Periudha 1947-1954 ishte një periudhë kritike për vakëfet në Indinë e pavarur. Pas ndarjes së Indisë, shumë vakëfe mbetën pa kujdestar ose përfitues, pasi një numër i madh njerëzish ishin larguar ose kishin emigruar në Pakistan. Ndërkohë, një migrim i kundërt nga Pakistani çoi në okupimin e paligjshëm të pronave të vakëfit nga personat e zhvendosur. Të gjithë përfituan nga situata kaotike e kohës për të siguruar përfitime personale në dëm të vakëfeve.

Kur myslimanët e shqetësuar u organizuan brenda radhëve të Anjuman Himayat-e-Islam dhe Xhemijetu-l-Ulema el-Hind dhe paraqitën një raport të detajuar para Nehru-së, ai u bind menjëherë për nevojën urgjente për veprim. Rezultati ishte Ligji Qendror për Vakëfet i vitit 1954. Është argumentuar se ky ligj ishte “gjëja më e mirë që i ndodhi vakëfeve në Indi”, pasi, sipas këtij argumenti, për herë të parë pas periudhës mogule, u vendos një ligj mbarëkombëtar për administrimin e vakëfeve. Kështu, tendenca botërore drejt centralizimit të vakëfeve gjeti shprehje edhe në Indi përmes këtij ligji, i cili përbën një moment historik në administrimin e vakëfeve indiane.

Ligji krijoi Këshilla me autoritet dhe kompetenca, vendosi detyrime të sakta mbi kujdestarët (mytevelitë) dhe e bëri shkeljen e tyre një vepër penale. Ai i dha qeverive shtetërore përgjegjësi mbikëqyrëse dhe i dha Qeverisë Qendrore autoritetin për të përcaktuar politikat që do të ndiqnin Këshillat. Me këtë ligj, të gjitha vakëfet fetare dhe bamirëse, pavarësisht nga përkatësia e tyre, kaluan nën kontrollin shtetëror. “Menaxhimi dhe siguria e të gjitha pronave të dhuruara tashmë përfshihet në detyrat e qeverisë.”

Ligji gjithashtu kërkonte që të gjitha vakëfet fetare dhe bamirëse të regjistroheshin në regjistrin zyrtar të vakëfeve. Departamenti Shtetëror i Vakëfeve caktoi një drejtor, i cili ishte përgjegjës para secilës qeveri shtetërore për administrimin e efektshëm të departamentit. Ishte detyra e të gjithë drejtorëve të vakëfeve të mbronin të gjitha pronat e dhuruara dhe të siguronin që ato të funksiononin sipas statusit të tyre fillestar.

Shkurtimisht, ky ligj vendosi një strukturë administrative të qëndrueshme për të siguruar administrimin e duhur të vakëfeve në vend. Është argumentuar se mangësitë që ekzistonin në këtë ligj janë korrigjuar me Amendamentin e Ligjit për Vakëfet të vitit 1964 dhe se, për rrjedhojë, ligji i ndryshuar është një legjislacion shumë i qëndrueshëm.

Pavarësisht këtyre pretendimeve, është më e mundshme që kemi të bëjmë me fillimin e një procesi të madh të centralizimit, të ngjashëm me ato që janë vërejtur pothuajse në të gjithë botën islame. Ligji Qendror për Vakëfet shtrihet në të gjithë Indinë, përveç shteteve Xhamu, Kashmir, Bihar, Uttar Pradesh, Bengal Perëndimor dhe Gujarat, të cilat kanë ligje të veçanta për vakëfet.

Ligji Qendror për Vakëfet e përcakton vakëfin në nenin 3 si një kushtim të përhershëm të çdo pasurie të luajtshme apo të paluajtshme nga një mysliman për çdo qëllim të njohur nga Ligji Islam si i devotshëm, fetar apo bamirës. Kështu, ligji e eliminon në mënyrë të qartë çështjen shumë të diskutueshme të vakëfeve në para të gatshme, duke i bërë ato plotësisht të vlefshme në Indi. Një tjetër çështje e debatueshme, vakëfi familjar ose i ashtuquajturi vakëf alel evlad, është gjithashtu i lejuar, me kusht që pasuria të jetë kushtuar për ndonjë nga qëllimet e sipërpërmendura. Neni 66-C i ligjit parashikon gjithashtu krijimin e vakëfeve nga jo-myslimanët.

Procesi i centralizimit të sistemit të vakëfeve fillon me nenin 4, i cili përcakton që qeveritë shtetërore duhet të caktojnë një komisioner për të kryer regjistrimin dhe inspektimin e vakëfeve. Këto regjistrime duhet të përmbajnë të dhëna standarde. Për më tepër, çdo kujdestar (myteveli) është i detyruar me ligj të raportojë dhe regjistrojë vakëfin e tij në Këshillin Shtetëror të Vakëfeve. Çdo ndryshim në të dhënat e vakëfit ose të kujdestarit të tij duhej gjithashtu të raportohej në Këshill. Mosrespektimi i këtyre detyrimeve konsiderohej vepër penale.

Falë regjistrimeve të iniciuara nga Ligji për Vakëfet i vitit 1954, u mësua për përmasat e mëdha të sektorit të vakëfeve në Indi. Më e rëndësishmja, këto regjistrime zbuluan gjithashtu detaje mbi pronat e vakëfit që ishin uzurpuar në mënyrë të paligjshme.

Një dispozitë e rëndësishme e Ligjit Qendror i lejon Këshillit të marrë në administrim të drejtpërdrejtë një vakëf për një periudhë jo më të gjatë se pesë vjet. Një masë e tillë mund të merret nëse:

1. Zyra e myteveliut është bosh dhe nuk gjendet ndonjë person i përshtatshëm sipas kushteve të dokumentit të vakëfit;
2. E drejta e një personi për të vepruar si myteveli është e kontestuar;
3. Myteveliu ose komisioni që administron vakëfin ka keqpërdorur pushtetin e tij dhe ka dështuar në përmbushjen e detyrave të veta.

Sipas këtij ligji, istibdali (shkëmbimi i pronës së vakëfit me një pronë tjetër) kërkon leje nga Këshilli i Vakëfeve. Nëse istibdali kryhet pa leje, Këshilli urdhëron personin që e ka në posedim pronën ta dorëzojë atë brenda 30 ditësh. Një person që e konsideron veten të dëmtuar nga ky urdhër mund të apelojë në Gjykatën e Qarkut.

Një kujdestar (myteveli) mund të shkarkohet nga detyra vetëm nëse tre të katërtat e anëtarëve të Këshillit mbështesin një masë të tillë. Myteveliu është i detyruar që, para datës 1 maj të çdo viti, t’i paraqesë Këshillit një deklaratë të plotë të llogarive të vakëfit. Këto llogari auditohen nga një auditor i emëruar nga Këshilli. Nëse vakëfit i shkaktohet ndonjë humbje për shkak të neglizhencës ose pakujdesisë së myteveliut, ai është i detyruar të kompensojë humbjen sipas Nenit 33 të Ligjit Qendror.

Neni 46 i këtij ligji e detyron myteveliun e çdo vakëfi të paguajë Këshillit 6% të të ardhurave neto vjetore të vakëfit përkatës. Megjithatë, Ligji Qendror për Vakëfet ka përjashtuar nga ky detyrim ato vakëfe, të ardhurat neto vjetore të të cilave nuk e kalojnë shumën prej 100 rupi. Çdo myteveli është i detyruar të kryejë këtë kontribut ndaj Këshillit të Vakëfeve. Mosrespektimi i këtij detyrimi çon në masa penale ndaj tij. Këto pagesa konsiderohen të domosdoshme për financat e Këshillit, të cilat përdoren për promovimin e arsimit fetar dhe teknik, si dhe për mirëqenien sociale.

Funksionet dhe kompetencat që Ligji i ka dhënë Këshillit të Vakëfeve tregojnë qartë shkallën e lartë të centralizimit që ai ka vendosur. Këshilli është i ngarkuar me këto përgjegjësi:

1. Të japë udhëzime për administrimin e vakëfeve
2. Të përcaktojë se si do të përdoret teprica e një vakëfi për të cilin nuk ka një akt kushtimi; myteveliu i këtij vakëfi është i detyruar të zbatojë udhëzimet e Këshillit
3. Të inspektojë pronat e vakëfit, llogaritë e tij, etj.; myteveliu është i detyruar t’i lejojë këto inspektime
4. Të mbajë informacion për origjinën, të ardhurat, qëllimin dhe përfituesit e çdo vakëfi
5. Të sigurojë që të ardhurat e vakëfit të përdoren sipas qëllimit të tij fillestar
6. Të vendosë skema menaxhimi për një vakëf
7. Të shqyrtojë dhe aprovojë buxhetet e paraqitura nga mytevelitë
8. Të auditojë llogaritë
9. Të caktojë dhe shkarkojë mytevelitë në rast të një vakance ose kur e drejta e një personi për të shërbyer si myteveli është e kontestuar
10. Të marrë masa për rikuperimin e pronave të vakëfeve që janë humbur
11. Të ngrejë dhe mbrojë çështje gjyqësore që lidhen me vakëfet
12. Të aprovojë dhënien me qira të pronave të vakëfeve për më shumë se tre vjet ose shkëmbimin e tyre sipas dispozitave të Ligjit Islam. Istibdali i kryer pa miratimin e Këshillit konsiderohet i pavlefshëm, edhe nëse ai ishte parashikuar në aktin fillestar të vakëfit
13. Të administrojë fondet e vakëfit
14. Të kërkojë të dhëna statistikore nga vakëfet
15. Të organizojë regjistrimin dhe inspektimin e pronave të vakëfeve
16. Të mbledhë informacion mbi një pronë të caktuar dhe të vendosë nëse ajo është pronë vakëfi apo jo. Vendimi i Këshillit, përveçse nëse rrëzohet nga një Gjykatë Civile, është përfundimtar
17. Të kryejë të gjitha veprimet e nevojshme për mbikëqyrjen, mirëmbajtjen dhe administrimin e vakëfeve.

Në Bihar ekzistojnë borde të ndara për vakëfet sunite dhe shi’ite. Kjo ndarje dikur ekzistonte edhe në Delhi, por të dyja bordet u bashkuan në vitin 1962. Duket se bordet e vakëfeve shpeshherë janë shfuqizuar, bashkuar ose rivendosur në varësi të ndryshimeve të vazhdueshme që kanë ndodhur në kufijtë e shteteve indiane. Kjo situatë ka krijuar konfuzion të konsiderueshëm.

Në dhjetor të vitit 1960 u organizua një Konferencë Ndërshtetërore për Vakëfet. Në këtë konferencë, Këshillat e Vakëfeve u ankuan se fondet në dispozicionin e tyre ishin shumë të kufizuara. Për t’i rritur ato, u propozuan masat e mëposhtme:

1. Meqenëse kontributet nga vakëfet janë burimi kryesor i të ardhurave të këshillave, mytevelitë që nuk i kanë paguar detyrimet e tyre duhet të shkarkohen
2. Duhet të kryhen survejime të vakëfeve
3. Të ardhurat e akumuluara të pronave të vakëfit, që ndodhen në administrimin e kujdestarëve (mytevelive), duhet të transferohen në këshilla
4. Fondet që ndodhen nën administrimin e drejtpërdrejtë të këshillave të vakëfeve duhet të investohen
5. Interesi i papretenduar nga vakëfet për arsye fetare mund të transferohet në këshilla për t’u përdorur për qëllime bamirësie
6. Paratë që u përkasin vakëfeve duhet të ruhen në llogaritë publike nëse shuma e tyre e kalon kufirin prej 500 rupi

Rashidi pretendon se pothuajse të gjitha vështirësitë e hasura në zbatimin e Ligjit të vitit 1954 janë eliminuar me Amandamentin e Ligjit për Vakëfet të vitit 1964. Për të reduktuar tensionet midis sekteve të ndryshme islame, është shpallur një amandament i rëndësishëm, sipas të cilit, nëse numri i vakëfeve shi’ite në një shtet e kalon 15% të numrit total të vakëfeve, duhet të krijohen borde të veçanta për to.

Më parë, Këshilli nuk kishte autoritet të jepte urdhra një myteveliu lidhur me përdorimin e fondeve të tij të tepërta. Me këtë amandament, tashmë e ka këtë të drejtë.

Ndërsa Ligji i vitit 1954 e autorizonte Këshillin të miratonte dhënien me qira afatgjatë të pronave të vakëfeve, hipotekimin apo shkëmbimin e tyre, ai nuk e përfshinte shitjen. Për rrjedhojë, në rastet kur shitja ishte e domosdoshme, duhej kërkuar leja e gjykatës. Ky problem tani është zgjidhur.

Në përgjithësi, Ligji i shumëlavdëruar i vitit 1954 dhe amandamenti i tij duken se kanë dështuar në krijimin e një sistemi efikas të vakëfeve në Indi. Madje është pranuar se, pavarësisht kompetencave të dhëna, Këshillat e Vakëfeve nuk kanë qenë efektive. Autorët e pavarur këtë dështim e lidhin me pamjaftueshmërinë e kontributit të çdo vakëfi ndaj këshillave. Ata argumentojnë se përcaktimi i një kontributi prej pesë për qind të të ardhurave të vakëfit për këshillin është i pamjaftueshëm dhe duhet rritur.

Gjithashtu, është vënë re se këshillat janë treguar të paaftë në administrim, të dobët financiarisht dhe praktikisht vatra korrupsioni dhe nepotizmi. Ata nuk kanë arritur të luajnë një rol të rëndësishëm në ringjalljen socio-ekonomike të komunitetit. Përçarjet e brendshme dhe grupimet mes anëtarëve të tyre, si dhe ndërhyrjet e një këshilli në punët e tjetrit, janë vetëm dy nga shumë problemet që tregojnë se këto institucione nuk e kanë justifikuar besimin që komuniteti ka vendosur tek to.

Më konkretisht, këshillat janë akuzuar për dështim në detyrën e tyre më të rëndësishme: auditimin. Këshilli i Biharit ka qenë veçanërisht neglizhent. Si pasojë, Qeveria e Biharit u detyrua të suprimonte Këshillin Shtetëror të Vakëfeve Sunite të Biharit (Bihar Subai Sunni Majlis-e-Auqaf) në prill të vitit 1971. Por ky nuk ishte rasti i vetëm. Edhe këshillat e vakëfeve në Punxhab, Tamil Nadu dhe Andhra Pradesh u shpërndanë për pothuajse të njëjtat arsye.

Duke analizuar 18 këshilla shtetërore, është arritur në përfundimin se shumica e tyre kanë qenë të paefektshëm në auditim, dhe se “auditimi i llogarive është mënyra e vetme e besueshme që një Këshill Vakëfi të dijë nëse mytevelitë po i zbatojnë qëllimet e vakëfit sipas dëshirës së themeluesit … nëse ky detyrim thelbësor nuk kryhet nga Këshillat e Vakëfeve, atëherë ekzistenca e tyre nuk ka ndonjë justifikim”.

Kjo zgjidhja, megjithatë, duket se është një përsëritje e së njëjtës qasje: zëvendësimi i sistemit të vjetruar me një sistem të ri, më rigoroz dhe më efektiv. Megjithatë, nuk sqarohet se si do të jetë ky sistem. Ka arsye për t’u frikësuar se “sistemi i ri rigoroz” do të jetë thjesht edhe më shumë kontroll shtetëror, por po aq i paefektshëm sa më parë.

Në të vërtetë, u bënë përpjekje të mëtejshme për një kontroll më rigoroz me krijimin e Seksionit të Vakëfeve të Qeverisë së Indisë në vitin 1958. Pas organizimit të një konference dhe disa aktiviteteve fillestare, ky organ nuk ishte efektiv pas vitit 1974.

Në vitin 1961, u krijua edhe një organ tjetër qeveritar, Këshilli Qendror Këshillues për Vakëfet, i cili u pajis me status ligjor nga Qeveria e Indisë. Këshilli kishte për detyrë të këshillonte qeverinë për çështjet e vakëfeve dhe të merrte masa për përmirësimin e kushteve të komunitetit. Për të përmbushur këto objektiva, Këshilli mori si financim 1% të të ardhurave vjetore të çdo këshilli vakëfi, si dhe disa grante qeveritare dhe të ardhura nga interesat.

Megjithatë, edhe ky organ dështoi të përmbushte misionin e tij, gjë që e çoi në përfundimin:

“Por, kur të gjitha janë thënë dhe bërë, Këshilli në përgjithësi ka dështuar të përmbushë pritshmëritë.”

Pothuajse askush nuk ka vënë re paradoksin e kontrollit shtetëror: kontrolli efektiv nga shteti kërkon një ushtri inspektorësh, të cilët supozohet se janë individë të ndershëm. Duke bërë këtë supozim heroik, ata që mbështesin gjithnjë e më shumë kontroll shtetëror përmes agjencive me emra gjithnjë e më pompozë, harrojnë se ekziston një konflikt themelor midis kontrollit të vakëfeve dhe përmbushjes së objektivave të tyre.

Duke qenë se këto agjenci financohen nga vetë vakëfet, rritja e zbritjeve nga të ardhurat e tyre për të rritur kontrollin bëhet një proces vetëshkatërrues. Kjo vetëm sa çon në një reduktim të fondeve të vakëfeve për qëllimin e tyre kryesor: bamirësinë. Askush nuk duket se po mendon për përmirësimin e sistemit të vakëfeve duke u dhënë atyre më shumë, dhe jo më pak, autonomi.

Legjislacioni më i fundit në Indi që lidhet me sistemin e vakëfit u miratua në vitin 1995. Ligji për vakëfin i vitit 1954, i cili fillimisht u konsiderua si një ligj i shkëlqyer, solli në praktikë shumë vështirësi dhe u desh të ndryshohej në vitet 1959, 1964 dhe 1969. Në vitin 1984 u miratua një ligj tjetër për ndryshime, i cili solli ndryshime të thella. Megjithatë, ky ligj nuk mundi të zbatohej plotësisht përveç dy dispozitave të tij. Kritika kryesore ndaj këtij ligji lidhej me kompetencat e komisionerit të vakëfit. Thuhej se komisioneri kishte kompetenca mbizotëruese dhe se Bordi i Vakëfit ishte nënshtruar ndaj tij. Për më tepër, ligji i vitit 1984 u konsiderua me të drejtë si një ndërhyrje e rëndë nga shteti dhe qeveria qendrore në punët e përditshme të vakëfeve dhe të mytevelive.

Këto opinione sugjerojnë se ligji i vitit 1984 përfaqëson ndoshta kulmin e centralizimit të sistemit indian të vakëfit. Ligji i vitit 1995 duket se pasqyron një reagim ndaj këtij centralizimi. Tani le të shohim në çfarë mase ky ligj mund të konsiderohet i tillë.

Ligji i ri për vakëfin përmban këto veçori: një dispozitë interesante e ligjit të vitit 1984 ishte krijimi i Tribunalëve të Vakëfit, të cilët përjashtonin juridiksionin e Gjykatave Civile në çështjet e mosmarrëveshjeve për vakëfin. Kjo dispozitë është përfshirë edhe në ligjin e ri të vitit 1995. Bordet e Vakëfit janë riorganizuar në mënyrë që të kenë 13 anëtarë, ku shumica do të zgjidhen nga komuniteti mysliman. Një kriter specifik përzgjedhjeje lidhet me mytevelitë: kujdestarët e atyre vakëfeve që kanë një të ardhur vjetore më të madhe se 1 lakh rupia kanë të drejtë të zgjidhen si anëtarë të Bordit. Kështu, individët që administrojnë në praktikë vakëfet lejohen të kenë fjalën e tyre në administrimin e tyre.

Komisioneri i Vakëfit, i cili sipas ligjit të vitit 1984 kryesonte Bordin, tani do të quhet Kryeshefi Ekzekutiv dhe do të jetë i nënshtuar ndaj Bordit të Vakëfit. Megjithatë, në aspektet thelbësore, kompetencat e tij nuk janë kufizuar shumë. Kështu, ligji i vitit 1995 rezulton të jetë po aq centralist sa çdo ligj tjetër para tij. Si pasojë, argumentet se ka filluar një proces decentralizimi në sistemin indian të vakëfit duhet të merren me rezerva.

Norma e kontributit të vakëfeve për Bordin do të rritet nga gjashtë për qind e të ardhurave vjetore në shtatë për qind. Kështu, fondet që i përkasin bamirësisë janë përfshirë pak më shumë për të mbështetur mekanizmin kontrollues.

Ndryshe nga ligji i vitit 1954, i cili nuk zbatohej në disa shtete, ky i riu do të zbatohet në të gjitha shtetet, përveç Jammu dhe Kashmirit.

Dhënia si vakëf e pasurive të luajtshme konfirmohet sërish në kapitullin e parë. Ky problem trajtohet më tej në kapitullin e shtatë, ku përcaktohet se një myteveli lejohet të japë hua fonde që i përkasin vakëfit, me kusht që të ekzistojë një dispozitë e shprehur në aktin e vakëfit.

Në të njëjtin seksion, rikonfirmohet vlefshmëria e vakëfeve familjare, me kusht që qëllimi përfundimtar i vakëfit të jetë i devotshëm dhe bamirës. Kjo do të thotë, natyrisht, se sapo të shterojë linja familjare e themeluesit, vakëfi do të kalojë në një përdorim të devotshëm ose bamirës, gjë që është në përputhje me mësimet bazë të ligjit islam.

Në kapitullin e dytë, qeverive shtetërore u jepet autoriteti për të nisur dhe kryer anketa mbi vakëfet. Për të standardizuar informacionin e marrë nga këto anketa, pyetjet që duhet të bëhen janë të detajuara. Gjithashtu, thuhet në mënyrë të qartë se kostot e anketave do të mbulohen nga ato vakëfe që kanë të ardhura neto vjetore mbi 500 rupia. Shuma e saktë që duhet të kontribuojë çdo vakëf, që plotëson këtë kriter, do të përcaktohet në përpjesëtim me të ardhurat neto vjetore të tyre. Kështu, kemi një tjetër gërryerje të fondeve të vakëfeve të destinuara për bamirësi në emër të kontrollit.

Për krahasim, mund të vihet re se në SHBA organizatat jofitimprurëse nuk janë të detyruara të regjistrohen, dhe numri i tyre mund vetëm të supozohet, “me shumë gjasa që i kalon dy milionë”.

Një tjetër gërryerje ndodh përmes mbështetjes së një trupi burokratik të ri, të ashtuquajturit Këshilli Qendror i Vakëfit. Qëllimi i këtij Këshilli, i përshkruar në kapitullin e tretë, është të këshillojë qeverinë për çështjet që lidhen me funksionimin e Bordeve të Vakëfit dhe administrimin e duhur të vakëfeve. Financimi i Këshillit do të bëhet si vijon: çdo Bord do të paguajë nga Fondi i tij i Vakëfit çdo vit në Këshill 1% të shumës së të ardhurave neto vjetore të vakëfeve. Të gjitha këto fonde do të krijojnë një fond të quajtur Fondi Qendror i Vakëfit, i cili do të jetë nën kontrollin e Këshillit.

Tani që ky organ i ri është krijuar, lind nevoja për të audituar llogaritë e tij! Kostot e auditimit do të mbulohen nga Fondi Qendror i Vakëfit. Kompetenca për administrimin e vakëfeve i jepet Qeverisë Qendrore. Është interesante që kjo kompetencë i është dhënë Qeverisë Qendrore dhe jo qeverive shtetërore, gjë që tregon një vazhdimësi të politikës së centralizimit. Për më tepër, thuhet se çdo rregull i tillë duhet të paraqitet përpara secilës dhomë të parlamentit… dhe vetëm nëse të dyja dhomat bien dakord, ai do të zbatohet.

Qeveritë Shtetërore, nga ana tjetër, do të krijojnë Bordin e Vakëfeve dhe do të caktojnë anëtarët e tij. Një Kryeshef Ekzekutiv (CEO) gjithashtu do të emërohet, i cili do të ketë funksion kontrollues mbi Bordet. Kështu, krijohet një hierarki kontrolli që përfshin:

1. Bordet të krijuara nga Qeveritë Shtetërore
2. Vendimet e këtyre Bordeve do të zbatohen nga CEO-ja
3. Si CEO-ja ashtu edhe Bordet do t’i përgjigjen Qeverisë Shtetërore
4. Këshilli Qendror i Vakëfit, i cili këshillon Qeverinë Qendrore

Me sa duket, kjo hierarki kontrolli është konsideruar e pamjaftueshme, pasi ligji përcakton gjithashtu se Bordi mund të emërojë një Oficer Ekzekutiv me staf mbështetës për çdo vakëf që ka një të ardhur bruto vjetore prej jo më pak se 5 lakh rupia. Funksioni i Oficerit Ekzekutiv është të sigurojë që buxheti i vakëfit të paraqitet dhe llogaritë të mbahen siç duhet.

Kjo na bën të pyesim: Nëse Bordi cakton këta oficerë ekzekutivë, cili do të jetë roli i myteveliut vetë? Pse do të nevojitej ai më tej? Për më tepër, ekziston shqetësimi se me kaq shumë nivele hierarkike, vakëfet indiane thjesht do të mbeten të ngulfatura. Prandaj, ligji i vitit 1995 vështirë se mund të konsiderohet një përmirësim.

Ligji përcakton gjithashtu se Bordet do të jenë përgjegjëse për miratimin e çdo transferimi të pronës së vakëfit përmes shitjes. Ligji i ka bërë të vështira këto transferime pronësore dhe i ka kushtëzuar ato me miratimin e të paktën 2/3 të anëtarëve të Bordit. Ndërsa ligji e bën të ndërlikuar procesin e istibdal-it, zhvillimi i pronave të vakëfit është bërë i detyrueshëm. Nëse Bordi e konsideron një pronë të vakëfit të përshtatshme për zhvillim, fillimisht do t’i kërkojë myteveliut ta kryejë këtë zhvillim. Nëse ai nuk arrin ta realizojë brenda një afati të caktuar, Bordi, me miratimin paraprak të Qeverisë Shtetërore, do të marrë nën kontroll pronën dhe do ta zhvillojë vetë. Bordi mund të përdorë për këtë ndërtim fondet e vakëfit ose të marrë kredi duke përdorur si garanci pronat përkatëse të vakëfit. Ligji i vitit 1995 gjithashtu kërkon që të gjitha vakëfet të regjistrohen në zyrën e Bordeve. Gjithashtu, përcaktohet se të gjithë kujdestarët duhet të ofrojnë informacion standard gjatë aplikimit për regjistrim.

Sa i përket qiradhënies afatgjatë të pronave të vakëfit, një tjetër çështje kontroverse, çdo qira për një periudhë më të gjatë se tre vjet, pavarësisht nga çfarë parashikohet në aktin e vakëfit, konsiderohet e pavlefshme. Përfundimisht, mund të shtojmë se ligji i vitit 1995 nuk ka zgjidhur problemet komplekse të taksave të përmendura më parë.

Për të përfunduar: India përbën një rast jashtëzakonisht interesant, pasi ishte vendi i parë me një popullsi të konsiderueshme myslimane që ndjeu ndikimin masiv të ideve dhe sundimit perëndimor. Sundimi i drejtpërdrejtë dhe i vazhdueshëm britanik që nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë çoi në shfaqjen e veçorive të tilla si Ligji Anglo-Muhamedan. Megjithëse më sipër kemi qenë kritikë ndaj shumë veprimeve të britanikëve në Indi dhe ndaj shpërfilljes së hapur të ligjit islam, veçanërisht për sa i përket “rregullimit të përhershëm” dhe vakëfeve familjare, fitorja përfundimtare e myslimanëve nën udhëheqjen e Jinnah-it qëndron si një dëshmi e tolerancës britanike dhe respektimit të sundimit të ligjit. Është edhe më domethënës fakti që myslimanët modernistë indianë kanë qenë edhe më radikalë në zbatimin e vlerave perëndimore sesa vetë britanikët. Kjo pikë do diskutohet gjithashtu në shkrimet e ardhshme.

Republika thjesht vazhdoi procesin që ishte nisur nga vetë osmanët gjatë periudhës së Tanzimatit. Kjo mund të duket e çuditshme, pasi pothuajse të gjitha arsyet që kishin nxitur armiqësinë e qeverive osmane – si provizionizmi, zvogëlimi i tokave miri për shkak të zgjerimit të vazhdueshëm të tokave vakëf dhe intensifikimi i nacionalizmit – kishin humbur kuptimin në këtë epokë të re. Megjithatë, drejtuesit e republikës vazhduan të ishin armiqësorë ndaj vakëfeve. Kjo armiqësi ishte kryesisht e drejtuar kundër vëllazërive islame, por edhe vakëfet u vunë nën sulmin republikan, pasi pretendohej se ato financonin këto vëllazëri.

Shkatërrimi më i madh republikan duket se zgjati për rreth një çerek shekulli: nga mesi i viteve 1920 deri në vitet ’50. Duket se ideja e shkatërrimit po bëhej një çështje popullore, pasi dihet që gjatë zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 1931 shumë kandidatë parlamentarë e kishin vendosur zhdukjen e vakëfeve në krye të listës së premtimeve. Është e kuptueshme që ata që përfitonin nga shitja e pronave vakëf përshëndetën situatën. Për më tepër, kjo ishte në përputhje me ideologjinë e partisë. Në një raport të vitit 1939 thuhej se kjo shitje e gjerë e pronave vakëf ishte në përputhje me parullën “për popullin” të Partisë Popullore, sikur ato që po shiteshin të mos ishin dhuruar pikërisht “për popullin” që në fillim.

Procesi i shkatërrimit mori hov të ri në vitin 1937 me krijimin e Komisionit për Shfuqizimin e Vakëfeve. Sa i çuditshëm mund të duket, ky “komision” u krijua brenda vetë Drejtorisë së Përgjithshme të Vaqfeve (CWA). Kështu, kjo drejtori synonte vetëshkatërrimin! Pasoi një valë shitjesh që u shtri në mbarë vendin. Për më tepër, ajo që mund të përshkruhet si një aktivitet i çrregullt shitjesh duket se u shndërrua në një politikë shumë më sistematike të ndjekur nga Kryeministria përmes zyrave të guvernatorëve provincialë, inspektorëve të përgjithshëm dhe vetë Drejtorisë së Përgjithshme të Vakëfeve.

Kur u bë e qartë se një pjesë e madhe e pronave vakëf mund të merrej, ministritë nisën të konkurrojnë për to. Pretenduesi i parë, i armatosur me Ligjin për Njësinë e Arsimit (Tevhid-i Tedrisat Kanunu) të vitit 1924, ishte Ministria e Arsimit. Ndërkohë, edhe Ministria e Brendshme kërkoi ndërtesat dhe truallin e tyre për nevojat e veta. Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve kundërshtoi të dyja pretendimet, duke argumentuar se vetëm ndërtesat vakëf të ndërtuara posaçërisht për shkolla duhet t’i nënshtroheshin këtij ligji, ndërsa shkollat e lidhura me xhamitë ishin kryesisht institucione fetare. Rezultati ishte një konfuzion total, i cili çoi në zbatime kontradiktore.

Konfuzioni ilustrohet nga vendimi i marrë nga Kryeministria, sipas të cilit vetëm shkollat dhe bibliotekat duhej të dorëzoheshin, ndërsa teqët, zavijet dhe asetet vakëf që gjeneronin të ardhura nga qiratë përjashtoheshin nga ligji. Institucionet që do të dorëzoheshin duhej të regjistroheshin nga Zyra e Hipotekës (Tapu) nën pronësinë e re. Meqenëse Ligji për Njësimin e Arsimit i bënte të gjitha institucionet arsimore përgjegjësi kryesore të Ministrisë së Arsimit, të gjitha të ardhurat vakëf të dedikuara për arsimin duhej të regjistroheshin nga vakëfet përkatëse dhe të transferoheshin te kjo ministri.

Këtyre rregulloreve iu shtua një tjetër më e habitshme: institucionet arsimore të lidhura me xhamitë mund të merreshin nga zyrat shtetërore dhe, nëse vakëfet dëshironin të përfitonin të ardhura nga qiratë e këtyre pronave, ato mund ta bënin këtë duke paguar vlerën e tregut të përcaktuar nga autoritetet lokale. Ky ishte një dekret unik që lejonte konfiskimin e pronës vakëf pa asnjë kompensim dhe më pas i jepte pronarit të diskriminuar mundësinë për ta blerë atë sërish me çmimin e tregut, edhe pse kishte qenë pronar për shekuj me radhë. Vështirë se mund të gjendet një shembull më i mirë për të treguar deri në çfarë shkalle sistemi i vakëfeve iu nënshtrua shkatërrimit të qëllimshëm.

Një shembull shumë interesant i mënyrës se si ky ligj u zbatua në provinca zbulohet nga situata në Kastamonu. Në vitin 1925, myftiu i Kastamonut u ankua zyrtarisht dhe informoi eprorët e tij se, megjithëse ligji e parashikonte qartë që medresetë e lidhura me xhamitë nuk duhej të shiteshin, një komision i ngritur nga guvernatori i qytetit kishte vendosur të vazhdonte me këto shitje dhe kishte nisur ankande publike. Mesa duket, shitjet u përfunduan pavarësisht protestave të tij.

Öztürk, një studiues turk mbi vakëfet, zbuloi në vitin 1989 fatin e pronave vakëf të Kastamonut të shitura në këtë mënyrë. Toka ngjitur me xhaminë Nasrullah iu dha Dhomës së Tregtisë lokale; medreseja Abdülbaki Numaniye u mor nga Klubi i Shoferëve; medreseja Nurullah Kadı u shndërrua në një parkim; ndërsa medresetë Sıddıkiye dhe Ziyaiye u kthyen në kafene, dhe kështu lista vazhdon të zgjatet.

Me pak fjalë, medresetë, institucione arsimore shekullore, u shitën dhe, në fakt, u humbën për kauzën e arsimit në një proces masiv shkatërrimi. Administrata e Vakëfeve fillimisht u përpoq të kundërshtonte këtë proces, por në fund u dorëzua dhe pranoi humbjen. Pronat vakëf u uzurpuan dhe u shitën. Fillimisht, statusi i vakëfit merrej parasysh gjatë këtyre shitjeve. Por përfundimisht kjo situatë u kontestua nga Ministria e Arsimit, e cila kërkoi të drejtën për të kontrolluar të gjitha pronat vakëf pa marrë parasysh statusin e tyre, qoftë nëse ishin mülhak dhe të menaxhuara nga kujdestarët e tyre, apo mazbut, të menaxhuara nga Administrata e Vakëfeve.

Përmbledhje e procesit të shkatërrimit të vakëfeve në Turqi

1. Hapi vendimtar ishte deklarata që të ardhurat e vakëfeve do të mblidheshin nga Ministria e Financave. Ky vendim, i marrë gjatë periudhës së Tanzimatit (viteve 1830), e la sistemin e vakëfeve plotësisht në mëshirën financiare të kësaj ministrie.
2. Autoriteti qendror filloi të marrë përqindje gjithnjë e më të mëdha të këtyre të ardhurave, ndërsa kthimi i tyre te vakëfet u vonua ose u përgjysmua. Borxhi i shtetit ndaj administratës së vakëfeve rritej vazhdimisht. Ankesat e Ministrit të Vakëfeve drejtuar Ministrisë së Financave nuk dhanë rezultat.
3. Ndërkohë që të ardhurat e saj u uzurpuan, Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve (VGM – Vakıflar Genel Müdürlüğü) u detyrua të investonte dhe të menaxhonte disa ndërmarrje shtetërore që krijonin humbje, tërësisht të pa lidhura me sistemin vakëf. Për më tepër, ajo u detyrua të blinte aksione të këtyre ndërmarrjeve dhe më pas t’i rishiste me çmim të ulët bashkive.
4. Të gjitha të ardhurat dhe asetet e vakëfeve të lidhura me arsimin u transferuan te Ministria e Arsimit.
5. Shkatërrimi i sistemit vakëf fitoi më shumë legjitimitet përmes kësaj ideologjie të republikës.
6. Përmes sistemit icareteyn ish-qiramarrësit u bënë bashkëpronarë të pronave vakëf dhe u nxitën fuqishëm nga shteti që të blinin pjesën e mbetur të aseteve vakëf.
7. Kur qiramarrësit e mëparshëm nuk arritën t’i blinin këto prona, u organizuan ankande ku asetet, përfshirë edhe disa xhami, thjesht u shitën ofertuesit më të lartë.
8. Drejtoria u bë përgjegjëse direkte për shpërbërjen e vet.
9. Shkelja më dramatike ndaj personalitetit juridik të vakëfeve ndodhi në vitin 1954, kur të gjitha vakëfet monetare u shfuqizuan dhe kapitali i konfiskuar i tyre u përdor për financimin e Bankës së Vakëfeve (Vakıflar Bankası).

Gjatë hulumtimeve tona, kemi mbetur të mahnitur nga universaliteti dhe qëndrueshmëria e jashtëzakonshme e këtij institucioni. Po aq mbresëlënës ishte edhe fakti që, pavarësisht distancave të mëdha dhe shkollave të ndryshme të mendimit që mbizotëronin në botën islame, institucioni i vakëfit ishte i rregulluar kudo nga parime themelore të njëjta. Dallimet ishin padyshim të vogla dhe të parëndësishme. Problemet, gjithashtu, ishin kryesisht të njëjta: problemi i përfaqësimit, një fushë kryesore kërkimi në mikro-ekonominë moderne, është vërejtur në të gjitha sistemet e vakëfeve gjatë historisë.

Një tjetër element konstant në historinë e vakëfeve duket të ketë qenë kompleksiteti i marrëdhënies midis këtij institucioni dhe shtetit. Nga njëra anë, sundimtarët themeluan vakëfet më të mëdha në pothuajse të gjitha vendet dhe shpesh i përdorën ato si instrumente të politikave publike. Nga ana tjetër, shumë prej tyre treguan një armiqësi të pamëshirshme ndaj këtij institucioni. Arsyet pas kësaj armiqësie mund të kenë marrë forma të ndryshme në kohë dhe hapësirë, por vetë armiqësia ka mbetur e pandryshuar. Prandaj, është edhe më e jashtëzakonshme që ky institucion ka arritur të mbijetojë.

Armiqësia e shtetit ndaj vakëfeve mori një dimension të ri me ardhjen e kolonializmit. Si fuqitë koloniale britanike ashtu edhe ato franceze ishin armiqësore ndaj vakëfeve. Ndërsa, për shkak të kufizimeve kohore dhe hapësinore, jemi përqendruar te ndikimi britanik, është treguar se francezët ishin edhe më armiqësorë se britanikët. Për më tepër, kjo armiqësi bazohej në të njëjtat parime dhe në praktikë merrte pothuajse të njëjtat forma. Argumentet se fuqitë evropiane ishin xheloze për sistemin islam të vakëfeve dhe thjesht donin të shkatërronin një institucion që nuk mund ta kontrollonin dhe që i pengonte ata të fitonin tokë, duhet të merren me rezerva. Evropa kishte fondacionet e saj, të huazuara nga bota islame gjatë Kryqëzatave, të cilat vendosi t’i shkatërronte gjatë epokës së iluminizmit. Kështu, fuqitë evropiane nuk po zbatonin standarde të dyfishta; ato thjesht po përpiqeshin të projektonin ideologjinë e tyre në botën islame.

Armiqësia koloniale, që kërkonte ndalimin e plotë të vakëfeve, u mbështet nga modernistët vendas të bindur nga kolonizatorët. Kombinimi i këtyre dy forcave ishte i fuqishëm dhe, falë modernistëve, armiqësia vazhdoi dhe madje u përforcua pas epokës koloniale.

Është ironike që, megjithëse shtetet evropiane kanë braktisur gradualisht armiqësinë ndaj fondacioneve që nga fillimi i shekullit të njëzetë dhe kohët e fundit, pas dështimit të shtetit të mirëqenies, madje kanë filluar të ofrojnë mbështetje të konsiderueshme për të ashtuquajturin sektor jofitimprurës, modernistët në botën islame mbeten të kapur pas pikëpamjeve evropiane të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe vazhdojnë të minojnë vakëfet. Kështu, përmes një kthese të çuditshme të fatit, modernistët në botën islame janë shndërruar në konservatorë. Ky konservatorizëm është tepër i pafat dhe modernistët kanë një nevojë urgjente për të rishikuar qëndrimet e tyre.

Si tradita madhështore islame, ashtu edhe zhvillimet më të fundit në Perëndim tregojnë nevojën për një reformë të plotë të vakëfeve. Kushti themelor për një reformë të tillë, megjithatë, është dijenia. Kjo nënkupton njohuri për evolucionin e këtij institucioni në botën islame, si edhe në Perëndim, si dhe një kuptim të thellë të zhvillimeve më të fundit në të dyja qytetërimet.

Që nga zbatimi i Aktit të Ndalesës së Vitit 1911 në shumicën e shteteve të Federatës Malajziane, deri në shfuqizimin e tij në vitin 1978, sistemi modern i vakëfeve në Malajzi ishte në gjendje të mjeruar. Jo vetëm sistemi vetë, por edhe qëndrimet e myslimanëve të zakonshëm malajzianë u prekën negativisht. Ideja se vakëfet mund të ishin një agjent i rëndësishëm i ndryshimeve ekonomike dhe një bazë për begatinë ekonomike ishte bërë krejtësisht e huaj për myslimanët malajzianë. Myslimanët në të gjitha nivelet filluan ta konsideronin vakëfin si një institucion të vjetër dhe të rënë në dekadencë, kryesisht për mirëmbajtjen e varrezave dhe disa xhamive.

Në perëndimin e sundimit të tyre në Malajzi, britanikët dhanë goditjen përfundimtare ndaj vakëfeve malajziane duke nisur një proces të centralizimit masiv, i cili, pasi filloi, vazhdoi edhe pas pavarësisë me vrullin e vet. Një sërë ligjesh të miratuara në vitet pesëdhjetë (në Perak më 1951 dhe 1965; Selangor më 1952; Trengganu më 1955; Malacca më 1959; dhe Johor më 1978) centralizuan në mënyrë drastike sistemin e vakëfeve në Malajzi. Disa nga nenet më të rëndësishme që tërheqin veçanërisht vëmendjen janë:

1. Këshilli i Fesë Islame ose Majlis Ugama Islam dan ‘Adat Melayu është kujdestari i vetëm i të gjitha pronave vakëf
2. Të gjitha dokumentet që lidhen me pronat vakëf duhet të mbahen nga Këshilli
3. Këshilli duhet të ndërmarrë hapat e nevojshëm për të transferuar pronësinë e të gjitha pronave vakëf te vetja
4. Të gjitha të ardhurat nga pronat vakëf specifike duhet të përdoren sipas qëllimit për të cilin ishin destinuar
5. Të gjitha të ardhurat nga pronat vakëf të përgjithshme duhet të mbahen në fondin e përgjithshëm të Mexhlisit ose Bejt el-mal.

Janë ndërmarrë hapa për të siguruar që pronësia e të gjitha pronave vakëf të transferohet te Këshillat Fetare Shtetërore, por ky nuk është një proces i lehtë dhe po hasen disa vështirësi. Këshillat janë vendosur drejtpërdrejt nën autoritetin e Sulltanit të çdo shteti. Në shtetet pa sulltanë, vakëfet vendosen nën autoritetin e Yang Di Pertuan Agong, Mbretit.

Teksti i ligjit përfshin deklaratën: “Pavarësisht ndonjë dispozite në të kundërtën, Mexhlisi … do të jetë kujdestari i vetëm i të gjitha vakëfeve, qoftë vakëfe familjare ose vakëfe bamirëse”. Shprehja “pavarësisht ndonjë dispozite” nënkupton se, pavarësisht udhëzimeve në aktin e vakëfit, Mexhlisi do të jetë kujdestari i vetëm. Në këtë mënyrë, në një lëvizje dramatike, institucioni tradicional dhe universal i kujdestarisë, myteveliu, i emëruar nga themeluesi, thjesht eliminohet. Kjo është sqaruar në Perak, ku Ligji për Kontrollin e Vakëfeve i vitit 1951 parashikon që Këshilli Ekzekutiv i Shtetit mund të shkarkojë çdo kujdestar, të caktojë një kujdestar të ri ose të vendosë që Mexhlisi të administrojë besimin për vakëfin. Kështu, duket se myteveliu tradicional i emëruar nga themeluesi është zëvendësuar nga Mexhlisi ose individë të caktuar prej tij.

Për më tepër, pasuria e prekur nga ky besim, vakëf ose nazr am duhet t’i kalojë në pronësi Mexhlisit. Të ardhurat nga një vakëf familjar, nëse pranohen nga Mexhlisi, duhet të përdoren sipas dispozitave të ligjshme të atij vakëfi.

Të ardhurat e çdo vakëfi duhet t’i paguhen dhe të bëhen pjesë e Fondit të Përgjithshëm të Vakëfeve ose Bejt el-Mal, i cili administrohet nga Mexhlisi. Pasuria kapitale dhe asetet e një vakëfi zakonisht nuk bëhen pjesë e Bejt el-Mal, por duhet të përdoren në përputhje me qëllimin e vakëfit dhe të mbahen si fonde të ndara. Nëse me kalimin e kohës nuk është më e mundur të zbatohen dispozitat ekzakte të ndonjë vakëfi, Mexjlisi duhet të administrojë fondet e vakëfit sa më afër qëllimit fillestar të tij ose, me miratimin e sundimtarit, të vendosë që këto prona dhe asete t’i shtohen dhe të bëhen pjesë e Bejt el-Mal.

Të gjitha këto tregojnë qartë shkallën e tepruar të centralizimit që ka ndodhur në sistemin e vakëfeve në Malajzi. Mexhlisi është shpallur kujdestari i vetëm për të gjitha vakëfet, përfshirë vakëfet familjare; të gjitha pronat vakëf janë nën pronësi të Mexhlisit; dhe kapitali i mbajtur veçmas supozohet të financojë qëllimin e vakëfeve. Por si mund të realizohet kjo nëse të ardhurat mblidhen nga Bejt el-Mal? Kjo kujton situatën osmane në shekullin e nëntëmbëdhjetë, kur Evkaf-ı Hümayun Nezareti mblidhte të ardhurat e vakëfeve dhe rishpërndante 1/4 e këtyre fondeve si “ndihmë” për vakëfet. Në fakt, pamja është aq e ngjashme me aplikimin osman, sa duket sikur Ambasada Britanike në Perandorinë Osmane informoi Qeverinë Britanike në Indi, e cila më pas zbatoi të njëjtat masa në Malajzinë Britanike. Megjithëse është hipotetike, kjo është një tezë që ia vlen të shqyrtohet.

Në këto rrethana, pozita e myteveliut është gjithashtu mjaft e paqartë. Nuk është e qartë nëse ky institucion mijëvjeçar është zhdukur tërësisht në Malajzi. Nëse Mexhlisi është shpallur kujdestari i vetëm i të gjitha vakëfeve, përfshirë ato familjare, çfarë ndodh atëherë me myteveliun? Edhe pse Akti për Vakëfet e Johor-it (nr.5) shpall se tjetërsimi i tokës vakëf është i pavlefshëm dhe nëse ndonjë tokë bëhet vakëf, frutdhënia e saj duhet t’u përkasë përfituesve.

Është e qartë se administrimi real i pronave vakëf është në duart e Mexhlisit dhe jo të myteveliut, i cili shpesh ishte anëtar i familjes. Nën këto kushte të centralizimit ekstrem, nuk është çudi që myslimanët në Malajzi refuzojnë të japin pronat e tyre si vakëf.

Në fakt, legjislacioni ka shkuar më tej duke e centralizuar sistemin edhe më shumë; është përcaktuar, për shembull, që Këshilli Ekzekutiv i Shtetit mund t’i japë Mexhlisit fuqinë për të hetuar çdo vakëf, për të kërkuar llogaritë financiare të çdo vakëfi dhe për të parashikuar ndëshkime për dështimin në dorëzimin e llogarive dhe dorëzimin e aseteve të vakëfit (Akti për Kontrollin e Vakëfeve në Perak, 1951, nr.8).

Në Malacca dhe Penang parashikohet që e gjithë pasuria e luajtshme ose e paluajtshme, e cila ishte nën pronësinë e Bordit të Vakëfeve Myslimane dhe Hindu përpara hyrjes në fuqi të Aktit për Administrimin e Ligjit Islam, tani t’i kalojë Mexhlisit, duke konfirmuar kështu argumentet e mësipërme edhe për këto shtete.

Të gjitha të drejtat, detyrat dhe fuqitë e Bordit të Vakëfeve Myslimane dhe Hindu, në lidhje me vakëfet e dhëna në tokë ose para për mbështetjen e qëllimeve bamirëse, do t’i kalojnë Mexhlisit (Akti për Administrimin e Ligjit Islam në Malacca, AMLE, 1959, neni 9; Penang, AMLE, 1959, neni 9). Këto legjislacione janë interesante gjithashtu sepse lejojnë vakëfet me para në Malajzi. Edhe në Singapor, një vakëf përkufizohet në nenet 6/1 dhe 6/2 të Aktit për Administrimin e Ligjit Islam, 1968, si çdo vakëf në tokë ose para i dhënë për mbështetjen e ndonjë xhamie myslimane, shkolle ose për qëllime bamirëse, duke legalizuar në fakt vakëfet monetare.

Malacca duket se ka organizimin më të mirë administrativ. Vetëm në Malacca mund të vërehet një komitet i specializuar që merret me çështjet e vakëfeve. Në shumicën e shteteve, nuk ekziston një organ i tillë dhe çështjet e vakëfeve u lihen në dorë zyrtarëve që nuk kanë trajnim të duhur në menaxhimin e vakëfeve. Statistikat mbi shtrirjen e pronave vakëf janë të pamjaftueshme në të gjitha shtetet. Për më tepër, meqenëse shumica e tokave vakëf janë dhuruar për varreza myslimane, është vlerësuar se vetëm dhjetë për qind e tokave vakëf në Malajzi ka potencial për gjenerim të të ardhurave. Shumica e pronave vakëf që mund të gjenerojnë të ardhura janë në formën e ndërtesave banimi dhe tokave bujqësore. Ndërtesat e banimit dhe tokat urbane vakëf kanë potencial të konsiderueshëm për të gjeneruar qira, por ky potencial është penguar nga Ligji i Kontrollit të Qirave.

Ligji i Kontrollit të Qirave i vitit 1948 ngrinte të ardhurat nga të gjitha pronat vakëf në Malajzi për shumë vite (Një tjetër trashëgimi e sundimit kolonial, Ligji i Kontrollit të Qirave u formulua në vitin 1948 dhe hyri në fuqi në të gjitha shtetet nga viti 1966. Kontrolli i qirave filloi të hiqej vetëm në vitet 1996-97). Me ngrirjen e të ardhurave të tyre bazë, vakëfet në Malajzi u goditën edhe financiarisht.

Një tjetër arsye pse qiratë janë shumë më të ulëta se normat e tregut është dhënia me qira afatgjatë (66 deri në 99 vjet). Në fakt, një lidhje e fortë midis qirave të ulëta dhe qirave afatgjata është demonstruar bindshëm nga Othman Alhabshi.

Gjithashtu, në Malajzi është e mundur të dallosh një lloj diskriminimi ndaj vakëfeve. Për shembull, ndërsa autoritetet lokale janë përjashtuar nga Ligji i Kontrollit të Qirave, Mexhlisi, i cili kontrollon vakëfet, është subjekt i tij. Si pasojë, Mexhlisi vazhdon të marrë nga disa prona që jep me qira një qira mujore aq të ulët sa 1.00 RM!

Diskriminimi mund të vërehet edhe në fushën e politikave fiskale: ndërkohë që të ardhurat nga vakëfet i nënshtrohen të gjitha kufizimeve të Ligjit të Kontrollit të Qirave, ato nuk përfitojnë asnjë lehtësim tatimor. Në fakt, me përjashtim të varrezave, të gjitha tokat vakëf i nënshtrohen tatimit mbi tokën. Për të shtuar konfuzionin, këto norma tatimore nuk janë uniforme në të gjithë vendin. Në këto kushte, nuk është për t’u habitur që në shtetin e Malaccas, gjatë periudhës 1985-89, sistemi vakëf pësoi deficit.

Duke qenë se në Malajzi ekzistojnë tre grupe kryesore etnike — malajzianë, kinezë dhe indianë — secili me besime fetare të ndryshme, Ligji i Kontrollit të Qirave pati pasoja të jashtëzakonshme. Kjo ndodhi sepse toka dhe ndërtesat (pronat vakëf) në përgjithësi i përkisnin myslimanëve, ndërsa qiramarrësit ishin kinezë. Meqenëse Ligji i Kontrollit të Qirave transferoi një pjesë të madhe të të ardhurave nga pronarët qiramarrës, situata ishte shpërthyese. Nik Abdul Rashid b. Abdul Mexhid e ka përshkruar këtë situatë në një deklaratë dramatike:

“Nëse tridhjetë vjet më parë kinezët merrnin me qira tokat vakëf në Taiping për 1,00 RM në muaj, tridhjetë vjet më vonë ajo qira mbeti ende 1,00 RM. Gjatë kësaj periudhe, qiramarrësit kinezë grumbulluan miliona fitime, por të ardhurat tona nga prona vakëf mbetën 1,00 RM”.

Këto të ardhura qesharake reflektohen drejtpërdrejt në buxhetet e Mexhlisit. Për shembull, Mexhkisi i Pulau Penang mundi të mbledhë 325,000 RM si të ardhura, ndërsa shpenzoi 268,890 RM. Për më tepër, borxhet e papaguara arritën në 70,000 RM. Kështu, Mexhlisi kishte shumë pak burime për të zhvilluar pronat vakëf që administronte.

Zakonisht, projektet zhvillimore financohen përmes huamarrjes nga institucionet financiare, gjë që na çon drejtpërdrejt te çështja shumë e rëndësishme e marrëdhënies midis vakëfeve dhe institucioneve financiare. Edhe pse Mexhlisi i Penangut ka marrë me sukses kredi nga Banka e Zhvillimit të Malajzisë (MDB) dhe gjithashtu nga Majlis, Amanah Rakyat (MARA ose Këshilli i Besimit për Popullin Indigjen, Bumiputra), një shumë e kombinuar prej RM milion RM, dështon të marrë kredi nga Banka Islame. Detajet e këtyre transaksioneve janë si më poshtë:

1. Mexhlisi ka marrë një kredi prej 5 milion RM nga MDB me interes 5%. Kjo shumë u huazua për ndërtimin e një ndërtese 7-katëshe në tokë vakëf.
2. Gjithashtu, Mexhlisi ka marrë një kredi prej 2.5 milion RM nga MARA për ndërtimin e një ndërtese tjetër në tokë vakëf. Nuk ka pasur interes, por Mexhlisii duhej të pranonte të hipotekonte tokën vakëf për MARA për një periudhë 30 vjeçare. Ky transaksion u përfundua dhe ndërtimi u ngrit, duke gjeneruar një të ardhur mujore totale prej 13,200 RM.

Kur Mexhlisi deshi ta shfrynte këtë ndërtese nga hipotekimi i MARA-s, iu drejtua Bankës Islame. MARA kërkonte 5 milion RM për 2.5 milion RM që kishte investuar fillimisht. Kështu, Mexhlisi vendosi të kërkonte një kredi nga Banka Islame. Banka pranoi të blinte ndërtimin nga MARA për RM 5 milion, por kërkoi nga Mexhlisi 11 milion RM. Mexhlisi duhej të bënte një pagesë të parë prej 183,333 RM dhe të paguante pjesën tjetër në këste mujore prej 61,112 RM për 180 muaj. Mexhlisi arriti shpejt në përfundimin se Banka Islame po kërkonte një fitim prej 120% dhe vendosi të anulonte çdo marrëdhënie që mund të kishte në të ardhmen me këtë “bankë pa interes”.

Kjo përvojë zhgënjyese që kishte Mexhlisi me Bankën Islame është edhe më e theksuar nëse marrim parasysh faktin që vakëfet malajziane janë aksionarë të tërthortë të kësaj banke, sepse të ardhurat e mbledhura nga departamentet fetare, të cilat përbëhen pjesërisht nga të ardhurat e vakëfeve, janë investuar në Bankën Islame të Malajzisë dhe në Kompaninë Takaful. Më saktësisht, 25% e aksioneve të Bankës Islame të Malajzisë janë në pronësi të departamenteve fetare të shteteve të ndryshme. Sa i përket Kompanisë Takaful, nga kapitali i paguar i përgjithshëm prej 10 milion RM, gjysma e tij ishte në pronësi të departamenteve fetare në vitin 1991. Për më tepër, Këshilli i Besimit Islam ka qenë një investitor i rëndësishëm në Bankën Islame të Malajzisë; ai ka depozituar 1,065,500 M$ në llogarinë e investimeve të bankës Islame. Pavarësisht këtyre përvojave zhgënjyese, disa mundësi të suksesshme gjithashtu janë përmbyllur dhe tokat vakëf janë zhvilluar me fitim nga fondet e siguruara nga MARA. Në përgjithësi, Mexhlisi, në krahasim me Bankën Islame, ka pasur një marrëdhënie më të mirë me MARA-n.

Struktura federale e Malajzisë gjithashtu paraqet disa probleme për menaxhimin e vakëfeve: Çdo shtet ka probleme të ndryshme që rrjedhin nga madhësia e ndryshme, sasia e pasurive të vakëfeve, etj. Duke marrë parasysh këto dallime, janë identifikuar 5 zona kryesore problemesh të përbashkëta për të gjithë shtetet. Këto janë:

1. Objektivat dhe funksionet e administratorëve nuk janë të qarta.
2. Struktura organizative është joefikase.
3. Oficerët e vakëfeve nuk janë trajnuar siç duhet.
4. Mungesa e planeve dhe veprimeve konkrete për zhvillimin e pasurive të vakëfeve.
5. Mungesa e mbështetjes financiare për realizimin e projekteve të vakëfeve.

Të gjitha këto kanë penguar dhënien e vakëfeve nga myslimanët malajzianë, siç tregon hulumtimi që ka treguar se shumica e tokave vakëf në shtetin e Johorit i takojnë shtetit. Kjo ka kuptim të qartë: Myslimanët e Johorit rrallë formojnë vakëfe në një bazë individuale. Ky është një konkluzion i dukshëm për një shtet ku sultani i madh i Johorit dikur kishte dhuruar pasuri të mëdha dhe kështu kishte dhënë një shembull për qytetarët e zakonshëm. Prandaj, fajtorët nuk mund të jenë myslimanët e Johorit, por ndikimi i kolonializmit, sekularizmi dhe sistemi i vakëfeve që ka shpërfillur myslimanët nga dhënia e pasurive të tyre si vakëf. Për këto arsye mund të shtojmë edhe kostot e larta të tokës që imponojnë një mundësi të konsiderueshme kostoje për themeluesit.

Megjithatë, një pengesë e rëndësishme për dhënien e vakëfeve mund të gjendet edhe në procedurën ligjore. Për shembull, në Selangor, Negri Sembilan, Kelantan, Trengganu, Pahang, Malajka, Penang dhe Kedah, është përcaktuar që një vakëf nuk mund të përfshijë më shumë se një të tretën e pasurisë (përveçse në Kelantan, ku duhet të miratohet dhe verifikohet nga sundimtari, ose në Trengganu ku duhet të miratohet dhe verifikohet nga të gjithë përfituesit). Në këtë mënyrë, sasia e pasurisë që një themelues mund të dhurojë si vakëf është e kufizuar në vetëm një të tretën e pasurisë së tij/saj. Nuk ka dyshim se ky rregull shkel qartazi parimet themelore të ligjit islam të vakëfeve dhe është një tjetër mbetje e ndikimit britanik.

Një pengesë tjetër e rëndësishme ka të bëjë me vendosjet e paligjshme në tokat vakëf. Kur ndodhin vendosje të tilla, ka pak bashkëpunim mes besimtarit, Mexhlisit dhe autoriteteve. Në shtetin e Johorit, Ligji për Administratën e Çështjeve Fetare, Johor, nr. 14/78, neni 50 u vendos ndëshkime për ata që futen ose vendosen paligjshëm në pasurinë vakëf, deri në një gjobë maksimale prej 1,000 RM ose gjashtë muaj burgim (Top, 1991: 179). Pasi vendosjet e paligjshme ndodhin vazhdimisht, është e qartë që këto masa nuk janë të mjaftueshme. Një shembull i njohur i një vendosjeje të paligjshme në tokë vakëf ka ndodhur në Penang. E ashtuquajtura Wakaf Kampong Makam me shtatë hektarë tokë në mes të George Town kishte pasur vendosje të paligjshme. Mexhlisi i Penang reagoi ndaj kësaj situate dhe urdhëroi që vendosësit të largoheshin. Për shkak të mungesës së bashkëpunimit ndërmjet autoriteteve, ky urdhër nuk u respektua nga vendosësit. Si rezultat, Mexhlisii nuk ka mundur të zhvillojë këtë pasuri sipas planit të tij origjinal.

Duke e kaluar vëmendjen tonë në Singapor, vërejmë tendenca të ngjashme për centralizim dhe vërejmë se ekziston një Këshill i Vakëfeve Myslimane dhe Hinduse i ngritur nën Ligjin e Mëparshëm të Vakëfeve Myslimane dhe Hinduse për të administruar disa vakëfe fetare myslimane. Ministri mund të urdhërojë që çdo vakëf të administrohet nga Këshilli kur ai e gjen të arsyeshme që:

1. Çdo vakëf është keq-administruar.
2. Nuk janë emëruar mytevelitë (mbikqyrësit).
3. Do të ishte në avantazhin e vakëfit që të administrohej nga Këshilli.

Këshilli ka të gjitha fuqitë e një myteveliu dhe mund të emërojë ose heqë çdo oficer të vakëfit, të marrë dhe grumbullojë të ardhurat e vakëfit. Këshilli gjithashtu ka fuqinë të kërkojë prodhimin e llogarive nga mytevelitë ose çdo person që ka në pronësi, ruajtje ose kontroll të fondeve, parave ose pasurisë së çdo vakëfi dhe ka fuqi të kërkojë që ky besimtar ose person të paraqitet para Këshillit dhe të intervistohet nën betim ose ndryshe.

Kështu, në Singapor kemi një situatë pak më të ndryshme, pasi që nuk po eliminohet krejtësisht institucioni i myteveliu, por seksioni 58 (4) i Ligjit për Administratën e Ligjit Mysliman të vitit 1968 lejon që besimtarët e emëruar nga themeluesi në aktin e dhurimit të vazhdojnë të funksionojnë, por njëkohësisht konfirmon fuqinë e Mexhlis Ugama Islam Singapura (MUIS) për të emëruar dhe larguar çdo myteveli të ekzistueshëm. Ky ndryshim në lidhje me statusin e mytebelive ndërmjet Singaporit dhe Malajzisë është gjithashtu i konfirmuar nga Ahmed Ibrahim:

“Shumica e xhamive në Singapor ende administrohen nga mytevelitë nën besë të krijuara nga testamentet … dhe (në) këtë aspekt pozita e tyre në Singapor ndryshon nga ajo në shtetet e Malajzisë, ku është përcaktuar që Mexhlisi Ugama Islam duhet të merret si mbikqyrës i të gjitha xhamive …”.

Një rast konkret nga Gjykata e Apelit të Singaporit mund të ilustrojë se si këto rregulla dhe rregullore zbatohen në praktikë. Rasti që do të referohemi është i njohur si “Trustees of the Estate of M. Haji Meera Hussain v. MUIS.” Ky rast ka të bëjë me një vakëf të dhuruar nga një Abdurrahman b. Muhammad Junus, një banor i Singaporit, i cili bëri testamentin e tij të fundit në Indi dhe vdiq atje më 13 tetor 1918. I ndjeri kishte disa pasuri në Singapor dhe ai e shprehu në testamentin e tij se të ardhurat nga këto pasuri duhet të shpenzoheshin për mbajtjen e një xhamie në Indi. Me kalimin e kohës, një pjesë e madhe e pasurisë së lënësit të testamentit u humb dhe vetëm një pjesë e një pasurie në 34 Arab Street mbeti. Kjo pasuri duket se nuk ishte e mjaftueshme për mbajtjen e xhamisë në Indi. Duke marrë parasysh këtë, besimtarët apeluan për lejen për të shitur pasurinë për të ndërtuar një xhami të re në Indi.

Megjithëse kjo u miratua nga Komisioneri i Bamirësisë, MUIS kundërshtoi shitjen duke argumentuar se pasuritë që përbëjnë një vakëf do të kalonin automatikisht në pronësi të MUIS sipas Ligjit për Administratën e Ligjit Mysliman të vitit 1968 (Kap. 3)(Ligji). Gjykatësi i gjykatës së parë ra dakord me respondentët dhe vendosi se pasi pasuria ishte e kaluar në pronësi të MUIS, apelantët nuk kishin të drejtë për të shitur pasurinë. Apelantët apeluan kundër këtij vendimi.

Rasti u referua më pas në Gjykatën e Apelit të Singaporit dhe është i njohur si Civil Appeal No. 134 of 1994. Gjykata e hodhi poshtë apelimin dhe kështu konfirmoi pretendimin e respondentëve se pasi pasuria e vakëfit ishte automatikisht e kaluar në MUIS, apelantët nuk kishin asnjë titull ligjor ose të drejtë për të shitur pasurinë përveçse për të realizuar vakëfin sipas udhëzimeve të testamentit. Kërkesa për shitjen e pasurisë u refuzua gjithashtu për shkak se themeluesi kishte ndaluar istibdal-in në aktin e vakëfit. Ky rast konkret i gjykatës nga Singapori tregon pikat e mëposhtme:

1. Është e mundur të dhurosh pasuri në Singapor dhe të përdorësh përfitimin e saj për mbështetje të një xhamie në Indi.
2. Që nga themelimi i vakëfit, janë emëruar disa breza besimtarësh për të administruar vakëfin.
3. Këta myteveli lejohej të administronin vakëfin. Kjo leje u konfirmua gjithashtu nga Gjykata e Apelit të Singaporit, duke treguar se posti i besimtarit është shumë më i qartë në Singapor sesa në Malajzi.
4. Por mytevelitë nuk lejohej të shisnin pasurinë, pasi istibdal-i nuk ishte i lejuar nga themeluesi, por gjithashtu, dhe më kryesorja, sepse pasuria e vakëfit nuk ishte në pronësi të besimtarëve, por të MUIS. Ky është një argument pothuajse identik me atë që ndodh në Malajzi.

Për të përmbledhur, Malajzia përbën një rast fascinues për historinë e vakëfeve. Ky është një vend ku ligji islam është zëvendësuar nga ligji laik britanik, dhe vakëfet mbetën të gjallë për periudha të gjata. Për më tepër, myslimanët përbëjnë vetëm rreth gjysmën e popullsisë totale. Pavarësisht këtyre fakteve historike, në Malajzinë e pavarur, myslimanët filluan të sfidojnë ligjin britanik dhe të insistojnë për t’u drejtuar nga ligji dhe institucionet e tyre. Ky vend po lind një sistem dual ligjor. Në këto rrethana, pritet që vendi të kalojë në një reformë të plotë të vakëfeve.

Përfshirja e Egjiptit në Perandorinë Osmane në vitin 922/1517 nuk e ndryshoi rrënjësisht këtë situatë të përgjithshme. Pushtimi osman nuk ishte kontakti i parë mes turqve dhe egjiptianëve, pasi këta të fundit ishin mësuar me praninë e turqve ose njerëzve që flisnin turqisht që nga shekulli i nëntë, kur Egjipti qeverisej nga dinastia e Ibn Tulunit, i cili ishte turk. Për këtë arsye, ardhja e osmanëve nuk solli ndonjë tronditje të madhe kulturore. Për më tepër, dokumenti i emërimit, berati, i lëshuar për guvernatorin e ri osman të Egjiptit, Bejlerbeun, e urdhëronte atë të qeveriste në përputhje me sistemin ligjor ekzistues, Sheriatin. Është argumentuar se 85% e ligjeve që vepronin në Egjiptin Osman përbëheshin nga Sheriati, ndërsa vetëm 15% kishin të bënin me çështje administrative, ushtarake dhe zakone lokale. Ky është një tjetër faktor që shpjegon vazhdimësinë e përmendur më lart.

Në Kanunamenë e lëshuar nga Ibrahim Pasha, i cili u nis nga Stambolli për në Egjipt në muajin Zilhixhxhe, 930/1524, përfshiheshin këto pika lidhur me çështjet e vakëfeve:

1. Ndihmësit e guvernatorit të ri duhet të vizitojnë kujdestarin e çdo vakëfi dhe të kërkojnë prej tij dokumentin e vakëfimit.
2. Ata duhet të inspektojnë të ardhurat dhe shpenzimet e çdo vakëfi dhe të identifikojnë përfituesit. Duhet t’i kushtohet vëmendje e veçantë nëse këto shpenzime janë bërë në përputhje me dokumentin origjinal të vakëfimit.
3. Kujdestarët që rezultojnë se kanë menaxhuar vakëfet në përputhje me dokumentin origjinal, vakëfname, duhet të riautorizohen dhe të vazhdojnë menaxhimin e tyre. Ata që dështojnë në inspektim do të shkarkohen nga pozitat e tyre.
4. Gjithashtu do të vëzhgohet gjendja e pronave të vakëfit. Nëse këto prona janë në nevojë për riparime, duhet të ndërmerren riparime të menjëhershme në rast se të ardhurat tejkalojnë shpenzimet. Kur shpenzimet tejkalojnë të ardhurat, riparimet duhet të kryhen duke ulur përqindjen e shpenzimeve. Nëse riparimet nuk mund të financohen në këtë mënyrë, të gjitha shpenzimet, përveç atyre absolutisht të nevojshme, duhet të minimizohen dhe burimet e vakëfit të mobilizohen për riparime.
5. Pas inspektimit, duhet të përgatitet një regjistër i detajuar dhe i përmbledhur mbi të gjitha të ardhurat dhe shpenzimet, si dhe numrin e punonjësve dhe përfituesve. Dy kopje të këtij regjistri do të bëhen: një kopje do të mbahet në divanin e Egjiptit dhe tjetra në Dergâh-ı mu’allâ, pallatin e Sulltanit Osman.
6. Të gjithë vakëfet duhet të inspektohen çdo vit dhe llogaritë e tyre t’i dorëzohen guvernatorit. Nëse këto llogari miratohen, ato do të vulosen dhe një kopje do të mbahet nga Pallati.
7. Nga tani e tutje, të gjithë vakëfet e spitaleve dhe varrezave që ishin në administrimin e ish- fisnikëve memlukë, duhet të menaxhohen nga kujdestarë të zgjedhur nga nâzır-ı evkaf dhe do të konsiderohen pjesë e hassa-i hümayûn, domenit të Sulltanit.
8. Shumë vakëfe në Egjipt kanë kaluar në procesin e ibdal/istibdal me pretendimin se pronat e vakëfit ishin të rrënuara. Të gjitha këto transaksione tani ndalohen me urdhër të Sulltanit. Nëse, pavarësisht këtij paralajmërimi, një pronë vakëfi shitet, shitësi dhe blerësi do të ndëshkohen rëndë.
9. Nëse pas një inspektimi vërtetohet se ka ndodhur përvetësim, fajtorit do t’i kërkohet fillimisht të kompensojë vakëfin dhe më pas do të ndëshkohet.

Duhet të theksohet se kjo Kanuname u lëshua gjatë mbretërimit jo të Selimit, pushtuesit të Egjiptit, por të djalit të tij, Sulejmanit të Madhërishëm. Në përgjithësi, ky është një dokument ligjor mbresëlënës që tregon se sa seriozisht e trajtonin sundimtarët e rinj çështjen e vakëfeve të Egjiptit.

Pika “c” e bën të qartë se kujdestari mund të mbante pozicionin e tij vetëm nëse përmbushte kushtet origjinale të përcaktuara nga themeluesi. Ndërsa pika “d” përfaqëson zbatimin e drejtpërdrejtë të një prej dhjetë kushteve të ligjit Hanefi për vakëfet, të njohur si i’ta-hirman (paguaj/pezullo). Ky rregull i jepte themeluesit të drejtën për të pezulluar pagesat ndaj një përfituesi të caktuar, në mënyrë që të mund të paguante shuma më të mëdha për një tjetër me prioritet. Është interesante se me këtë Kanuname, kjo e drejtë për të përcaktuar përparësitë u jepet gjithashtu edhe sundimtarit ose përfaqësuesve të tij.

Së fundi, pikat “h” dhe “i” janë paralajmërime serioze për ata që mund të përfshihen në transaksione istibdal. Gjuha e ligjit është aq e ashpër saqë dënimi kapital nuk përjashtohej. Në fakt, ishte pikërisht për shkak të një konflikti mbi istibdal-in që Tarabulsi, kryekadiu i parë Hanefi i Egjiptit pas pushtimit, u dënua me vdekje nga autoritetet osmane. Ky është një rast jo vetëm dramatik, por edhe shumë interesant. Këtu mund të shohim një konflikt të mundshëm midis ligjit Hanefi dhe atij shtetëror. Ndërsa i pari e lejonte istibdal-in nën kushte të rrepta, duket se ky rregull nuk prevaloi, siç e mësoi Tarabulsi me koston e jetës së tij. Duke qenë gjykatësi i parë Hanefi në Egjipt, ai duhet ta ketë ditur se vendimet e tij do të ndiqeshin me kujdes. Prandaj mund të supozohet se ai dha lejen për këtë istibdal pas një shqyrtimi shumë të kujdesshëm. Është e mundur që ekzekutimi i tij të ishte bërë si një shembull për të treguar seriozitetin e sundimtarëve të rinj në çështjet e vakëfeve. Kështu, u dha një mesazh i qartë: regjimi i ri ishte po aq i përkushtuar ndaj Islamit sa edhe ai i mëparshmi dhe nuk do të toleronte përvetësimin.

Gjatë qëndrimit të tij në Egjipt, duke theksuar identitetin e përbashkët fetar, Sulltan Selimi bëri dhurime për faltore dhe xhami, përfshirë fondacionet dhe mauzole të sulltanëve memlukë. Megjithëse gjatë vendosjes fillestare të autoritetit osman Selimi masakroi një numër të madh ushtarësh memlukë, me kalimin e kohës, pasi situata u stabilizua, ai fali të mbijetuarit, respektoi të drejtat e tyre pronësore dhe u dha mundësinë të bashkoheshin me ushtrinë osmane të Egjiptit. Edhe vakëfet e Sulltan al-Gurit u konfirmuan përmes një dekreti të lëshuar nga Selimi në vitin 1517.

Sipas Ishakit, deri në fund të periudhës Memluke, Egjipti ishte i tejmbushur me vakëfe, ku 10 nga 24 kiratet e tij ishin kthyer në vakëfe vetëm nga Memlukët Çerkesë. Pothuajse çdo aspekt i jetës urbane ishte në një mënyrë ose tjetër i ndërthurur me rrjetin e fondacioneve fetare. I gjithë institucioni fetar mbështetej në postet e vakëfeve dhe për osmanët, të cilët duhej të qeverisnin Egjiptin nga distanca, ishte një çështje jetike të kënaqnin këtë sektor më kritik të shoqërisë.

Fondet nga vakëfet përbënin një pjesë shumë të rëndësishme të burimeve urbane dhe bujqësore të Egjiptit. Pothuajse asnjë ndërtesë nuk ndërtohej në Kajron osmane pa përfshirjen e një prone vakëfi, pasi deri në fund të periudhës memluke, pothuajse të gjitha tokat dhe ndërtesat e qytetit ishin tashmë të shpallura vakëf. Me një pjesë kaq të madhe të burimeve të vendit nën kontrollin e vakëfeve, ky sistem përfaqësonte një fuqi dominuese si blerës në treg. Në fakt, ndikimi i mundshëm i sistemit të vakëfeve në ekonomi si një oligopson ende nuk është studiuar nga historianët e ekonomisë.

Ndryshimi i vetëm madhor që ndodhi në sistemin e vakëfeve të Egjiptit me ardhjen e osmanëve ishte fakti se vakëfet në Egjiptin osman u hoqën nga mbikëqyrja e gjykatësve shafi’i dhe kaluan nën mbikëqyrjen e gjykatësve hanefi. Por kjo nuk nënkuptonte që shkollat e tjera juridike nuk respektoheshin. Përkundrazi, duke ruajtur vlefshmërinë e katër riteve juridike në Egjipt, osmanët u dhanë juristëve mundësinë për të aplikuar atë rit që ishte më i favorshëm në rrethana të veçanta, duke rritur kështu fleksibilitetin në trajtimin e pronave vakëf. Vakëfet ishin një çështje delikate, dhe sundimtarët osmanë kishin vendosur që vakëfet e memlukëve nuk duhej të shkeleshin për sa kohë që legaliteti i tyre mund të konfirmohej – një parim që ishte përfshirë edhe në Kanunamen e Egjiptit.

Mes dëshirës për të respektuar ligjin islam dhe nevojës për të siguruar të ardhura për thesarin, osmanët u gjendën në një situatë të vështirë që e bëri të nevojshme nxjerrjen e rregulloreve të reja. Osmanët nuk i përjashtuan vakëfet nga taksat. Taksat që i përkisnin thesarit nuk pushonin kur një pronë tokësore shpallej vakëf. Siç tregon McChesney për Azinë Qendrore, mbledhja e taksave mbi prona të destinuara për qëllime bamirësie ishte një praktikë e njohur edhe në pjesë të tjera të botës myslimane.

Për këtë arsye, urdhrat sulltanorë kërkonin mbledhjen e taksave mbi tokat vakëf. Megjithatë, ky ligj nuk kaloi pa kundërshtime, dhe dijetari hanefi egjiptian Ibn Nuxhejmi shkroi një traktat në të cilin përpiqej të mbronte interesat e egjiptianëve dhe vakëfeve të tyre ndaj politikës fiskale osmane. Taktikat e përdorura më parë nga memlukët për të shmangur konfiskimin dhe taksat e trashëgimisë duke kthyer pronat e tyre ikta në vakëfe u sfiduan në këtë mënyrë. Për më tepër, fermerët e taksave duhej të kërkonin leje përpara se të dhuronin tokë për një fondacion bamirës. Në rastet e vakëfeve shumë të mëdha fetare, edhe vetë fondacioni bamirës mund t’i nënshtrohej tatimit. Ndonjëherë paguhej një tarifë e quajtur mal himaje për mbrojtjen e pronave vakëf.

Duke u rikthyer te transaksionet istibdal, duhet të theksohet se, pavarësisht ashpërsisë së dënimeve të përmendura më lart, këto transaksione nuk u ndërprenë. Megjithëse istibdal-i ishte i ndaluar nga Kanunameja dhe pavarësisht ngjarjes dramatike të përmendur më parë, ai vazhdoi të përdorej, veçanërisht nëse themeluesi e lejonte ose nëse kadiu nuk shihte ndonjë alternativë tjetër për shpëtimin e një prone të shpallur vakëf.

Rasti i mëposhtëm ndihmon për të ilustruar këtë pikë: Për të ndërtuar medresenë e tij në lagjen Kusuun, Sylejman Pasha përdori istibdal në vitin 949/1543, më pak se një dekadë pas shpalljes së Kanunamesë! Protokolli i këtij transaksioni ekziston dhe është një burim shumë i çmuar që tregon se si osmanët trajtuan vakëfet memluke. Marrëveshja u bë përpara Kryegjyqtarit, i cili për fat të mirë ishte gjithashtu mbikëqyrësi i vakëfit të Sylejman Pashës dhe ndoqi udhëzimet e tij. Pas theksimit të detyrimit të të gjithë myslimanëve për të ngritur fondacione fetare, protokolli përshkruante ndërtesat që i përkisnin vakëfit të Kurkumas në lagjen Kusuun si të shkatërruara. Një komision ekspertësh dhe arkitektësh inspektoi pronën dhe arriti në përfundimin se, po të lihej pas dore, ndërtesat do të shkatërroheshin më tej dhe nuk do të kishin asnjë vlerë. Për këtë arsye, Kryegjyqtari dha pëlqimin e tij për një istibdal, dhe Sylejman Pasha bleu ndërtesat e shkatërruara dhe tokën për ndërtimin e medresesë së tij për shumën prej 317 dinarësh ari. Kjo shumë u pagua mbikëqyrësit të vakëfit të Kurkumas për t’i mundësuar atij blerjen e një prone tjetër për vakëfin fetar.

Duke qenë një furnizues kryesor i sheqerit, grurit dhe produkteve të tjera ushqimore për osmanët, Egjipti duhej të siguronte infrastrukturën e nevojshme për transportimin e këtyre produkteve. Për më tepër, Egjipti shërbente si lidhje mes Abisinisë, Hixhazit, Jemenit, Afrikës së Veriut dhe pjesës tjetër të Perandorisë. Pa furnizimet e rregullta të grurit nga Egjipti, pelegrinazhi në qytetet e shenjta do të kishte qenë i pamundur. Osmanët financonin veprat e tyre bamirëse përmes projekteve tregtare që duhej të ishin fitimprurëse dhe njëkohësisht të përmbushnin interesa më globale, si për shembull zhvillimi i porteve. Vakëfet e pashallarëve luanin një rol të rëndësishëm në këtë sipërmarrje. Rruga detare midis Stambollit dhe provincës egjiptiane ishte një lidhje jetike dhe më e favorshme sesa rruga tokësore më e gjatë nëpërmjet Sirisë dhe Anadollit. Portet egjiptiane të Bulakut, Rashidit, Aleksandrisë, Suezit dhe Damietës lulëzuan, duke përfituar nga marrëdhëniet tregtare të zgjeruara mes Anadollit dhe Egjiptit. Pas pushtimit osman, Egjipti fitoi akses në tregun e madh të Perandorisë dhe nxori fitime të mëdha nga tregtia e kafesë, e cila kompensoi rënien e tregtisë së erëzave në fillim të shekullit XVI. Kanunamja osmane përfshinte një seksion mbi portet si qendra të tregtisë së jashtme. Portet e Rashidit, Damietës dhe Aleksandrisë shërbenin gjithashtu si qendra shpërndarjeje për tregun lokal.

Ndryshe nga sulltanët memlukë, pashallarët osmanë nuk u përfshinë në projekte arkitekturore prestigjioze. Ndërtesat që ata ngritën ishin përgjithësisht modeste. Përveç ndërtesave të Sinan Pashës në Bulak, pashallarët nuk ndërmorën projekte të mëdha urbane, por më tepër përqendruan vëmendjen e tyre në operacionet e mirëmbajtjes, të cilat mund të mos dukeshin prestigjioze, por megjithatë përmbushnin qëllime praktike. Kjo tregon se shqetësimi kryesor i pashallarëve nuk ishte zhvillimi urban, siç kishte ndodhur në Stambollin dhe qytetet e tjera osmane gjatë shekujve XV dhe XVI, por mirëmbajtja urbane. Prandaj mund të thuhet se politika e vakëfeve e osmanëve në Egjipt gjatë epokës klasike nuk ndoqi një skemë të rregulluar në mënyrë qendrore dhe strikte; përkundrazi, vakëfi u përdor si një instrument fleksibël për zbatimin e një politike publike të përkufizuar në terma të gjerë. Në fakt, përdorimi i vakëfit si një instrument i politikës publike nuk ishte një shpikje osmane. Shembuj të mëparshëm janë vërejtur nën Selçukët në Iran, të cilëve do t’u referohemi në shkrimet tjera.

Vakëfet egjiptiane nën Memlukët përbënin 2/7 e tokës së punueshme në vend. Këto toka vakëfi janë ndarë në tre grupe:

1. Ahbas al-Mebrure: Këto ishin vakëfet më të mëdha të Egjiptit dhe kontrolloheshin nga devadari. Një sasi e madhe toke, rreth 130,000 feddan, ishte caktuar për këto vakëfe në vitin 740 H. Makrizi shpreh keqardhje për mënyrën se si këto vakëfe ishin stagnuar për shkak të korrupsionit të zyrtarëve. Shumë individë parazitë merrnin paga të larta për kryerjen e detyrave fetare në xhami, disa prej të cilave nuk kishin as komunitet. Gjysma e të ardhurave merrej dhe mblidhej nga thesari i Sulltanit.
2. Evkaf el-Hukmije: Të ardhurat e këtyre vakëfeve caktoheshin për qytetet e shenjta, Haremejn, dhe për lirimin (blerjen) e skllevërve myslimanë nga të krishterët. Makrizi raportoi një korrupsion të madh në lidhje me këto vakëfe. Sipas tij, që nga fillimi i shekullit të nëntë H., këto vakëfe ishin në gjendje të tmerrshme. Praktika e “istibdal” aplikohej në mënyrë të shtrirë dhe mund të përfundonte lehtë vetëm me disa dëshmitarë.
3. Evkaf el-Ehli: Këto ishin vakëfet familjare. Në Egjipt dhe Siri ato kontrollonin toka të mëdha, të cilat fillimisht ishin pronë shtetërore, por që u uzurpuan nga emiratët dhe u shndërruan në vakëfe sikur të kishin qenë gjithmonë prona private. Siç përmendet më sipër, këto vakëfe quheshin evkaf el-gajri sahiha. Sulltan Barkuku dëshironte t’i merrte nën kontroll këto vakëfe, por për shkak të kundërshtimit të fuqishëm të ulemasë, u detyrua të heqë dorë. Duke filluar nga Barkuku, shumë sundimtarë pasardhës i morën këto vakëfe duke paguar një të dhjetën e të ardhurave pasardhësve të themeluesve. Një metodë tjetër e uzurpimit që aplikoi Barkuku ishte që zyrtarët e tij të merrnin me qira këto prona vakëfi me çmime më të ulëta se ato të tregut dhe pastaj t’ua jepnin me qira palëve të treta me çmime realiste, duke përfituar nga diferenca.

Nga mesi i shekullit të shtatë deri në periudhën osmane, pati të paktën gjashtë përpjekje nga sundimtarë të ndryshëm për të uzurpuar dhe nacionalizuar të ardhurat e vakëfeve. Këto përpjekje kryesisht dështuan, pasi gjithmonë u kundërshtuan nga ulemaja dhe hasën rezistencë të ashpër.

Në shtetin Memluk, një trajtim tjetër i padrejtë ndaj vakëfeve ndodhi përmes vendosjes mbi to jo vetëm të taksave haraxh dhe ushr, të cilat ishin esencialisht taksa sher’i, por edhe duke i nënshtruar ato ndaj çdo lloj takse urfi. Këto parregullsi nuk ishin aspak të kufizuara vetëm në Egjipt, por vëreheshin në zona të gjera të botës myslimane: Egjipt, Iran, Irak dhe Anadoll.

Një tjetër formë shumë e zakonshme e korrupsionit nga kujdestarët e vakëfeve ishte mbajtja e një pjese të të ardhurave pa ua dorëzuar pasardhësve të themeluesit, ose, edhe më keq, kryerja e istibdal pa marrë asgjë në këmbim.

Megjithëse luftërat e shpeshta midis shteteve islame dhe ndryshimet e dinastive brenda një shteti çuan natyrshëm në një përkeqësim të konsiderueshëm të pozitës së vakëfeve, mund të argumentohet se, në një periudhë afatgjatë, mirëqenia e përgjithshme e sistemit të vakëfeve nuk ndryshoi shumë. Tradicionalizmi i shteteve mesjetare myslimane siguronte që, pasi ndikimi fillestar i pushtimit fashitej, rendi i vjetër rivendosej dhe vakëfet restauroheshin.

Në këtë kontekst, pronësia mbi tokën, pozita relative e klasave shoqërore, sistemi i taksave dhe mekanizmi administrativ mbetën pothuajse të pandryshuara, ndërsa ligjet dhe zakonet e vjetra vazhduan. Në këtë mënyrë, administrimi dhe sistemi i inspektimit të vakëfeve mbetën brenda të njëjtit kuadër të përgjithshëm të hartuar fillimisht nga Abbasidët dhe Samanidët.

Në këtë pikë, lexuesi mund të pyesë për qëndrueshmërinë relative të vakëfeve monetare krahasuar me vakëfet e pasurive të patundshme. Duke pasur parasysh që disa vakëfe të mëdha sultanore të pasurive të patundshme mund të qëndronin funksionale për shekuj të tërë dhe shumë prej tyre janë ende në shërbim, mund të mendohet se këto vakëfe kanë shumë më tepër mundësi për të mbijetuar. Por pyetja relevante këtu nuk është shkalla e mbijetesës së disa vakëfeve të mëdha sultanore, të cilat mund të zgjasin edhe mbi një mijëvjeçar, por shkalla mesatare e mbijetesës së të gjitha vakëfeve. Në çdo rast, fatkeqësisht, ne ende nuk jemi në gjendje të kryejmë hulumtime krahasuese sepse shkalla e mbijetesës së vakëfeve të pasurive të patundshme në ndonjë lokalitet të caktuar ende nuk është studiuar. Por shkalla e mbijetesës së vakëfeve monetare në Bursa është llogaritur. Hulumet kanë zbuluar se pak më shumë se 20% e vakëfeve monetare të Bursës kanë mbijetuar për më shumë se një shekull. Kështu, megjithëse ndoshta më pak mbresëlënëse se vakëfet e pasurive të patundshme, shkalla e mbijetesës së vakëfeve monetare nuk duhet nënvlerësuar.

Nëse e shqyrtojmë problemin e mbijetesës jo nga perspektiva e krahasimit mes parave dhe pasurive të patundshme, por si vakëfe monetare në tërësi, përballemi me një pamje krejt tjetër. Falë hulumtimeve të fundit, jemi informuar për rënien e konsiderueshme të rëndësisë relative të vakëfeve monetare si burim krediti. Öztürk ka treguar se në vitin 1908 kapitali total i vakëfeve monetare ishte 90,750,000 kurush dhe u rrit në 321,989,000 kurush në vitin 1923 dhe në 11,111,423,000 kurush në vitin 1943. Kështu, ai na jep përshtypjen se sistemi po funksiononte shumë mirë, por Eldem na informon se në të njëjtin vit Ziraat Bankası, një bankë bujqësore, kishte dhënë vetëm 563,000,000 kurush si kredi. Ndërkohë, kredia e avancuar nga Banka Osmane kishte arritur një shifër marramendëse prej 1,102 milionë kurush. Me pak fjalë, bankat moderne si ofrues të kredisë zëvendësuan sistemin e vakëfeve monetare.

Me sa duket, kishte dy arsye të dallueshme pas kësaj rënieje: ekonomike dhe administrative. Së pari, le të fokusohemi tek arsyeja ekonomike. Është përmendur tashmë se vakëfet monetare ngarkonin një normë të caktuar të “interesit ekonomik” që nuk ndryshonte për një periudhë të gjatë. Ngurtësia e kësaj norme ishte shkaktuar nga kushtet e përcaktuara nga themeluesit në kohën e krijimit të këtyre vakëfeve. Pasi përcaktohej nga themeluesit, këto norma nuk mund të ndryshoheshin në përgjigje të kushteve ekonomike në ndryshim, dhe çdo përpjekje për ta bërë këtë konsiderohej e paligjshme.

Ndërkohë që normat e ngarkuara nga vakëfet monetare mbeteshin fikse, u zhvilluan burime të tjera financimi që nuk kufizoheshin nga këto kushte. Sarrafët, këmbimtarët e parave, ngarkonin norma të përcaktuara nga oferta dhe kërkesa për para. Si rezultat, u zhvillua një treg kapitali ku ekzistonin dy norma të ndryshme interesi. U argumentua më herët se në këto kushte, do të kishte kuptim të merreshin para hua nga vakëfet monetare që ofronin kapital relativisht më të lirë dhe pastaj t’u shiteshin sarrafëve që do t’i rishisnin me një çmim të rritur për publikun. U argumentua më tej se kujdestarët e vakëfeve monetare ishin në një pozicion ideal për të kryer transaksione të tilla dhe, në fakt, u tregua si dëshmi se ata po dilnin si huamarrës të mëdhenj të kapitalit nga vetë vakëfet që kontrollonin.

Prova edhe më përfundimtare që mbështet këtë ide është gjetur në arkivat e Dhomës së Tregtisë së Marsejës. Korespondenca e tregtarëve francezë që banonin në Stamboll na informon se, në të vërtetë, norma e interesit që mbizotëronte në tregun e atij qyteti ishte ndjeshëm më e lartë se “interesi ekonomik” që ngarkohej nga vakëfet monetare të Bursës.

Në një nga dokumentet franceze, dy “deputetët” Conston dhe Reimond deklarojnë qartë se situata në Stamboll ndryshon ndjeshëm nga ajo e Evropës. Ata raportojnë se sarrafët siguronin kapital me interes prej 12% deri në 13%, të cilin pastaj e huazonin për anëtarët e “kombit tonë” me të paktën 20% interes, pa marrë parasysh ndalimin e kamatës. Kjo normë e përafërt prej 12-13% është afërsisht 2% më e lartë se norma e interesit që ofronin vakëfet monetare. Prandaj, kjo diferencë prej 2% mund të përfaqësojë fitimin e shtuar që kujdestarët e vakëfeve aplikonin kur e rishisnin kapitalin te sarrafët. Fakti që sarrafët vërtet merrnin kapital hua nga vakëfet monetare është provuar edhe nga një dokument origjinal osman. Për më tepër, vetë kujdestarët mund të bëheshin sarrafë. Në këtë rast, fitimi i kujdestarit/sarraf mund të arrinte deri në 8% ose më shumë. Me fjalë të tjera, kujdestari/sarraf merrte kapital me kosto të ulët nga vakëfi monetar që menaxhonte vetë dhe e huazonte atë me normë më të lartë për palë të treta. Ky proces natyrshëm ngjan shumë me natyrën themelore të bankave konvencionale të depozitave dhe sarrafët mund të konsiderohen si bankierët e parë të depozitave në Perandorinë Osmane. Evolucioni nga fondacionet bamirëse në banka është vërejtur gjithashtu në Evropë. Të shtatë bankat e Napolit të shekullit të 17-të merreshin me bamirësi dhe funksiononin në mënyrë të ngjashme me vakëfet monetare osmane duke dhënë kredi mbi bazën e pengjeve. Detajet se si këto fondacione bamirëse italiane u shndërruan në banka të fuqishme publike dhe krahasimi i këtij procesi me shfaqjen e sarrafëve të fuqishëm osmanë kërkojnë një hulumtim të veçantë.

Por arsyeja kryesore për fuqinë financiare të pabarabartë midis dy institucioneve duhet kërkuar në strukturën e tyre organizative: ndërsa kapitali i vakëfeve monetare përbëhej nga kursimet e një individi të vetëm, ai i bankave të depozitave përbëhej nga kursimet e masave. Është e vërtetë se disa vakëfe monetare zbatonin atë që më parë e kemi quajtur “akumulim kapitali nga ana e ofertës,” ku një vakëf monetar dhuronte një pjesë të fitimeve të tij një vakëfi tjetër, por kjo ishte kryesisht vullnetare dhe mjaft e pasistemuar. Prandaj, nuk duhet të habitemi nga diferenca e madhe e fuqive financiare mes këtyre dy institucioneve. Kjo diferencë bëhet edhe më e theksuar nëse marrim parasysh faktin se Ziraat Bank ishte vetëm 20 vjeç kur kishte zëvendësuar kaq qartësisht vakëfet monetare, një institucion që kishte ekzistuar që prej të paktën shekullit të pesëmbëdhjetë si burim krediti.

Duke u kthyer te arsyet administrative për rënien e vakëfeve monetare, duhet të vëmë re një zhvillim madhor që preku të gjithë sistemin e vakëfeve, jo vetëm vakëfet monetare, por edhe ato të pasurive të patundshme. Ky ishte procesi i centralizimit i nisur nga Abdulhamid I dhe i vazhduar me rigorozitet nga sulltanët pasardhës, veçanërisht Mahmud II.

Megjithëse ky proces do të analizohet në detaje më vonë, këtu mjafton të theksohet se edhe vakëfet monetare nuk mundën t’i shpëtonin kontrollit të hekurt të Mahmudit II. Një dekret i shpallur më 19 Xhemazijelevvel 1280/1863 e bëri të qartë se vakëfet monetare binin nën juridiksionin e Evkaf-ı Humayun Nezareti, Ministria e Vakëfeve Perandorake. Neni 14 i këtij dekreti urdhëronte kujdestarët që të ardhurat vjetore të vakëfeve që nuk ishin të destinuara për një shërbim specifik shoqëror duhej të dërgoheshin drejtpërdrejt në thesarin shtetëror dhe të regjistroheshin në librat përkatës, në vend që të mbaheshin nga kujdestarët. Ky nen është me interes jo vetëm sepse tregon qartë se vakëfet monetare nuk i shpëtuan procesit të centralizimit të Mahmudit II, por edhe sepse konfirmon argumentet e mëparshme që lidhen me prirjen e kujdestarëve për të shfrytëzuar burimet e vakëfeve monetare për përfitime personale. Është e qartë se kujdestarët nuk e mbanin thjesht kapitalin në zotërim, por e huazonin me norma më të larta te sarrafët ose publiku.

Rënia e vakëfeve monetare nën Republikën Turke mund të përmblidhet si më poshtë: Ndërsa Perandoria Osmane po shuante jetën e saj në Stamboll, vakëfet monetare kontribuan ndjeshëm në qeverinë e re nacionaliste të ngritur në Ankara. Ligji i Vakëfeve i vitit 1935 përmbante nene që lidhen me administrimin fitimprurës të vakëfeve monetare. Vendimi përfundimtar që vulosi fundin e tyre u mor në vitin 1954, kur i gjithë kapitali i këtyre vakëfeve u transferua te Vakıflar Bankası, Banka Turke e Vakëfeve. Aksionet e grupit A të lëshuara nga banka u blenë me kapital të vakëfeve dhe përfaqësonin 55% të kapitalit të bankës, duke mbetur pronë e Drejtorisë së Përgjithshme të Vakëfeve. Për pasojë, ato nuk mund të shiteshin te palë të treta. Aksionet e grupit B përbënin 20% të kapitalit të bankës dhe ishin në pronësi të vakëfeve që menaxhoheshin nga kujdestarët e tyre. Në vitin 1967 një ligj tjetër prezantoi një rregull për konvertimin, istibdal, dhe e bëri të detyrueshme konvertimin e të gjithë kapitalit të vakëfeve monetare në aksione bankare, duke shkatërruar kështu çdo gjurmë të personalitetit juridik të vakëfeve monetare. Ironikisht, megjithatë, viti 1967 mund të konsiderohet gjithashtu si viti i rilindjes së vakëfeve monetare moderne turke. Me fjalë të tjera, ndërsa personaliteti juridik i vakëfeve monetare osmane po shkatërrohej, po hapeshin mundësi të reja dhe premtuese për vakëfet monetare turke. Këto zhvillime do të paraqiten më në shkrimet e radhës…

Ishte Bruce Masters ai që sfidoi për herë të parë pretendimin e Mandaville se juristët në provincat më fetare arabe të Perandorisë Osmane nuk e miratonin krijimin e vakëfeve monetare. Duke marrë parasysh të dhënat e besueshme të ofruara nga Masters për Sirinë, ky pretendim i Mandaville nuk është më i vlefshëm. Dëshmia më e hershme e zbuluar nga Masters daton nga viti 1597, kur guvernatori Ahmed Mataf themeloi një vakëf monetar me një kapital të madh prej 10,000 dinarë ari. Kushtet e këtij vakëfi fiksonin “normën ekonomike të interesit” në 10% dhe parashikonin që paratë t’u huazoheshin personave që zotëronin pasuri ose pozita zyrtare. Politika e këtij vakëfi ishte të huazonte konservativisht, duke minimizuar rreziqet për një grup të zgjedhur huamarrësish, ndërsa të ardhurat përfitoheshin për të ndihmuar të varfërit. Më konkretisht, vakëfi i Matafit ishte një i ashtuquajtur vakf avariz, i krijuar për të ulur barrën e taksave të jashtëzakonshme të vendosura mbi një distrikt të veçantë të qytetit.

Një shembull specifik tjetër ilustron mënyrën se si kjo funksiononte në praktikë. Konsideroni një vakëf të themeluar nga njëfarë Mehmed A për të varfrit e lagjes el-Farafira në Alepo. Nga raportet financiare të paraqitura për vitin 1659-1700 në gjykatën lokale, mësohet se kapitali fillestar i vakëfit ishte shumë më i vogël – vetëm 500 kurush, të cilat kishin gjeneruar një “interes ekonomik”, murabaha fi sene-i kâmile, prej 100.5 kurush. Kështu, norma e interesit ekonomik prej 20% ishte dyfish më e lartë se ajo e vakëfit të Matafit. Nga të ardhurat e gjeneruara, 95 kurush u shpenzuan për të ndihmuar distriktin në pagesën e taksave. Pjesa tjetër e parave, së bashku me 4 kurush të mbetura nga viti i mëparshëm, u përdorën për projekte të papërcaktuara që ndihmonin lagjen.

Një tjetër vëzhgim i Masters lidhet me jetimoret, të cilat duket se funksiononin gjithashtu si vakëfe monetare. Norma e interesit të ngarkuar prej tyre ishte pothuajse e njëjtë me atë të vakëfeve të tjera monetare, domethënë në intervalin prej 10-20%.

Në pothuajse të gjitha rastet, Masters u impresionua nga normat shumë të ulëta të moskthimit të huave në sektorin e vakëfeve monetare të Alepos. Sipas tij, shpjegimi për këto norma të ulëta qëndronte në “natyrën e shoqërisë myslimane, ku familjet përbënin trupa kolektivë dhe ishin përgjegjës për veprimet e anëtarëve individualë”. Shumica e marrëveshjeve të huasë përcaktonin përgjegjësinë e një garantuesi, kefil, për borxhin. Në rast të moskthimit të huasë nga huamarrësi, anëtarët e familjes mund të mbaheshin përgjegjës për kthimin e borxhit deri në 15 vjet pas dhënies së huasë. Nëse debitori ishte ende në qytet, por nuk kishte mundësi të kthente borxhin sipas afatit, dy opsione ishin të mundshme.

Opsioni i parë përfshinte ri-planifikimin e huasë në këste derisa borxhi të shlyhej plotësisht. Përcaktimi i kësaj skeme shpesh nxiste mosmarrëveshje midis palëve dhe çonte në procese gjyqësore. Në njërin prej këtyre rasteve, gjykatësi vendosi që pagesa me këste do të ishte e ligjshme vetëm nëse ishte përcaktuar në momentin e kontraktimit të huasë ose nëse të dyja palët kishin rënë dakord më vonë në gjykatë për një skemë shlyerjeje. Në mungesë të këtyre kushteve, huaja duhej të shlyhej e plotë në afatin e përcaktuar nga kontrata origjinale.

Alternativa tjetër përfshinte shtyrjen e pagesës deri në një datë të caktuar më vonë, gjë që gjithashtu kërkonte marrëveshjen e të dyja palëve në gjykatë për t’u bërë juridikisht e detyrueshme.

Nëse asnjë prej këtyre zgjidhjeve nuk funksiononte dhe nuk kishte anëtarë familjarë që të merrnin përsipër përgjegjësinë e borxhit, debitori përfundonte në burg. Në këtë rast, një tjetër sistem vinte në ndihmë të debitorit. Duke supozuar se ai ishte i njohur si person i ndershëm, banorët e lagjes së tij, mahalle, mblidheshin dhe merrnin kolektivisht përgjegjësinë për borxhin e tij. Në një rast të veçantë, të datës 31 korrik 1718, banorët myslimanë të një mahalle morën përsipër përgjegjësinë e borxhit të një të krishteri dhe siguruan lirimin e tij nga burgu.

Në Malajzi, sistemi i vakëfeve është shumë i ndërlikuar për shkak të mungesës së një ligji federal që t’i nënshtrojë të gjitha vakëfet në të njëjtat rregulla dhe dispozita. Edhe pse më vonë do të paraqesim një përmbledhje të strukturës organizative të sistemit të vakëfeve në Malajzi, mjafton të përmendet këtu se në Johor dhe në Territorin Federal është e mundur të krijohen vakëfe në formën e fondeve të parasë dhe llogarive bankare. Në pjesët e tjera të Malajzisë gjithashtu, me përjashtim të produkteve ushqimore dhe bimëve, vakëfet mund të jenë nga prona të paluajtshme ose të luajtshme. Kështu, kemi kushtin bazë të shkollës Shafi’i që pasuria themelore nuk duhet të jetë e konsumueshme.

Një zbatim interesant në Malajzi mund të vërehet në fushën e financave të larta. Të ardhurat e Departamenteve Fetare të shteteve të ndryshme, të cilat pjesërisht përbëhen nga të ardhurat e vakëfeve, janë investuar në Bankën Islamike të Malajzisë dhe në Kompaninë Takaful. Në fakt, 25% e kapitalit të Bankës Islamike të Malajzisë është siguruar nga këto departamente fetare. Sa i përket Kompanisë Takaful, në vitin 1991 kapitali i saj i paguar ishte i barabartë me 10,000,000 RM. Gjysma e kësaj shume ishte në pronësi të Bankës Islamike të përmendur më sipër, ndërsa gjysma tjetër në pronësi të departamenteve fetare.

Kështu, ajo që kemi këtu është investimi i të ardhurave nga vakëfet si financim përmes kapitalit të vet në institucionet e reja financiare islame. Në këtë pikë, mund të pyesim nëse kjo marrëveshje mund të quhet një vakëf monetar modern. Duke marrë parasysh që, ndryshe nga situata në Turqi ku paratë e dhuruara nga vakëfet historike u bashkuan për të formuar kapitalin e një banke të madhe, Vakıflar Bankası, duke humbur kështu personalitetin juridik në proces, në Malajzi paratë e investuara nuk ishin të dhuruara, nuk kishin personalitet juridik që nga fillimi dhe i përkisnin Thesarit Publik, bejt el-mal. Të ardhurat e gjeneruara nga Banka Islame e Malajzisë i kalojnë rregullisht Departamenteve Islame dhe përdoren për të mirën e komunitetit islam.

Për më tepër, paratë e investuara që i përkasin Departamenteve Fetare kanë një karakter të përhershëm, pasi mund të supozohet se departamentet nuk do të tërheqin normalisht këto fonde. Megjithatë, pavarësisht këtyre ngjashmërive, nuk mund ta konsiderojmë këtë marrëveshje si një vakëf monetar në kuptimin klasik, pasi kapitali i dhuruar nuk është në pronësi private, mulk. Gjithsesi, kjo marrëveshje është padyshim interesante dhe demonstron aftësinë e institucioneve financiare islame për t’u zhvilluar.

Një rast tjetër interesant, Ashabee kundër Mohammad Hashim, demonstron vlefshmërinë e vakëfeve monetare në Malajzi. Sipas këtij rasti, një testament parashikonte një fond prej 400 dollarësh për mbështetjen e gruas së testamentdhënësit dhe për shpenzime në “kandoori” (ritual fetar). Kjo dhuratë u konsiderua e pavlefshme, pasi nuk ishte e qartë se sa nga të ardhurat prej 400 dollarësh duhej të shpenzoheshin për gruan dhe sa për “kandoori”. Është e rëndësishme të theksohet se refuzimi erdhi për shkak të paqartësisë dhe jo për shkak të natyrës së kapitalit të dhuruar.

Në Singapor kemi informacion më të detajuar. Para së gjithash, në Singapor një vakëf përkufizohet si çdo dhuratë në tokë ose para për të mbështetur një xhami ose shkollë myslimane, ose për qëllime bamirësie. Sipas Raportit Vjetor të vitit 1995 të Mexhlis Ugama Islam Singapura (MUIS), autoriteti më i lartë për çështjet myslimane në Singapor, gjithsej janë regjistruar 47 vakëfe. Tetëmbëdhjetë prej tyre duket se janë (ose duhet të jenë) vakëfe monetare, që përbëjnë 38% të totalit. Kjo, sepse raporti i MUIS tregon se këto vakëfe nuk kanë asete fikse dhe nuk gjenerojnë të ardhura nga qiraja. Të ardhurat e tyre vijnë nga investimet e parasë, qoftë në formë depozitash bankare, dividendësh nga letrat me vlerë ose ri-vlerësime të tyre.

Hulumtimi i fundit nga Hatixhah Sheik Ebu Beker, një studente nga Singapori në ISTAC, ka zbuluar se këto tetëmbëdhjetë vakëfe ndodhen në një fazë kalimtare: ato fillimisht ishin vakëfe pronash të paluajtshme, por u sekuestruan nga shteti i Singaporit, i cili dha para si kompensim. Pra, bëhet fjalë për një rast të ibdal të detyruar (shkëmbim i pronës së vakëfit). Do të ishte shumë interesante të shihej se çfarë do të ndodhë me këto vakëfe në të ardhmen. Ato mund të shndërrohen plotësisht në vakëfe monetare nëse fillojnë të përdorin të ardhurat e gjeneruara nga kapitali i tyre për qëllimin e tyre origjinal. Po ashtu, mund të realizohet një istibdal i mëtejshëm, duke konvertuar paratë në pasuri të reja të paluajtshme.

Ajo që është e nevojshme në këtë rast është njohja se shuma e depozituar nga shteti vazhdon të përbëjë një vakëf, një procedurë juridike e rëndësishme që është e mundur në Iran.

Vlera totale e aseteve të këtyre vakëfeve kalimtare arrin në 1,054,263 dollarë singaporianë (S$). Duke pasur parasysh se vlera totale e të gjitha vakëfeve të regjistruara në Singapor është e barabartë me 92,885,669 S$, këto përfaqësojnë vetëm 1% të vlerës totale të vakëfeve të regjistruara në vitin 1995. Rritja ekstreme e vlerave të tokës në Singapor shpjegon këtë diferencë.

Kjo nënkupton se ndërsa vakëfet e pronave të paluajtshme janë bërë jashtëzakonisht të pasura, vakëfet monetare kanë mbetur të lidhura me normat e interesit të kohës. Një shembull për të ilustruar këtë është se kur MUIS ndërtoi katër shtëpi qyteti në një truall të njohur si Xhabbar Vakf, me një kosto prej 1.6 milionë dollarësh, të ardhurat vjetore nga qiraja u rritën 126 herë – nga 500 dollarë në 63,000 dollarë.

Rasti i veçantë i shoqatës Muslimin Trust Fund në Singapor

Një rast i veçantë që vlen të përmblidhet është ai i shoqatës Muslimin Trust Fund të Singaporit, e themeluar më 31 gusht 1904. Kjo shoqatë u themelua nga donacione në para të bëra nga kompania e njohur Alsagoff & Co., si dhe biznese dhe individë të tjerë myslimanë. Shuma totale e dhuruar arriti në 864.47 dollarë dhe kishte për qëllim financimin e varrimeve të myslimanëve të varfër, mbështetjen e jetimëve myslimanë, ndihmën për Shkollën Alsagoff, etj.

Fondi origjinal pritej të mbështetej më tej nga dhurimet bamirëse, sadaka, nëpër xhami. Në Objektivat e Shoqatës ishte përcaktuar që kutitë e lëmoshave të vendosura në xhami të hapeshin një herë në muaj dhe të ardhurat të përdoren si më poshtë:

• 2.5% e totalit do t’i dorëzohej Imamit të xhamisë për mirëmbajtjen e saj.
• 97.5% do të depozitohej në një llogari të hapur në Hong Kong and Shanghai Banking Co., në Singapor, në favor të shoqatës.

Paratë e depozituara (së bashku me interesin?) do të përdoreshin për qëllimet e përcaktuara të shoqatës.

Në vitin 1965, shoqata kishte një dispensar në ambiente të hapura, një shkollë arabe, një jetimore dhe administronte pesë xhami.

Si në Malajzi ashtu edhe në Singapor ekzistojnë vakëfe monetare, por ato janë në një gjendje të fjetur. Një pikë e përbashkët midis këtyre dy vendeve është centralizimi i tepruar i sistemeve të të vakëfeve. Ndryshe nga Turqia, nuk ka ndodhur një lëvizje dramatike dhe gjithëpërfshirëse për të shuar personalitetet juridike të vakëfeve dhe për t’i bashkuar ato në një bankë gjigante. Megjithatë, është e vërtetë që të gjitha vakëfet në Malajzi dhe Singapor, qofshin ato vakëfe monetare apo të pronave, janë ndikuar nga një centralizim masiv, një fenomen universal që meriton vëmendje të mëtejshme.