Është e njohur se sistemi i vakëfeve siguronte paga të rregullta për shumë përfitues. Së fundmi, këta përfitues, të cilët paguheshin nga të ardhurat vjetore të vakëfeve, janë kategorizuar në grupe të ndryshme: administratë, arsim, ushqim për publikun, familja e themeluesit, mirëmbajtje, fe, shërbime komunale, lehtësim fiskal, etj. Meqenëse është bërë tashmë një analizë e detajuar e këtyre grupeve, nuk do ta përsërisim këtu. Mjafton të theksohet se një analizë afatgjatë e shumës relative që çdo grup merrte nga sistemi i vakëfeve në një qytet të caktuar do të zbulonte njohuri të rëndësishme mbi sistemin e vlerave të atij qyteti dhe evolucionin e tij.
Në këtë pikë është e rëndësishme të kujtojmë se, ndërsa vakëfet i ndanin të ardhurat e tyre vjetore për një mori përfituesish, një themelues mund ta caktonte veten ose trashëgimtarët e tij si përfitues kryesorë. Ky lloj vakëfi njihet si vakëf ehli, ose vakëf familjar. Të ardhurat e këtyre vakëfeve rezervoheshin për përfitimin e themeluesit ose pasardhësve të tij. Fillimisht, përfitimi publik ishte me rëndësi dytësore dhe merrte rëndësi primare vetëm pasi të shuhej gjenerata e trashëgimtarëve, domethënë kur nuk kishte më pasardhës të themeluesit dhe kështu e gjithë e ardhura e vakëfit përdorej për qëllime publike. Përmes këtyre vakëfeve, ishte gjithashtu e mundur të shmangeshin rregullat islame të trashëgimisë dhe të linte pasuri për një anëtar të veçantë të familjes. Me pak fjalë, edhe pse nuk ishte e sanksionuar nga ligji islam, primogenitura (e drejta e parë e trashëgimisë) mund të zbatohej në botën islame duke përdorur vakëfet familjare. Kjo mundësi, natyrisht, pati pasoja të mëdha në të gjithë botën islame, për të cilat do të flasim më vonë.
Origjina e këtij lloji specifik të vakëfit mbetet e paqartë dhe e diskutueshme. Orientalistët francezë, për shembull, kanë argumentuar se vakëfet familjare lindën si një reagim i arabëve ndaj ligjit islam të trashëgimisë, i cili synonte përmirësimin e pozitës së grave në shoqëri. Meqenëse gratë u bënë të afta për të trashëguar, kjo ofendoi traditat lokale dhe arabët u përpoqën të gjenin një mënyrë të tërthortë për të anashkaluar ligjin e ri dhe për të zbatuar një formë të primogeniturës ose të paktën për të lënë pasurinë vetëm për trashëgimtarët meshkuj. Këta orientaliste argumentojnë kështu se, megjithëse origjina e vakëfit është padyshim islame, në shekujt e mëvonshëm vakëfet u zhvilluan kryesisht për të anashkaluar ligjin e trashëgimisë.
Kjo mënyrë arsyetimi injoron plotësisht traditat profetike që e sanksionojnë plotësisht ofrimin bamirës për të siguruar veten, fëmijët dhe të afërmit në nevojë. Prandaj, i gjithë argumenti se vakëfet familjare ishin një zhvillim relativisht i vonshëm është i gabuar. Për më tepër, dihet mirë se kur Omeri, halifi i dytë, e dhuroi tokën e tij në Hajbar, ai ia ndau të ardhurat, ndër të tjera, edhe pasardhësve të tij, duke ndjekur këshillën e Profetit. Gjithashtu, Imam Shafiu kishte dhuruar shtëpinë e tij në Fustat për pasardhësit e tij. Për më tepër, është e njohur se juristët e mëdhenj hanefitë ishin të përfshirë në një polemikë të ashpër mbi ligjshmërinë e vakëfeve familjare, gjë që hedh më shumë dyshime mbi argumentin orientalist se kjo ishte një shpikje e mëvonshme arabe. Debati u zhvillua midis Imam Ebu Jusufit nga njëra anë dhe Imam Hanefiut dhe Muhamedit (Shejbanit) nga ana tjetër, pra, një konflikt midis gjigantëve të jurisprudencës islame (hanefite).
Prandaj është edhe më e jashtëzakonshme që pozicioni i ndërlikuar dhe kontradiktor i Ebu Jusufit u pranua jo vetëm nga rajonet hanefite të Islamit, por edhe nga disa rajone të tjera ku ligji hanefit nuk ishte dominues (si Algjeri). Lejimi i vakëfeve familjare nga Ebu Jusufi u mirëprit nga bota islame në përgjithësi dhe mori një karakter përfundimtar veçanërisht në rajonet hanefite. Megjithatë, polemika nuk u shua dhe rishfaqej herë pas here. Debati i shekullit të shtatëmbëdhjetë në Perandorinë Osmane, i nxitur nga burri i madh i shtetit, Koçi Beu, bazohej në këtë vëzhgim: konvertimi i tokave shtetërore në pronë personale dhe më pas në vakëf. Kështu, tokat që fillimisht ishin të caktuara për fise ushtarake (të tilla si timari), po ridestinoheshin gjithnjë e më shumë për përdorim fetar ose joushtarak përmes sistemit të vakëfeve. Ky problem nuk dukej aq serioz në Indinë Mugale, sepse sipas Kozlowskit, mogulët kishin rezerva të mëdha parash: e gjithë taksa mbi tokën vinte në arkën shtetërore në formë kesh. Për këtë arsye, perandorët bënin dhurata monetare për ata që donin të patronizonin, në vend që t’u kalonin tokat shtetërore. Por në Perandorinë Osmane, ky fenomen mori përmasa serioze dhe çoi në ankesa të ashpra. Më në fund, 200 vjet më vonë, në Afrikën e Veriut nën kontrollin francez dhe në Indinë nën sundimin britanik, debati u rishfaq sërish, këtë herë i nxitur nga kolonialistët dhe orientalizmi, të cilët sfiduan legjitimitetin e vakëfeve familjare për qëllimet e tyre.
Shumica e orientalisteve kanë argumentuar se vakëfet familjare u përdorën gjithashtu për të mbrojtur pronën familjare nga konfiskimet arbitrare të sundimtarëve. Kjo duket se ishte një arsye tjetër pse ky institucion u bë kaq popullor. Köprülü e pranon këtë shpjegim si të besueshëm, por thekson se ky motiv nuk mund të shpjegojë të gjitha vakëfet. Për shembull, eunukët e pallatit, të cilët nuk kishin pasardhës, themeluan vakëfe të konsiderueshme. Megjithatë, kundërshtimi më i fortë ndaj argumentit të konfiskimeve vjen nga Gerber, i cili tregoi se gratë e Edirnesë, të cilat nuk kishin arsye të frikësoheshin nga konfiskimet, krijuan 65% të vakëfeve të tyre si vakëfe familjare, ndërsa 80% e vakëfeve të krijuara nga elita – ata që kishin më shumë arsye për t’u frikësuar – ishin bamirëse. Në këtë mënyrë, Gerber arrin në përfundimin:
“Në Edirne të shekujve XV dhe XVI, vakëfi u përdor vetëm në një masë të vogël ose madje rrallë për qëllime të ruajtjes së pronës për trashëgimi.”
Në çdo rast, vakëfet familjare, në përgjithësi, nuk përbënin shumicën e vakëfeve në Perandorinë Osmane. Barkan ka treguar se raporti mes vakëfeve familjare dhe atyre bamirëse nuk ishte veçanërisht i lartë gjatë shekullit të XVI, ndërsa një analizë e fundit ka zbuluar se gjatë shekullit XVIII vetëm 14.20% e të ardhurave totale nga vakëfet dhe gjatë shekullit XIX vetëm 16.87% ishin të rezervuara për anëtarët e familjes së themeluesve. Në Halep, ky raport ishte disi më i lartë: nga gjithsej 687 vakëfe të themeluara në këtë qytet midis viteve 1718 dhe 1800, 50.7% ishin bamirëse, 39.3% ishin familjare dhe 10% ishin të përziera.
Një tjetër motiv për themelimin e vakëfeve familjare, sipas disa argumenteve, ishte mbrojtja e pronës së një personi të zhytur në borxhe. Në tokat osmane, kjo praktikë u ndalua nga një fetva e Ebussuudit gjatë shekullit të XVI, ndërsa në Indi ajo shkaktoi një polemikë të madhe që filloi në vitin 1894 me çështjen Abdul Fata (dhe të tjerë) kundër Russomoy (dhe të tjerë) në Këshillin Privat dhe kulmoi me fitoren e Muhammad Ali Jinnah dhe miratimin e Ligjit për Legjitimimin e Vakëfeve Myslimane të vitit 1913.
Ndërkohë, popullariteti i vakëfeve familjare në Egjipt u dëshmua nga fakti se këto vakëfe gjeneruan më shumë të ardhura në vitet 1928-29 sesa të gjitha llojet e tjera të vakëfeve. Kjo situatë ishte një nga arsyet që më vonë çoi në ndalimin e plotë të këtyre vakëfeve në Egjipt.
