kishin përvetësuar tokat shtetërore si pronë private. Këto toka ishin pushtuar shekuj më parë dhe duhej të kishin mbetur si Thesar Publik i Myslimanëve, bayt al-mal. Këta individë, që ishin pranë Sulltanit dhe përfitonin nga pozita e tyre e privilegjuar, i kishin kthyer këto toka në vakëfe familjare, vakëfe ehli. Koçi Beu në raportin e tij shprehte dyshime për legjitimitetin e këtyre vakëfeve dhe sugjeronte që sulltani të bënte një inspektim të të gjitha vakëfeve të themeluara gjatë 200 viteve të fundit, të mbaheshin ato të ligjshmet, ndërsa ato që gjendeshin në kundërshtim me kanunin të rishpërndaheshin si timare (tımar).

Raporti i Koçi Beut është një nga shembujt më të hershëm të ankesave formale për sistemin e vakëfeve, ose më saktë për teprinë e tyre. Është domethënëse që vetëm 150 vjet përpara këtij raporti, një intelektual tjetër osman, Ashik Pashazade, kishte kritikuar ashpër përpjekjet për të shfuqizuar disa vakëfe. Kjo diferencë në qëndrimet e burrështetasve osmanë pasqyron prirjen universale të sistemit të vakëfeve për t’u zgjeruar, dhe çdo sistem që zgjerohet tepër provokon reagim. Ky zgjerim ndodhi në dëm të sistemit të timareve, me pasoja serioze ushtarake.

Zgjerimi i tokave vakëf në dëm të timareve ushtarake nuk ishte arsyeja e vetme për armiqësinë e shtetit osman ndaj vakëfeve. Siç kemi përmendur më herët, ndryshimi themelor në natyrën e shtetit osman përbënte një tjetër faktor thelbësor. Një element tjetër jetësor u shfaq me ardhjen e nacionalizmit. Shumësia e kombësive që jetonin në Perandori tradicionalisht ishte organizuar sipas të ashtuquajturit sistem millet, ku çdo kombësi (millet) gëzonte liri të plotë fetare. Me depërtimin e nacionalizmit evropian në Perandori dhe me zëvendësimin gradual të konceptit të bashkësisë osmane nga ndjenja kombëtare, sistemi i vakëfeve u bë një shtojcë e sistemit millet, duke përjetësuar ndarjet fetare dhe kombëtare. Si rrjedhojë, shteti filloi të ndiente se, për të rikthyer integritetin e Perandorisë, fuqia e autoriteteve fetare, qofshin ato myslimane apo të krishtera, duhej kufizuar dhe Perandoria duhej në një farë mase të sekularizohej. Situata u përkeqësua nga fakti që fuqia e autoriteteve fetare jo-myslimane u përforcua për shkak të mbështetjes që ata merrnin nga fuqitë e huaja bashkëbesimtare: francezët mbështesnin katolikët osmanë, ndërsa rusët ortodoksët osmanë, etj. Kështu lindi ajo që Blaisdell e quan “protektorati fetar”. Ky “protektorat fetar” u pasua shpejt nga “protektorati financiar,” i cili doli si rezultat i drejtpërdrejtë i huamarrjes së jashtme pas Luftës së Krimesë. Ky i fundit lejoi fuqitë e jashtme të ndërhynin drejtpërdrejt dhe në mënyrë dramatike në çështjet e vakëfeve. Ky presion, i ndjerë fuqishëm gjatë traktateve të Parisit, Londrës dhe Berlinit, u shpreh hapur që në vitin 1860 si përgjigje ndaj kërkesës së qeverisë osmane për një hua pas Luftës së Krimesë. Ndër kushtet e vendosura nga qeveria britanike ishin këto:

• Shtetasve të huaj tu jepet e drejta të posedojnë toka shtetërore në të njëjtat kushte si shtetasit osmanë.
• Sistemi i vakëfeve të shfuqizohej.

Kjo kërkesë u ripërsërit si një pozicion i përbashkët anglo-francez në vitin 1867. Presioni i “protektoratit financiar” arriti kulmin kur në vitin 1881 qeveria osmane shpalli falimentimin, gjë që çoi në krijimin e Administratës së Borxhit Publik, Duyûn-u Umumiye. Për shtetin osman, që po shtypej nga presioni financiar dhe fuqitë perëndimore, potenciali i madh i të ardhurave që përfaqësonin vakëfet duhet të ishte dukur i parezistueshëm. Ky potencial ishte, në të vërtetë, i jashtëzakonshëm: përfaqësonte 1/4 deri në 1/2 e buxhetit shtetëror gjatë shekullit të 18-të.

Në vitin 1909, me rrëzimin nga froni të Sulltan Abdulhamidit, politika e balancimit ndërmjet institucioneve perëndimore dhe tradicionale u braktis, duke anuar në favor të të parave. Nën këto ndikime, reformatorët osmanë kërkuan shfuqizimin e plotë të vakëfeve, duke argumentuar se përhapja e tyre e gjerë po dëmtonte ekonominë publike në favor të trashëgimtarive familjare. Kundër vakëfeve u ngritën parrulla me sloganet e Revolucionit Francez, sikur këto pasuri të ishin të ngjashme me pozicionin e pasurisë së Kishës Katolike para revolucionit.

Kështu u shfaqën dy forca të fuqishme, çuditërisht aleate në armiqësinë e tyre ndaj vakëfeve: fuqitë perëndimore që vepronin brenda kornizës së ideologjisë së tyre, të përshkruar më sipër, dhe shteti osman që gjithashtu dëshironte të revokonte vakëfet pasi ato kishin filluar të dominonin tokat e tij, të forconin nacionalizmin e millet-eve dhe të premtonin një burim të pasur të ardhurash për të lehtësuar presionin e “protektoratit financiar”. Fuqitë perëndimore nisën sulmin e tyre ndaj sistemit të vakëfeve në të gjitha frontet: në Afrikën e Veriut dhe në Indi, siç do të shohim më poshtë, ato nisën një debat juridik që kishte në shënjestër veçanërisht vakëfet familjare, ndërsa njëkohësisht ushtronin presion mbi shtetin osman.

Jemi tashmë në pozicionin për të parë se si shteti osman reagoi ndaj presioneve të jashtme si dhe ndaj nevojave të veta. Politika osmane mund të përmblidhet me një fjalë: centralizim. Si u realizua konkretisht ky proces është i njohur. Vështirësia në këtë rast nuk qëndron në mungesën e informacionit të detajuar, por më tepër në bërjen e përgjithësimeve të besueshme nga një pasuri e madhe të dhënash. Një përmbledhje e shkurtër e pikave kryesore do të paraqitet këtu, ndërsa lexuesit e interesuar për detaje më të hollësishme mund tu referohen dy burimeve kryesore.

Ndërsa diskutohet procesi i centralizimit, duhet mbajtur parasysh që vakëfi është një institucion që ka personalitet juridik. Kështu, nënshtrimi i vakëfeve nën juridiksionin e një autoriteti qendror shpesh përfshin shkeljen e këtij personaliteti juridik, duke bërë që një institucion që synonte të ishte autonom të përfundojë i nënshtruar.

Në përgjithësi, autonomia e vakëfeve respektohej në Perandorinë Osmane deri pothuajse në fund të shekullit të XVIII; shteti zakonisht nuk ndërhynte në funksionimin normal të vakëfeve dhe kufizohej në inspektime rutinë përmes sistemit gjyqësor. Gjatë kësaj periudhe, vakëfet osmane funksiononin si institucione autonome të decentralizuara sipas kushteve të përcaktuara nga themeluesit e tyre.

Është argumentuar se përpjekja e parë për centralizimin e sistemit të vakëfeve ndodhi në mesin e shekullit të tetëmbëdhjetë gjatë sundimit të Sulltan Mustafës III dhe arriti një pikë kthese gjatë sundimit të Abdulhamidit I. Në të vërtetë, ishte pikërisht Abdulhamidi I që hapi rrugën për krijimin e Ministrisë së Vakëfeve (Vakıf Nezareti), një ministri që arriti zhvillimin e saj maksimal nën djalin e tij, Sulltan Mahmud II, gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kështu, babai dhe i biri, Abdulhamidi I dhe Mahmudi II, luajtën një rol vendimtar në centralizimin e sistemit të vakëfeve.

Krijimi i Ministrisë së Vakëfeve dhe centralizimi i menaxhimit të tyre i dha shtetit mundësinë të ndërhynte gjerësisht në punët e vakëfeve. Themelimi i Nezaret u legjitimua me arsyetimin se të ardhurat e vakëfeve po liheshin në duart e kujdestarëve të dyshimtë. Por centralizimi, i cili supozohej të siguronte një kontroll më të mirë financiar të të ardhurave, dështoi keqazi në këtë drejtim: Ministri i Vakëfeve, Musa Safveti Pasha, pranoi se, pavarësisht të gjitha përpjekjeve të tij, nuk mundi as të përcaktonte shumën e përgjithshme të të ardhurave të vakëfeve. Pasardhësi i tij, Nafiz Pasha, gjithashtu nuk pati sukses. Ky dështim u bë temë diskutimi në Këshillin e Shtetit (Şurayı Devlet) në vitin 1868, kur u shqyrtua me kritika të thella menaxhimi i vakëfeve provinciale. Përfundimi i arritur nga Këshilli ishte një akt akuzues i përgjithshëm kundër administrimit të Ministrisë së Vakëfeve. Megjithatë, zgjidhja e propozuar nga Këshilli ishte si më parë dhe konsistonte thjesht në centralizimin e mëtejshëm.

Një aspekt tjetër i rëndësishëm i procesit të qendralizimit lidhet me kostot që shoqëroheshin me këtë proces. Kur vakëfet u themeluan gjatë epokës klasike, për shkak se menaxhimi qendror ishte i pamendueshëm, asnjë themelues vakëfi nuk kishte parashikuar masa për të mbuluar shpenzime të tilla. Me krijimin e Nezaret, megjithatë, qindra burokratë shtesë duhej të financoheshin nga vakëfet, të cilat nuk kishin burime të dedikuara për këtë qëllim. Për më tepër, duke qenë se shumica e vakëfeve tashmë kishin menaxherët e tyre, krijimi i një aparati qendror shkaktoi dyfishim të shpenzimeve dhe funksioneve, me pasojën që burimet që duhej të përdoreshin për shërbime përfunduan për të financuar pagat e një “ushtrie” burokratike.

Për më tepër, centralizimi solli me vete një potencial shumë më të madh për përvetësim fondesh. Duke qenë se, siç do të shohim më poshtë, mbledhja e taksave të detyrueshme për vakëfet ishte një pjesë e rëndësishme e procesit të centralizimit, burokratët e pandershëm që mblidhnin fondet e vakëfeve kishin mundësinë t’i mbanin ato për vete. Në fakt, Öztürk ka identifikuar 94 persona të tillë në vitin 1853. Kështu, një nga pasojat e centralizimit ishte se sistemi po mashtrohej nga vetë ata që supozohej të mbronin dhe menaxhonin atë. Për shembull, një raport nga një kujdestar i një vakëfi në Erzincan i vitit 1911 tregon se 88 dynymë tokë e këtij vakëfi ishte konfiskuar nga Ministria dhe disa individë të fuqishëm e shfrytëzonin atë tokë për qëllimet e tyre personale, duke mohuar të drejtat e të varfërve.

Një tjetër pasojë e centralizimit ishte se sistemi i vakëfeve tani mund të detyrohej t’i huazonte para sektorit shtetëror. Shuma totale që shteti i detyrohej sistemit të vakëfeve arriti në 1,737,602 kurush në vitin 1909.

Ndërkohë, krijimi i vakëfeve të reja u bë gjithnjë e më i vështirë. Në epokën klasike, krijimi i një vakëfi ishte mjaft i lehtë: themeluesi duhej vetëm të shkonte te një gjyqtar lokal dhe ta regjistronte vakëfin në gjykatë. Por në vitin 1863 shteti ndërhyri dhe vendosi kushte të reja e më të ashpra për krijimin e vakëfeve. Këto kushte praktikisht kufizuan krijimin e vakëfeve të reja dhe ata që dëshironin të bënin vepra të mira, sevap, në shekullin e nëntëmbëdhjetë preferuan të kontribuonin në vakëfet ekzistuese.

Goditja më e madhe ndaj sistemit osman të vakëfeve erdhi gjatë epokës së Tanzimatit, në vitet 1830, duke treguar se shteti kishte nisur të vepronte kundër sistemit që përpara se presionet e jashtme të arrinin kulmin në vitet 1860. U dekretua që të gjitha taksat që duhej të paguheshin vakëfeve nga fshatarët që kultivonin tokat e vakëfeve, nuk do të mblidheshin më nga kujdestarët e vakëfeve, por nga zyrtarët e thesarit. Deri në vitin 1847 ky rregull u zgjerua për të përfshirë të gjitha vakëfet e perandorisë, pa asnjë përjashtim.

Rëndësia e këtij dekreti qëndron në faktin se vakëfet u vunë tani në mëshirën e autoritetit qendror. Prej këtij momenti, vetëm një përqindje e të ardhurave totale të mbledhura nga vakëfet do t’i kthehej sistemit të vakëfeve dhe madhësia e kësaj përqindjeje ishte plotësisht në diskrecion të shtetit. Për më tepër, nuk nevojitet një imagjinatë e jashtëzakonshme për të parashikuar se kjo përqindje do të binte me kalimin e kohës. Në fakt, pagesat e rregullta nga thesari shtetëror drejt arkës së vakëfeve kishin pushuar të bëheshin që në vitin 1845. Njëzet vjet më vonë situata ishte ende e njëjtë: këstet që duhej të paguheshin nga Thesari Qendror nuk u paguan asnjëherë në kohë apo plotësisht në Arkën e Vakëfeve. Me pak fjalë, Thesari Qendror praktikisht injoroi borxhet ndaj vakëfeve, gjë që çoi në një konflikt të vazhdueshëm midis Arkës së Vakëfeve dhe Ministrisë së Financave, një betejë që e para nuk kishte asnjë shans ta fitonte.

I pakënaqur vetëm me konfiskimin e të ardhurave të vakëfeve, shteti gjithashtu detyroi sistemin e vakëfeve të përfshihej në ndërmarrje ekonomike shtetërore që sillnin humbje. Një rast i tillë ishte fabrika e fijeve e themeluar me fondet e vakëfeve në vitin 1826. Fabrika kishte për qëllim prodhimin e fijeve për uniformat e trupave të reja si dhe për velat e flotës detare. Meqenëse shteti osman zbatonte një politikë blerjeje të mallrave nën çmimet konkurruese të tregut dhe nuk mbronte investimet vendase duke vendosur tarifa doganore ndaj konkurrencës së huaj, fabrika ishte e destinuar të pësonte humbje. Këto humbje, siç pritej, u mbuluan nga Administrata Qendrore e Vakëfeve (AQV). Rrethana të ngjashme u shfaqën edhe në rastin e një fabrike tjetër që prodhonte tekstile leshi në Beykoz pranë Stambollit.

Për më tepër, AQV u urdhërua të ndërtonte, së bashku me bashkinë, një linjë tramvaji në anën aziatike të Stambollit. AQV përfundoi duke siguruar si tokën për ndërtimin e depove të vagonëve, ashtu edhe financimin e linjave të tramvajit. Bashkia nuk pagoi asgjë. Më në fund, u krijua një kompani aksionare për tramvajet dhe AQV u detyrua të blinte aksione me vlerë 468,220 lira. Ndërkohë, kontributet nga publiku arritën vetëm në 22,000 lira. Në vitin 1941, u vendos që pronësia e kësaj kompanie t’i transferohej Bashkisë së Stambollit. Transaksioni u realizua me bashkinë që bleu aksionet e vakëfeve, me vlerë të paktën 468,220 lira, duke paguar vetëm 200,000 lira, dhe madje kjo shumë do të paguhej për një periudhë prej 15 vitesh pa interes.

Një tjetër rast domethënës i centralizimit dhe shkatërrimit të qëllimshëm të sistemit të vakëfeve ndodhi në vitin 1882, kur të gjitha të ardhurat e vakëfeve të lidhura me arsimin u transferuan te Ministria e Arsimit. Këto të ardhura ishin aq të rëndësishme sa që edhe pas 30 vjetësh financuan 80% të pagave të mësuesve të shkollave fillore.

Kështu, në përmbledhje, themelimi i Evkaf-ı Hümayûn Nezareti (Ministrisë së Vakëfeve) dhe centralizimi i menaxhimit të vakëfeve i mundësuan shtetit të ndërhynte gjerësisht në punët e tyre. Krijimi i Nezaretit u justifikua me arsyetimin se të ardhurat e vakëfeve ishin lënë në duart e kujdestarëve të dyshimtë. Disa prej tyre, me të vërtetë, mund të kenë qenë të pandershëm. Megjithatë, duhet pranuar se dëmi që mund të shkaktonte një kujdestar individual, zbehej krahasuar me dëmin që një zyrtar i korruptuar i nivelit të lartë mund të shkaktonte ndaj gjithë sistemit të centralizuar.