Debati dhe diskutimi mbi interesin është diçka që është thellësisht e rrënjosur si në histori ashtu edhe në fe. Jo vetëm Islami, por edhe disa fe të tjera të mëdha, përfshirë Hinduizmin, Judaizmin dhe Krishtërimin, e kanë ndaluar interesin? Edhe disa filozofë, si Sokrati, e kanë vënë në pikëpyetje legjitimitetin e interesit. Megjithatë, interesi është shumë i pranishëm në kohët moderne dhe, për rrjedhojë, është e natyrshme që njerëzit të pyesin për arsyetimin që qëndron pas ndalimit të tij në këto fe të mëdha. Përgjigjja shkurt është se ai i shkakton dëm njerëzimit në disa mënyra të ndryshme. Ai është përgjegjës për një pjesë të madhe të paqëndrueshmërisë dhe padrejtësive që mbizotërojnë në sistemin financiar ndërkombëtar, i cili është fokusi i këtij diskutimi.
Dihet gjerësisht se bota ka përjetuar një numër krizash financiare gjatë tre deri në katër dekadat e fundit, duke filluar disa vite para zhvlerësimit të dollarit në vitin 1971 kur tregjet e këmbimit valutor u bënë jashtëzakonisht të paqëndrueshme. Krizat vazhduan pavarësisht dy zhvlerësimeve të dollarit dhe Amendamentit të Dytë të Marrëveshjes së Artikujve të Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN). Ndodhi rënia e tregut të aksioneve në SHBA në tetor 1987, e ndjekur nga shpërthimi i flluskës së tregut të aksioneve japoneze në vitet 1990, shpërbërja e Mekanizmit të Normës së Këmbimit Evropian (ERM) në vitet 1992-93, kriza e Azisë Lindore në vitin 1997, kriza ruse në vitin 1998, kriza e fondeve mbrojtëse amerikane po atë vit dhe kriza e kursit të këmbimit në Brazil në vitin 1999. Këto janë vetëm disa nga krizat që bota ka përjetuar. Të gjitha këto kanë krijuar një ndjenjë pasigurie se ndoshta ka diçka thelbësisht të gabuar në sistemin financiar ndërkombëtar. Prandaj, ka një thirrje për një “arkitekturë të re.”
Një arkitekturë e re nuk mund të hartohet, megjithatë, pa u përcaktuar shkaktarët ose shkaktari përfundimtar i këtyre krizave. Do të ishte tepër e thjeshtuar të thuhet se ekziston vetëm një shkak i këtyre krizave. Megjithatë, mund të mos jetë jorealiste të thuhet se ekziston një shkak kryesor — një “shkak i të gjithë shkaqeve”, për të thënë kështu. Ky diskutim synon dhe përpiqet të tregojë këtë shkak të të gjithë shkaqeve.
Rrënjët e krizave
Një numër ekonomistësh kanë bërë përpjekje për të përcaktuar pse kanë ndodhur këto kriza. Disa e konsiderojnë shkak liberalizimin financiar në një mjedis ku sistemet financiare të shumë vendeve nuk janë të shëndosha për shkak të rregullimit dhe mbikëqyrjes së papërshtatshme. Të tjerë ndjejnë se shkaktari përfundimtar është shpërthimi i flluskës spekulative në çmimet e aseteve, e nxitur fillimisht nga tepricat e ndërmjetësve financiarë. Gjithashtu është argumentuar se shkaku rrënjësor i krizave ishte mospërputhja e afateve: detyrimet ndërkombëtare afatshkurtra ishin shumë më të mëdha se asetet afatshkurtra. Literatura e disponueshme tregon edhe një sërë shkaqesh të tjera.
Edhe pse të gjithë këta faktorë kanë pasur një rol në krizë, deri më tani nuk duket të jetë zhvilluar një konsensus mbi shkakun përfundimtar apo shkakun e të gjithë shkaqeve. Në mungesë të një kuptimi të saktë të këtij shkaku rrënjësor, janë propozuar zgjidhje të kundërta. Kjo e bën të vështirë hartimin e një programi efektiv reformash. Prandaj, propozimet për arkitekturën e re nuk kanë mundur të shkojnë përtej parimeve bazë të urtësisë konvencionale, dhe theksojnë politika makroekonomike të shëndosha së bashku me kurse këmbimi të qëndrueshme, rregullim dhe mbikëqyrje të duhur, dhe transparencë më të madhe. Këto parime janë padyshim të domosdoshme sepse, në analizën përfundimtare, të gjitha krizat e kanë rrënjën në politika të pashëndetshme fiskale, monetare dhe të kursit të këmbimit. Prandaj, askush nuk e ka mohuar ndonjëherë nevojën për zbatimin e ndershëm të tyre. Megjithatë, këto parime janë shkelur dhe vazhdojnë të shkelen.
Shkelja e vazhdueshme e këtyre parimeve sjell në mendje një sërë pyetjesh. Së pari, çfarë e bën të mundur vazhdimin e çekuilibrave makroekonomikë, kurseve të këmbimit të paqëndrueshme dhe praktikave të pashëndetshme financiare për një periudhë të gjatë? Do të pritej që disiplina e tregut të ishte në gjendje t’i korrigjonte këto, duke siguruar zbatimin e ndershëm dhe efektiv të parimeve bazë të urtësisë konvencionale. Është mjaft e qartë se disiplina e tregut nuk është në gjendje të parandalojë çekuilibrat makroekonomikë në sektorin publik dhe jetesën përtej mundësive në sektorin privat. Çfarë është ajo që e bën të mundur mbingarkesën me borxhe, kur kjo është provuar të jetë faktori kryesor që çon flluskat spekulative drejt shpërthimit? A është kjo për shkak të mungesës së disiplinës së tregut?
Pyetja e dytë e që lidhet me këtë temë është se pse disa prej vendeve që kanë ndjekur politika të shëndosha fiskale dhe monetare gjithashtu janë përballur me kriza. Kriza e Mekanizmit të Kursit të Këmbimit (ERM) në fillim të viteve 1990 vë në pikëpyetje mendimin se krizat në tregjet e këmbimit valutor burojnë nga politika fiskale dhe monetare të padisiplinuara. Shumë nga vendet e përfshira në krizë nuk kishin politika tepër ekspansioniste. Edhe vendet e Azisë Lindore nuk përputhen bindshëm me modelin e politikave makroekonomike të pashëndetshme.
Pyetja e tretë, po aq e rëndësishme, është: Pse sistemet financiare në dukje të rregulluara mirë, si ato të Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Mbretërisë së Bashkuar, janë përballur gjithashtu me kriza?
Një pyetje ngushtësisht e lidhur është nëse rregullimi më i madh, mbikëqyrja dhe transparenca do të ndihmojnë vetvetiu në shmangien e krizave të tilla.
Mungesë e disiplinës së tregut: A është ky shkaku kryesor?
Nuk mund t’u përgjigjemi këtyre pyetjeve pa shqyrtuar arsyen themelore për dështimin në zbatimin e parimeve bazë të arkitekturës së re, megjithëse ato janë pjesë e urtësisë konvencionale. Shkaku parësor, siç duket, është mungesa e disiplinës së mjaftueshme të tregut në sistemin financiar konvencional. Në vend që të bëjë që depozituesit dhe bankierët të ndajnë rreziqet e biznesit, sistemi u garanton atyre kthimin e depozitave ose kredive me interes. Kjo bën që depozituesit të kenë pak interes për shëndetin financiar të institucionit. Gjithashtu, i bën bankat të mbështeten te garancitë për të dhënë financime për thuajse çdo qëllim, përfshirë spekulimin. Megjithatë, kolaterali nuk mund të jetë zëvendësim për një vlerësim më të kujdesshëm të projektit që financohet. Kjo sepse vlera e kolateralit mund të preket nga të njëjtët faktorë që ulin aftësinë e huamarrësit për të shlyer kredinë. Aftësia e tregut për të imponuar disiplinën e nevojshme kështu dëmtohet dhe çon në një zgjerim të pashëndetshëm të vëllimit të përgjithshëm të kredisë, në mbingarkesë me borxhe dhe në një mënyrë jetese përtej mundësive. Kjo prirje e sistemit përforcohet më tej nga prirja e sistemit tatimor në favor të financimit me borxh – dividentët i nënshtrohen tatimit, ndërsa pagesat e interesit lejohen si shpenzime të zbritshme nga taksat.
Mungesa e disiplinës së mjaftueshme të tregut në sistemin financiar, megjithatë, nuk është diçka e re. Ajo ka ekzistuar gjatë gjithë zhvillimit dhe përhapjes së sistemit financiar konvencional. Atëherë, mund të pyetet, pse ka pasur më shumë paqëndrueshmëri në dy dekadat e fundit? Ajo që ka krijuar ndryshimin është rritja e vëllimit të fondeve si rezultat i zhvillimit të shpejtë ekonomik pas Luftës së Dytë Botërore, revolucioni në teknologjinë e informacionit dhe të komunikimit, dhe liberalizimi i tregjeve të këmbimit valutor. Këto zhvillime janë, megjithatë, një shfaqje e përparimit njerëzor dhe nuk mund të fajësohen për krizat. Kur vëllimi i fondeve ishte i vogël, kishte kontroll mbi lëvizjen e tyre të lirë dhe kurset e këmbimit ishin të fiksuara, mungesa e disiplinës së tregut nuk mund të krijonte dëme të mëdha. Megjithatë, tani situata është ndryshe.
Në vend që të fajësohen zhvillimet e reja, do të ishte më e përshtatshme të shqyrtohej me kujdes linja e dobët në sistemin financiar ndërkombëtar që buron nga mungesa e disiplinës së mjaftueshme të tregut për shkak të mungesës së ndarjes së qartë të rrezikut. Është pikërisht kjo linjë dobësie që e bën të mundur për financuesit të japin hua në mënyrë të tepruar dhe gjithashtu të lëvizin fondet me shpejtësi nga një vend në tjetrin me ndryshimin më të vogël në mjedisin ekonomik. Kështu, një shkallë e lartë paqëndrueshmërie injektohet në normat e interesit dhe çmimet e aseteve. Kjo gjeneron pasiguri në tregun e investimeve, gjë që në kthim pengon formimin e kapitalit dhe çon në shpërndarje të gabuar të burimeve. Ajo gjithashtu i shtyn si huamarrësit ashtu edhe huadhënësit nga segmenti afatgjatë i tregut të borxhit drejt segmentit afatshkurtër. Si pasojë, ka një rritje të mprehtë të borxhit afatshkurtër me levë të lartë, gjë që e ka thelluar paqëndrueshmërinë ekonomike dhe financiare. FMN-ja e ka bërë të ditur këtë fakt në Raportin e Saj Ekonomik Botëror të majit 1998, duke deklaruar se vendet me nivele të larta të borxhit afatshkurtër janë “të prirura të jenë veçanërisht të ndjeshme ndaj goditjeve të brendshme dhe të jashtme dhe si rrjedhojë të prekshme nga krizat financiare.”
Mund të shtrohet pyetja këtu pse një rritje e borxhit, dhe në veçanti e borxhit afatshkurtër, duhet të thellojë paqëndrueshmërinë. Një nga arsyet kryesore për këtë është lidhja e ngushtë midis qasjes së lehtë në kredi, çekuilibrave makroekonomikë dhe paqëndrueshmërisë financiare. Qasja e lehtë në kredi e bën të mundur për sektorin publik të ketë një profil të lartë borxhi. Sektori privat gjithashtu është në gjendje të jetojë përtej mundësive të tij dhe të ketë një mbingarkesë me borxh. Nëse borxhi nuk përdoret në mënyrë produktive, aftësia për ta shlyer atë nuk rritet në përpjesëtim me borxhin. Kjo çon në brishtësi financiare dhe kriza borxhi. Sa më e madhe të jetë varësia nga borxhi afatshkurtër dhe sa më i lartë të jetë shkalla e mbingarkesës me borxh, aq më të ashpra mund të jenë krizat. Kjo sepse borxhi afatshkurtër është lehtësisht i kthyeshëm për huadhënësin, por shlyerja e tij nga huamarrësi është e vështirë. Kjo është veçanërisht e vërtetë nëse shuma e marrë hua është e lidhur në asete spekulative që sjellin humbje, ose në investime afatmesme dhe afatgjata me një periudhë të gjatë maturimi.
Ndërkohë që mund të mos ketë asgjë të gabuar në thelb një sasi e arsyeshme borxhi afatshkurtër që përdoret për financimin e blerjes dhe shitjes së mallrave dhe shërbimeve reale, një tepricë e tij ka gjasa të devijohet drejt përdorimeve joproduktive si dhe spekulimeve në tregjet e këmbimit valutor, të aksioneve dhe të pasurive të paluajtshme. Jean-Claude Trichet, Presidenti i Bankës Qendrore Evropiane, kishte të drejtë kur theksoi se “një flluskë ka më shumë gjasa të zhvillohet kur investitorët mund të rrisin pozicionet e tyre përmes fondeve të huazuara.”
Për ta bërë argumentin më të qartë, do të doja të paraqisja katër shembuj. Këta janë:
- Kriza e Azisë Lindore;
- Rënia e fondit spekulativ Long-Term Capital Management (LTCM);
- Paqëndrueshmëria në tregun e këmbimit valutor; dhe
- Çekuilibrat e tanishëm në ekonominë e SHBA-ve.
Këta shembuj do të ndihmojnë në shpjegimin e arsyes pse qasja e lehtë në kredi dhe rritja e theksuar e borxhit, veçanërisht borxhit afatshkurtër, janë rezultat i mungesës së disiplinës së mjaftueshme të tregut në tregjet financiare për shkak të mungesës së ndarjes së rrezikut.
Kriza e Azisë Lindore: Të ashtuquajturit “Tigra të Lindjes” ishin konsideruar ndër historitë më të suksesshme të ekonomisë globale. Ata kishin norma të larta të kursimeve dhe investimeve të brendshme, të shoqëruara me inflacion të ulët. Ata ndoqën gjithashtu politika të shëndetshme fiskale që mund të ishin për t’u pasur zili nga një numër vendesh në zhvillim. Meqenëse një nga shkaqet kryesore të paqëndrueshmërisë financiare është financimi i deficitit të qeverisë me obligacione ose instrumente me interes të fiksuar, disiplina fiskale e këtyre vendeve do të duhej të kishte shpëtuar nga një paqëndrueshmëri e tillë. Megjithatë, kjo nuk ndodhi. Pati një rritje të shpejtë të kredisë bankare në monedhën vendase për sektorin privat nga bankat vendase, bazuar në huatë lehtësisht të disponueshme afatshkurtra në monedhë të huaj nga jashtë. Kjo krijoi një rritje spekulative në tregjet e aksioneve dhe të pasurive të paluajtshme, e cila gjeneroi një ndjesi të “euforisë irracionale” dhe i shtyu çmimet e aseteve përtej asaj që diktonin bazat ekonomike.
Prurjet e mëdha të këmbimit valutor nga jashtë gjithashtu i mundësuan bankave qendrore të mbajnë të fiksuar kursin e këmbimit. Kjo ndihmoi në sigurimin e garancisë që u nevojitej bankave të huaja për të dhënë hua. Normat relativisht të larta të interesit në vend ndihmuan në tërheqjen e mëtejshme të fondeve nga jashtë në monedha të huaja për të financuar bum-in e vazhdueshëm në tregjet e aseteve. Meqë rreth 64 përqind e këtyre prurjeve në pesë vendet më të prekura (Koreja e Jugut, Indonezia, Tajlanda, Malajzia dhe Filipinet) ishin afatshkurtra, kishte një përputhje të papërshtatshme të maturitetit dhe të monedhës. Kjo u bashkua me korrupsionin politik dhe rregullimin e dobët bankar për të dhënë hua në mënyrë të tepruar kompanive të favorizuara. Këto kompani u mbingarkuan tej mase me borxh.
Rritja e shpejtë e këtyre kompanive u bë e mundur falë disponueshmërisë së financimeve të lehta nga bankat konvencionale. Në një sistem ku nuk ekziston ndarja e rrezikut/dhënies së shpërblimit, bankat komerciale zakonisht nuk janë të kufizuara për të shqyrtuar projektet me kujdes të detajuar. Ishte gabimi i vjetër i dhënies së huave përmes kolateralit pa vlerësuar në mënyrë të mjaftueshme rreziqet që ndodhnin pas. Ndarja e rrezikut do të kishte detyruar bankat që të shqyrtonin projektet më me kujdes. Ato nuk do të kishin pranuar as presionet politike nëse do të konsideronin projektet si shumë të rrezikshme.
Prandaj, ka një arsyetim të fortë për të arritur në përfundimin se një nga shkaqet më të rëndësishme të huave afatshkurtër të tepruara ishte mungesa e disiplinës së tregut, që rrjedh nga mungesa e ndarjes së rrezikut nga bankat dhe depozituesit. Është shumë e vështirë për rregullatorët të imponojnë një disiplinë të tillë përveçse operatorët e tregut të jenë vetë të motivuar siç duhet. Sigurimi i marrëveshjes për të marrë depozitat ose shumën e kredisë me një normë të paracaktuar kthimi është ajo që pengon këtë proces.
Pati një rrjedhje të kundërt fondesh sapo ndodhi një goditje negative. Këto goditje çojnë në një rënie të besimit në aftësinë e vendit huamarrës për të përmbushur detyrimet e tij në monedhë të huaj. Dalja e shpejtë e këmbimit valutor çoi në një rënie të ndjeshme të kurseve të këmbimit dhe çmimeve të aseteve. Gjithashtu pati një rritje të mprehtë të vlerës së borxhit në monedhën vendase. Huamarrësit e sektorit privat, të cilët pritej të shlyenin borxhet e tyre në monedhën vendase, nuk arritën të shlyenin borxhet sipas planit. Kjo çoi në një krizë bankare vendase, e cila pati pasojat e saj edhe në bankat e huaja për shkak të pamundësisë së bankave vendase për të përmbushur detyrimet e jashtme. E gjithë kjo nuk do të kishte qenë e mundur në rastin e financimit me kapital ose edhe borxhit afatmesëm dhe afatgjatë.
Qeveritë kanë vetëm dy mundësi në këto rrethana. Mundësia e parë është që të shpëtojnë bankat vendase me një kosto të madhe për taksapaguesit. Mundësia e dytë është të lejojnë që bankat problematike të dështojnë. Kjo mundësi e dytë zakonisht nuk konsiderohet e realizueshme nga ana politike, edhe pse ka pasur sugjerime të kundërta. Kjo për arsye se në një sistem financiar që siguron, në parim, shlyerjen e depozitave me interes, nuk është e dëshirueshme që qeveritë të lejojnë shkeljen e këtij parimi dhe, kështu, të kryejnë një shkelje të besimit. Për më tepër, ka gjithashtu një supozim që nëse bankat e mëdha lejohet të dështojnë, sistemi financiar do të shembet si pasojë e ndikimeve të përhapjes së problemeve. Ekonomia do të pësojë një goditje të rëndë — dhe kështu, doktrinat e “shumë të mëdha për të dështuar”. Për këtë arsye, qeveritë zakonisht ndihen më të sigurta nga ana politike duke zgjedhur alternativën e parë, atë të shpëtimit të bankave.
Për qeveritë që u përballën me krizën e Azisë Lindore, kjo ngriti problemin e si të shpëtohen bankat e jashtme kur detyrimet e jashtme të bankave vendase ishin në monedhë të huaj dhe bankat qendrore nuk kishin mjetet e nevojshme valutore për këtë qëllim. Rezervat e tyre valutore kishin rënë në mënyrë të shpejtë. Pra, ishte e nevojshme të merrej ndihmë nga ndonjë institucion i jashtëm. FMN-ja erdhi në ndihmë për të ofruar këtë asistencë. Kjo natyrisht shkaktoi një stuhi kritikash nga ata që ishin kundër shpëtimit. U ngrit një thirrje për reformën e FMN-së duke e zvogëluar rolin e saj. Megjithatë, FMN-ja nuk kishte mundësi tjetër. Kishte shumë presion mbi të nga anëtarët e saj të fuqishëm, bankat e të cilëve ndodheshin në vështirësi. Refuzimi i FMN-së për të ofruar burime do të destabilizonte tërë sistemin financiar ndërkombëtar. Prandaj, ajo iu nënshtrua presionit. Megjithatë, shpëtimi i saj, pa dashje, e transferoi borxhin nga bankat private të huaja te bankat qendrore dhe qeveritë e vendeve të prekur. Joseph Stiglitz, një fitues i Çmimit Nobel, ka thënë me mençuri se “borxhet private nuk duhet të shndërrohen në borxhe publike – një gabim që u bë në shumë raste si pasojë e presionit nga bankat dhe qeveritë perëndimore.” Profesori James Tobin, një tjetër fitues i Çmimit Nobel, ka përfunduar gjithashtu se “kur bankat dhe bizneset private mund të huazojnë në sasi, afate dhe valuta të ndryshme, ato krijojnë pretendime për rezervat e vendit të tyre.”
Ky diskutim mbi rolin e mbështetjes së tepërt në hyrjet afatshkurtra të fondeve në rastin e krizës së Azisë Lindore nuk duhet të krijojë përshtypjen e gabuar se kjo nuk është e mundur në vendet e industrializuara. Kjo është e mundur edhe atje, pavarësisht nga fakti se ato kanë sisteme bankare më të rregulluara dhe të mbikëqyrura. FMN-ja ka paralajmëruar qartë për ekzistencën e mundësisë së tillë, duke thënë se “Pavarësisht shkaqeve të tyre, dinamikat e tregut të rritjeve dhe rënieve nuk janë karakteristike vetëm për tregjet në zhvillim dhe është joreale të mendohet se ato mund të eliminohen plotësisht ndonjëherë.”
Kolapsi i Fondit Mbrojtës të Kapitalit Afatgjatë të Menaxhimit (LTCM): Tani kalojmë në shembullin e dytë, që lidhet me kolapsin e fondit të hedge të SHBA-së, LTCM, në vitin 1998. Kjo ndodhi gjithashtu për shkak të huave afatshkurtëra me leva të larta. Pavarësisht se emri “fond i hedge” na sjell ndër mend idenë e zvogëlimit të rrezikut, “fondet e hedge zakonisht bëjnë pikërisht të kundërtën e asaj që sugjeron emri i tyre: ato spekullojnë.” Ato janë “asgjë më shumë se spekulues grabitqarë, duke huazuar në mënyrë të rëndë për të rritur bastet e tyre.” Këto fonde hedge janë kryesisht të pa rregulluara dhe nuk janë të ngarkuara me kufizimet mbi levergimin ose shitjet e shkurtra. Ato janë të lira të marrin pozita të përqendruara në një firmë të vetme, industri ose sektor, edhe pse këto pozita konsiderohen “jo të arsyeshme” nëse merren nga menaxherët e tjerë të fondeve institucionale. Pra, ato janë në gjendje të ndjekin strategjitë e investimit ose tregtimit që duan, pa marrë parasysh ndikimin që mund të ketë kjo për të tjerët.
Ka një dyshim të fortë që këto fonde hedge nuk operojnë në izolim. Nëse do të ishte kështu, ato ndoshta nuk do të ishin në gjendje të bënin fitime të mëdha dhe rreziqet ndaj të cilave janë të ekspozuara do të ishin gjithashtu shumë më të mëdha. Pra, ato zakonisht kan tendencen të operojnë në bashkëveprim. Kjo bëhet e mundur sepse drejtorët e tyre ekzekutivë shpesh shkojnë në të njëjtat klube, darkojnë bashkë dhe njohin njëri-tjetrin shumë mirë. Duke u mbështetur në pasurinë e tyre personale dhe shumicën e fondeve që mund të huazojnë, ata janë në gjendje të destabilizojnë tregun financiar të çdo vendi të botës kurdo që gjejnë se është në interesin e tyre.
Prandaj, ato shpesh fajësohen për manipulimin e tregjeve nga Hong Kongu deri në Londër dhe Nju Jork. Ish-kryeministri malaizjan Mahathir Muhammad akuzoi se spekulatorët e monedhës afatshkurtër, dhe sidomos fondet e mëdha të hedge, ishin shkaku kryesor i kolapsit të Ringgit-it malajzias, si dhe të ekonomisë malajziane në verën e vitit 1997. Sigurisht, është e vështirë të provohet kjo akuzë sepse këto fonde bashkëpunojnë dhe operojnë me aftësi të madhe dhe fshehtësi. Megjithatë, nuk ka arsye për të dyshuar atë që ka thënë Z. Muhammad. Është shumë e mundur që këto fonde mund të kenë luajtur një rol të rëndësishëm në kolapsin e jo vetëm Ringgit-it malajzias, por edhe Thai Baht-it dhe disa monedhave të tjera të Azisë Lindore.
Aftësia e këtyre fondeve hedge për të huazuar rëndë është e qartë nga levergimi i LTCM-së prej 25:1 në mes të vitit 1998. Humbjet që ajo pësoi e ulën kapitalin e saj (vlerën neto të asetit) nga 4.8 miliardë dollarë në 2.3 miliardë dollarë në gusht 1998. Levergimi i saj, për këtë arsye, u rrit në 50:1 në pozitat e saj të bilancit. Megjithatë, kapitali i saj vazhdoi të shkatërrohej nga humbjet, duke arritur vetëm 600 milion dollarë, ose një tetëdhjetë e katërta e vlerës fillestare, më 23 shtator 1998. Pasi pozitat e saj të bilancit kaluan më shumë se 100 miliardë dollarë në atë datë, levergimi i saj u rrit në 167 herë kapitalin. Pra, kishte shtresa të borxhit mbi shtresa, që u bënë të vështira për t’u menaxhuar. Rezerva Federale duhej të vinte në ndihmë sepse dështimi i saj do të paraqiste rreziqe të mëdha sistemike. Shumë nga bankat më të mëdha komerciale, të cilat mbikëqyren nga Rezerva Federale dhe konsiderohen të shëndetshme dhe të qëndrueshme, kishin huazuar shuma të mëdha këtyre fondeve. Nëse Rezerva Federale nuk do t’i kishte ardhur në ndihmë, mund të kishte pasur një krizë të rëndë në sistemin financiar të SHBA-së me efekte të përhapjes dhe ndikimit në të gjithë botën. Nëse një fatkeqësi e një fondi spekulativ të vetëm me një kapital fillestar prej vetëm 4.8 miliardë dollarësh mund të çonte ekonominë e SHBA-së dhe atë botërore në prag të një katastrofe financiare, atëherë do të ishte krejtësisht e ligjshme të shtrohej pyetja se çfarë do të ndodhte nëse një numër më i madh i rreth 6,000 fondeve spekulative do të hynin në telashe.
Fondi i Hedge dhe Roli i Bankave: Një fond hedge është në gjendje të vazhdojë operacionet e tij në fshehtësi sepse, sipas Alan Greenspan, Kryetarit të Bordit të Guvernatorëve të Sistemës së Rezervës Federale të SHBA-së, ai është “strukturuar për të shmangur rregullimin duke kufizuar klientelën e tij në një numër të vogël individësh shumë të sofistikuar dhe shumë të pasur.” Ai nuk shpjegon, megjithatë, se si bankat e gjetën të mundur të ofronin huadhënie me levergim të tepërt për këta “individë shumë të sofistikuar dhe shumë të pasur” për spekulime të rrezikshme, në një sistem bankar që supozohej të ishte shumë i rregulluar dhe i mbikëqyrur. A ishin ata të pavetëdijshëm për faktin e njohur se sa më i lartë të jetë financimi me borxh, aq më i madh është rreziku i dështimit? Zhbllokimi i pozicioneve të leverguara (pozicione te financuara me boxh) mund të shkaktojë tronditje të mëdha në tregjet financiare duke i thelluar lëvizjet e tregut dhe duke gjenruar efekte zinxhir.
Ky shembull tregon se një krizë financiare nuk lind vetëm kur ka një rregullim të gabuar të bankave, siç ishte rasti i Azisë Lindore, por gjithashtu mund të ndodhë në një sistem të rregulluar dhe të mbikëqyrur siç është ai i SHBA-së. Edhe pse fondet e hedge nuk ishin të rregulluara, bankat ishin. Atëherë, pse bankat dhanë shuma të mëdha huash për LTCM dhe fonde të tjera? Çfarë po bënin mbikëqyrësit dhe pse ata nuk mundën të zbulojnë dhe korrigjojnë këtë problem përpara krizës? A ka ndonjë siguri që rregullimi i fondeve të hedge, në mungesë të ndarjes së rrezikut nga bankat, do të ndalonte rrjedhën e tepërt të fondeve për spekulatorë të tjerë që nuk janë të rregulluar?
Paqëndrueshmëria në tregun e këmbimit valutor: Tani kalojmë në shembullin e tretë, që është pasiguria në tregun e këmbimit valutor. Mbështetja e rëndë në huamarrjen afatshkurtër ka futur gjithashtu një shkallë të konsiderueshme pasigurie në tregjet ndërkombëtare të këmbimit valutor. Sipas një ankete të kryer nga Banka e Rregullave Ndërkombëtare (BIS), qarkullimi ditor në tregjet tradicionale të këmbimit valutor, të korrigjuar për dyfishimin e numrit, ishte rritur në 1,830 miliardë dollarë në prill të vitit 2004 krahasuar me 590 miliardë dollarë në prill të vitit 1989. Qarkullimi ditor i këmbimit valutor në prill të vitit 2004 ishte më shumë se 37 herë vëllimi ditor i tregtisë botërore të mallrave (eksportet plus importet). Edhe nëse bëhet një përllogaritje për shërbime, transferet njëanëshe dhe flukset jo spekulative të kapitalit, qarkullimi është shumë më i madh sesa i justifikuar. Vetëm 35 përqind e qarkullimit të vitit 2004 ishte i lidhur me transaksionet e menjëhershme (spot), të cilat janë rritur me një normë të përbërë vjetore prej rreth 1.9 përqind në vit gjatë 15 viteve që nga prilli i vitit 1989. Pjesa tjetër e qarkullimit – 65 përqind – ishte kryesisht e lidhur me përpara të drejtpërdrejta dhe shkëmbime të këmbimit valutor (swap). Këto kanë regjistruar një rritje të përbërë prej 11.8 përqind në vit, shumë më tepër sesa rritja prej 7.6 përqind në vit të tregtisë botërore gjatë këtij periudhe.
Bankierët zakonisht pohojnë se i kushtojnë vëmendje të duhur qëllimit përfundimtar të përdorimit të fondeve. Po sikur kjo të ishte e vërtetë, a do të kishte një shkallë të tillë të lartë të dhënies së kredisë të leverguar ( me borxh) për transaksione spekulative? Levergimi i lartë ka pasur efektin e shtytjes së tregjeve të këmbimit valutor përmes spekulimeve afatshkurtra në vend që të mbështetej në faktorë themelorë afatgjatë. Kjo ka bërë që ato të jenë shumë të paqëndrueshme dhe të injektojnë pasiguri të tepërt në to. Funksionimi efikas i këtyre tregjeve është dëmtuar, prandaj. Përpjekjet e bankave qendrore për të kapërcyer këtë pasiguri përmes ndryshimeve të vogla në normat e interesit ose ndërhyrjeve me disa qindra milionë dollarë në ditë nuk kanë qenë përgjithësisht të suksesshme në mënyrë të rëndësishme.
Rritja dramatike e transaksioneve spekulative, nga të cilat derivatet janë vetëm manifestimi i fundit, ka shkaktuar gjithashtu një zgjerim të madh në sistemin e pagesave; aq sa ish-Drejtoresha e Përgjithshme e Bankës për Rregullat Ndërkombëtare dhe Kryetare e Forumit të Stabilitetit Financiar, Andrew Crockett, ka pranuar se “ekonomitë tona janë bërë gjithnjë e më të ndjeshme ndaj një mundësie për prishjen e sistemit të pagesave.” Edhe vetë z. Greenspan, duke vëzhguar nga qendra kryesore e financave ndërkombëtare, e konsideron befasues këtë zgjerim të financave ndërkufitare në krahasim me tregtinë që ato financojnë. Një zgjerim kaq i madh nënkupton se, nëse do të shfaqeshin probleme, ato mund të përhapeshin shpejt në të gjithë sistemin financiar, duke shkaktuar një efekt domino mbi institucionet financiare.
Pabarazitë ekonomike të SHBA-së: Tani, le të shohim shembullin e katërt, që lidhet me pabarazitë ekonomike të SHBA-së. Edhe pse SHBA-ja ka arritur rezultate të mira gjatë viteve të fundit sipas shumicës së masave të performancës ekonomike, ndryshimi i madh dhe në rritje mes asaj që prodhon dhe asaj që konsumon është shqetësues.Llogaria tregtare e SHBA-ve ka qenë vazhdimisht në deficit që nga fundi i viteve 1970 dhe llogaria aktuale ka qenë në një gjendje të ngjashme që nga mesviti i viteve 1980. Deficiti i llogarisë aktuale ka arritur tashmë një nivel rekord prej 6.3 përqind të produktit të brendshëm bruto (PBB). Si rezultat i këtyre deficiteve të vazhdueshme, borxhi i huaj neto i SHBA-ve ka arritur një nivel rekord të lartë, si në terma absolutë ashtu edhe si përqindje e PBB-së së saj.
Deficiti i llogarisë aktuale është një pasqyrë e deficitit të buxhetit të sektorit publik dhe të mangësisë së kursimeve të sektorit privat. Qeveria federale ka shpenzuar më shumë se sa ka mbledhur çdo vit që nga 1970, përveç një pushimi të shkurtër midis 1998 dhe 2001. Buxheti ka kaluar nga një tepricë prej 236 miliardë dollarësh në vitin fiskal 2000 në një deficit prej 400 miliardë dollarësh në 2004. Kursimi neto i sektorit privat të SHBA-së, dmth kursimi nga familjet dhe bizneset minus investimi i tyre, ka qenë negativ që nga mesviti i viteve 1990 si rezultat i një periudhe huamarrje dhe shpenzimi nga ana e familjeve dhe firmave. Norma e kursimit të familjeve ka rënë që nga fundi i viteve 1990. Në vitin 2004, familjet kursyen vetëm 1 përqind të të ardhurave të pas tatimeve krahasuar me 8 përqind në mesatare nga 1950 deri në 2000. Megjithatë, investimi në pasuri të patundshme dhe në pajisje të fabrikave inshin të larta. Kjo ka gjeneruar një diferencë kursimi që duhej të kishte rritur normat e interesit, por nuk e ka bërë këtë. Arsyeja është hyrja e fondeve nga jashtë, veçanërisht nga Kina, Japonia dhe India. Normat e ulëta të interesit kanë gjeneruar një bum në çmimet e pasurive të patundshme rezidenciale. Rritja e pasurisë neto të familjeve, bashkë me normat e ulëta të interesit, ka pasur efektin e nxitjes së shpenzimeve të konsumit më tej në kurriz të kursimeve.
Kjo ngre pyetjen pse ka qenë e mundur që pasiguria ekonomike të vazhdojë për një periudhë kaq të gjatë dhe pse korrigjimi nuk është realizuar nga forcat e tregut. Arsyeja, ashtu siç u diskutua më parë në rastet e tjera, është mungesa e disiplinës së mjaftueshme të tregut në sistemin financiar. Pse sektori publik dhe privat duhet të kufizojnë shpenzimet kur normat e interesit janë të ulëta dhe është e lehtë të huazosh? Huazimi është i lehtë për shkak të mungesës së ndarjes së rrezikut nga depozituesit dhe bankat. Në skenarin aktual, forcat e tregut mund të mos arrijnë të imponojnë disiplinë fiskale mbi qeverinë e SHBA-së, por ato mund të kontribuojnë të paktën në uljen e huave për sektorin privat. Rritja e kursimeve që mund të vijë si pasojë mund të jetë e aftë të kompensojë ndikimin e deficitëve të sektorit publik.
Kjo sjell në fokus pyetjen kyçe se sa kohë do të jenë të gatshëm të huazojnë të huajt për SHBA-në. Besimi në forcën dhe stabilitetin e dollarit është i nevojshëm për ta bërë atë një monedhë rezervë. Çfarë do të ndodhë nëse deficitët vazhdojnë, krijojnë humbje besimi në dollar dhe shkaktojnë një rrjedhje fondesh nga SHBA? Kjo nuk është vetëm një pyetje teorike. Gjatë 30 viteve të fundit, dollari ka kaluar katër periudha të theksuara të devalvimit. Duke qenë se gati dy të tretat e rezervave valutore të botës janë ende në dollarë, një kalim masiv nga dollari në monedha të tjera dhe lëndë të para, ashtu siç ndodhi në fund të viteve 1960, mund të çojë në një rënie të madhe të kursit të këmbimit të dollarit, rritje të normave të interesit dhe çmimeve të lëndëve të para, dhe një recesion në ekonominë e SHBA-së. Kjo mund të çojë tërë botën në një recesion të zgjatur. Korrigjimi do të vijë pastaj me një hakmarrje të fortë, që do të ishte veçanërisht e pafat, sepse një disiplinë më e fortë e tregut tani mund ta sillte këtë korrigjim shumë më herët dhe me më pak vuajtje.
Ky diskutim na çon tek pyetja më e rëndësishme dhe thelbi i këtij diskutimi: si mund të minimizohet pasiguria në tregjet financiare ndërkombëtare? Nëse kufizimi i mbështetjes në borxhin afatshkurtër është përgjigja, atëherë mënyra më e mirë për të arritur këtë qëllim duhet të identifikohet. Një nga mënyrat është rregullimi më i madh. Megjithatë, rregullimi, ndonëse i paevitueshëm, nuk mund të mbështetet plotësisht për shkak të vështirësive që përfshihen në aplikimin e tij në mënyrë të barabartë në të gjitha vendet dhe për të gjitha institucionet financiare. Ka tre arsye për këtë. Së pari, ka komplikimet që krijohen nga llogaritë jashtë bilancit, standardet e sekretit bankar dhe vështirësitë që hasin inspektorët bankarë për të vlerësuar me saktësi cilësinë e aseteve të bankave.
Së dyti, ekziston frika se nëse rregullat nuk zbatohen njësoj, fondet mund të zhvendosen në vende ku mund të shmangin rregullat, ku tashmë gjysma e fondeve hedging janë të vendosura. Krizat bankare të tregjeve në zhvillim ofrojnë disa shembuj të asaj se si bankat që duken të kapitalizuara mirë mund të rezultojnë të falimentuara për shkak të mos njohjes së cilësisë së dobët të portofolit të tyre të kredisë. Madje, kriza e LTCM-së tregon gjithashtu se si bankat në një sistem të dukshëm të rregulluar mund të përfshihen në një skenë spekulative. Së treti, përfshirja e bankave nën një regjim të fortë rregullator mund të rrisë jo vetëm kostot e zbatimit, por gjithashtu mund të mashtrojë depozituesit duke i bërë ata të mendojnë se depozitat e tyre gëzojnë një vulë sigurie rregullatore. Ky është një problem i njohur në sistemet financiare, ku rregullimet mund të krijojnë një ndjesi të rreme sigurie dhe kështu të lejojnë sjellje të pakujdesshme.
Kjo nuk do të thotë se rregullimi nuk është i nevojshëm. Megjithatë, rregullimi dhe mbikëqyrja do të ishin më efektive nëse do të kompletoheshin me një ndryshim paradigmatik në favor të një disipline më të madhe në sistemin financiar, duke i bërë depozituesit e investimeve dhe bankat të ndajnë risqet e bizneseve. Thjesht mbështetja te shpëtimi i bankave, siç sugjerojnë disa analistë, mund të mos na çojë mjaft larg. Ajo që është e nevojshme është jo vetëm të lejohet që aksionarët të vuajnë kur një bankë dështon, por gjithashtu të motivohet fort depozituesi që të jetë më i kujdesshëm në zgjedhjen e bankës së tij, dhe menaxhmenti i bankës të jetë më i kujdesshëm në marrjen e huave dhe investimeve. Menaxherët e bankave janë më të pozicionuar për të vlerësuar cilësinë e aseteve të tyre sesa rregullatorët dhe depozituesit, dhe shpërndarja e rrezikut do t’i motivonte ata të marrin vendimet që ata mendojnë se janë në interesin më të mirë të bankës dhe depozituesve të saj.
Kështu, është e nevojshme të forcohet rregullimi dhe mbikëqyrja e bankave përmes injektimit të vetë-disiplinës në sistemin financiar. Kjo mund të arrihet duke i bërë bankat, aksionarët dhe depozituesit e investimeve (ata që dëshirojnë të marrin një kthim nga depozitat e tyre) të ndajnë rreziqet e bankimit përmes një rritjeje të mbështetjes në kapitalin aksionar dhe uljen e mbështetjes në borxhe. Përveç prezantimit të shpërndarjes së rrezikut, është gjithashtu e nevojshme të kufizohet disponueshmëria e kredive për financimin e mallrave dhe shërbimeve reale, duke përfshirë gjithashtu ndarjen e rrezikut nga ana e huadhënësit.
Kërkesa për të bërë depozituesit pjesëmarrës në rreziqet e biznesit mund të ndihmojë në motivimin e tyre për të qenë më të kujdesshëm në zgjedhjen e bankave dhe për t’i monitoruar ato për të siguruar që janë të menaxhuara mirë. Po ashtu, duke përfshirë bankat në ndarjen e rreziqeve, menaxhmenti i bankave do të jetë më i kujdesshëm në vlerësimin e rreziqeve të financimit dhe do të monitorojë përdorimin e fondeve nga huamarrësit më efikasisht. Ky proces i dyfishtë i vlerësimit të propozimeve të investimeve, nga ana e huamarrësit dhe e huadhënësit, do të ndihmonte në ngritjen e disiplinës së tregut dhe do të fuste më shumë qëndrueshmëri në sistemin financiar. FMN ka shprehur mbështetje për financimin me aksione duke argumentuar se “investimi i huaj direkt, ndryshe nga flukset e huasë që krijojnë borxhe, shpesh konsiderohet si një mënyrë më e sigurt dhe më e qëndrueshme për të financuar zhvillimin, sepse ai lidhet me pronësinë dhe kontrollin e pasurive, pajisjeve dhe infrastrukturës dhe, për pasojë, financimin e kapacitetit krijues të rritjes së një ekonomie, ndërsa huamarrja afatshkurtër është më e prirur për të financuar konsumin. Për më tepër, në rast krize, ndërsa investitorët mund të shesin titujt e brendshëm dhe bankat mund të refuzojnë të rinovojnë huatë, pronarët e kapitalit fizik nuk mund të gjejnë blerës kaq lehtë.”
Kjo mund të ngrejë një kundërshtim se depozituesit e investimeve janë përgjithësisht shmangës të rrezikut dhe, ndryshe nga investitorët në aksione, ata nuk do të donin të ekspozonin depozitat e tyre ndaj rrezikut. Detyrimi për t’i detyruar ata të marrin rrezik mund të krijojë pasiguri dhe vështirësi për ta dhe për familjet e tyre. Për të shmangur një problem të tillë, duhet të jetë e mundur që bankat të investojnë fondet e siguruara nga depozituesit që shmangin rrezikun në asete me rrezik më të ulët. Bankat gjithashtu mund të kërkohet të krijojnë rezerva të mjaftueshme për kompensimin e humbjeve, në mënyrë që depozituesit të mos kenë domosdoshmërisht të vuajnë humbje. Ky qasje duhet të ketë avantazhin shtesë të bërjes së bankave më efektive në menaxhimin e rreziqeve të tyre dhe, kështu, duke bërë sistemin bankar më të sigurt dhe më të shëndetshëm.
Për më tepër, siç ka argumentuar Hicks, interesi duhet të paguhet si në kohë të mira, ashtu edhe në kohë të këqija, ndërsa dividendët mund të ulen në kohë të vështira dhe, në raste ekstreme, edhe të mos shpërndahen fare. Kështu, barra e financimit përmes aksioneve është më e lehtë. Nuk ka dyshim se në kohë të mira do të pritet një dividend më i lartë, por është pikërisht në ato kohë që barra e një dividendi më të lartë mund të përballohet. “Ndërmarrja do të ishte duke u siguruar deri diku,” për të përdorur fjalët e tij të sakta, “kundër një tensioni i cili, në kushte të vështira, mund të jetë serioz, me koston e një pagese të rritur në kushte kur është e lehtë të përballohet ajo.” Në këtë kuptim, rrezikshmëria e pozitës së saj do të zvogëlohej. Ky faktor pritet të ketë efekt në uljen e ndjeshme të falimentimeve të bizneseve dhe, si pasojë, në zbutjen — dhe jo thellimin — e paqëndrueshmërisë ekonomike.
Një rritje e besimit në financimin me aksione ka mbështetje edhe nga ekonomistët kryesorë, siç është Kenneth Rogoff, Profesor Ekonomie në Universitetin e Harvardit, i cili thekson: “Në një botë ideale, financimi me aksione dhe investimet direkte do të luanin një rol shumë më të madh.” Ai gjithashtu shton se: “Me një balancë më të mirë mes borxhit dhe aksioneve, ndarja e rreziqeve do të forcohej shumë dhe krizat financiare do të ishin më të buta.” Megjithatë, nëse, përveç një balance më të mirë mes borxhit dhe aksioneve, borxhi është gjithashtu i lidhur me blerjen e mallrave dhe shërbimeve të vërteta, siç kërkojnë mësimet islame, kjo do të na çonte një hap më tej në zvogëlimin e paqëndrueshmërisë në tregjet financiare duke kufizuar zgjerimin e tepruar të kreditimit për transaksione spekulative.
Mungesat e sistemit financiar të bazuar në interes krijojnë një justifikim të fortë për krijimin e një arkitekture të re për sistemin financiar ndërkombëtar. Ky ndryshim mund të realizohet përmes bankimit islam, i cili përpiqet të eliminojë interesin dhe të sjellë në vend të tij parimin e ndarjes së rrezikut dhe shpërblimit. Në këtë sistem, depozitat e kërkesës nuk marrin pjesë në rreziqet e financimit nga institucionet financiare, dhe për pasojë ato nuk përfitojnë asnjë kthim dhe duhet të garantohen. Ndërsa depozitat e investimit marrin pjesë në rrezikun dhe duhet të ndajnë fitimet ose humbjet në proporcione të dakorduara. Kjo do të transformonte depozituesit e investimeve në aksionarë të përkohshëm. Vënia e depozitave të investimit në institucionet financiare do të ishte si blerja e aksioneve të tyre, dhe tërheqja e tyre do të ishte si shpërblimi i këtyre aksioneve. E njëjta do të ishte edhe në rast se këto institucione huazonin bizneseve dhe i merrnin kthemat nga huamarrësit. Kjo do të sillte një pjesëmarrje në rrezikun e bizneseve që financojnë, duke ngritur ndjeshëm pjesën e kapitalit në financimin total dhe duke zvogëluar atë të borxhit. Kapitali do të merrte formën e aksioneve në shoqëri aksionerë, biznese të tjera ose të ndarjes së fitimit dhe humbjes (PLS) në projekte dhe mundësi përmes modave të financimit mudarabah dhe musharakah.
Mbështetja e mëtejshme në financimin me kapital nuk do të thotë se financimi me borxhe është plotësisht i përjashtuar. Kjo është për shkak se të gjitha nevojat financiare të individëve, bizneseve ose qeverive nuk mund të bëhen të përshtatshme për ndarjen e rrezikut dhe shpërblimit (PLS). Borxhi, prandaj, mbetet i domosdoshëm. Islami, si një fe praktike, nuk e ka ndaluar borxhin plotësisht në përpjekjen për të rritur besimin në kapitalin aksionar. Megjithatë, borxhi krijohet në sistemin financiar islam përmes shitjes ose qirasë së mallrave dhe shërbimeve reale përmes mënyrave të financimit të bazuara në shitje dhe qira (murabaha, ixharah, salam dhe istisna). Në këtë rast, norma e kthimit përcaktohet paraprakisht dhe bëhet pjesë e çmimit të pagesës së vonuar. Duke qenë se norma e kthimit është e përcaktuar paraprakisht dhe borxhi është i lidhur me mallra reale ose shërbime, ai është më pak i rrezikshëm se financimi me kapital aksionar ose PLS.
Norma e paracaktuar e kthimit në mënyrat e financimit të bazuara në shitje mund të bëjë që ato të duken si instrumente të bazuara në interes. Megjithatë, kjo nuk është e vërtetë; ka dallime të rëndësishme ndërmjet dy tipeve të instrumenteve, dy prej të cilave janë veçanërisht të rëndësishme. Së pari, mënyrat e financimit të bazuara në shitje nuk përfshijnë huadhënie dhe huamarrje direkte. Në vend të kësaj, ato janë transaksione blerje dhe shitjeje ose qiraje që përfshijnë mallra dhe shërbime reale. Sheriati ka vendosur disa kushte për vlefshmërinë e këtyre transaksioneve. Njëra është se shitësi (financuesi) duhet të ndajë një pjesë të rrezikut për të pasur mundësinë të marrë një pjesë nga kthimi. Ky nuk mund të shmanget sepse kushti i dytë kërkon që shitësi (financuesi) të zotërojë dhe të ketë mallrat që po i shet. Sheriati nuk lejon që një person të shesë diçka që ai nuk e zotëron dhe nuk e ka në pronësi, përveç në rastet e salam dhe istisna, të cilat janë përjashtime nga kjo rregull e përgjithshme. Pasi shitësi/financuesi të fitojë pronësinë dhe posedimin e mallrave për t’u shitur me kredi, ai mban rrezikun. Pra, të gjitha shitjet spekulative të shkurtra eliminohen automatikisht. Financimi që shtrihet përmes mënyrave islame mund të zgjerohet vetëm në hap me rritjen e ekonomisë reale dhe kështu mund të ndihmojë në frenimin e zgjerimit të tepruar të kreditimit, i cili është një nga shkaqet kryesore të paqëndrueshmërisë në tregjet financiare ndërkombëtare. Kjo do të krijonte një lidhje të ngushtë mes financimit dhe zhvillimit të qëndrueshëm të ekonomisë reale, duke e kufizuar gjithashtu pasigurinë që lidhet me financimin spekulativ dhe borxhet e tepruara.
Pika e dytë kryesore e dallimit është se çmimi i mallit ose shërbimit të shitur, dhe jo norma e interesit, e cila përcaktohet në rastin e mënyrave të financimit të bazuara në shitje. Pasi çmimi të ketë qenë i vendosur, ai nuk mund të ndryshohet, edhe nëse ka një vonesë në pagesë për shkak të rrethanave të paparashikuara. Kjo ndihmon në mbrojtjen e interesave të blerësit në rrethana të vështira. Megjithatë, mund të çojë gjithashtu në një problem likuiditeti për bankën, nëse blerësi e vonon pagesën me vullnetin e tij. Ky është një problem i madh i pa zgjidhur në financat islame dhe juristët po punojnë së bashku për të gjetur një zgjidhje që është në përputhje me Sheriatin.
Pjesa e mënyrave PLS është, deri tani, relativisht e vogël në operacionet financiare të bankave islame dhe ajo e mënyrave të bazuara në shitje është kryesisht e lartë. Arsyeja mund të jetë se detyra është e vështirë dhe, në fazën fillestare të operacioneve të tyre, këto banka nuk duan të ekspozohen ndaj rreziqeve që nuk mund t’i menaxhojnë në mënyrë efektive. Ato nuk janë të pajisura siç duhet për këtë në aspektin e personelit të aftë, si dhe të infrastrukturës institucionale të nevojshme. Megjithatë, shumica e dijetarëve mendojnë se, edhe pse mënyrat e financimit të bazuara në shitje janë të ndryshme nga financimi i bazuar në interes dhe lejohet nga Sheriati, përfitimet socioekonomike të ndalimit të interesit që u argumentuan më sipër, mund të mos realizohen plotësisht derisa pjesa e mënyrave PLS të rritet në mënyrë të konsiderueshme në financimin total. Prandaj, do të ishte e dëshirueshme që përdorimi i mënyrave PLS të fitojë përparësi.
Përparime të konsiderueshme janë bërë nga bankat islame në mbarë botën, edhe pse hapësira që ato kanë mundur të krijojnë për veten e tyre në vëllimin total të financave ndërkombëtare ose edhe në financat e botës islame është shumë e vogël. Kjo pritej të ndodhte, sepse ato po përpiqen të përparojnë në një sistem të ri të ndërmjetësimit financiar pa ndihmën e stafit të trajnuar dhe të institucioneve ndihmëse ose të përbashkëta që janë të nevojshme për funksionimin e suksesshëm të tij. Ajo që ka rëndësi, megjithatë, nuk është vëllimi i depozitave dhe pasurive të tyre, por respekti që ndërmjetësimi financiar pa interes ka arritur në mbarë botën dhe dëshmitë pozitive që ka ofruar për punueshmërinë dhe qëndrueshmërinë e këtij sistemi të ri.
Në vitet 1950 dhe 1960, bankat islame ishin vetëm një ëndërr akademike. Disa njerëz ishin të vetëdijshëm për to, madje edhe mes myslimanëve të arsimuar. Megjithatë, tani ato janë bërë një realitet praktik. Ato kanë tërhequr gjithashtu vëmendjen e bankave të mëdha qendrore perëndimore si Bordi i Rezervës Federale dhe Banka e Anglisë, institucioneve financiare ndërkombëtare si FMN dhe Banka Botërore, dhe qendrave prestigjioze të mësimit si Universitetet Harvard dhe Rice në SHBA dhe Shkolla e Ekonomisë e Londrës dhe Universitetet Loughborough dhe Durham në Mbretërinë e Bashkuar. Gjithashtu, ato kanë marrë mbulim të favorshëm nga mediat perëndimore.
Perspektıvat për të ardhmen priten të jenë më të mira, veçanërisht nëse pasiguria që ekziston tani në sistemin financiar ndërkombëtar vazhdon të theksohet. Kjo mund të çojë në një realizim që pasiguria mund të jetë e vështirë për t’u eliminuar përmes ndryshimeve të thjeshta kozmetike në sistem. Përkundrazi, është e nevojshme të futet një disiplinë më e madhe e tregut në sistem. Sistemi pa interes dhe ndarja e rrezikut dhe shpërblimit mund të ndihmojë për të futur një disiplinë të tillë.
Përfundim
Pa dyshim, ka një arsyetim të fortë pas ndalimit të interesit nga fetë kryesore të botës. Kjo do të ndihmonte për të futur një disiplinë më të madhe në sistemin financiar dhe, si rezultat, do ta bënte atë më të shëndetshëm dhe më të qëndrueshëm. Nëse pjesa e kapitalit rritet dhe ajo e borxhit zvogëlohet në mënyrë të konsiderueshme, mund të shpresohet që luhatshmëria që tani ekziston në tregjet financiare ndërkombëtare do të zvogëlohet në mënyrë të konsiderueshme. Rezultati mund të jetë edhe më i mirë nëse krediti kufizohet kryesisht për blerjen ose qiranë e mallrave dhe shërbimeve të vërteta. Si rezultat, një pjesë e madhe e zgjerimit spekulativ të kreditit mund të eliminohet ose të paktën minimizohet. Rezultati përfundimtar mund të jetë jo vetëm një ulje e pasigurisë financiare, por gjithashtu një shpërndarje më e mirë e burimeve dhe një rritje më e shpejtë ekonomike.
Një tjetër gjë që Islami ka bërë, përveç lidhjes së huadhşnıes dhe huamarrjes me pasuri, është të frenojë jetesën përtej mundësive dhe të promovojë një jetesë të thjeshtë. Ky frenim i jetesës përtej mundësive do të ndihmojë për të promovuar kursimin dhe do të zvogëlojë varësinë e njerëzve nga borxhi për qëllime investimi. Kjo është, natyrisht, e mundur. Japonia e financoi zhvillimin e saj në këtë mënyrë dhe disa ’Tigra të Lindjes’po bëjnë të njëjtën gjë. Jeta e thjeshtë mund të ndihmojë, kështu, për të promovuar kursimin dhe mundëson që vendet të financojnë zhvillimin e tyre pa u mbështetur në borxhe të shumta. Kjo nuk do të thotë që nuk mund të ketë borxh. Mund të ketë nevojë për borxh. Por, borxhi i tepërt, siç ka ndodhur në rastin e Pakistanit, duhet shmangur. Megjithatë, në vend që të promovojmë jetesën e thjeshtë, ne po promovojmë konsumimin e dukshëm në Pakistan. Rezultati është që shkalla jonë e kursimit është jashtëzakonisht e ulët.
Një tjetër përfitim që financa islame do të sjellë është frenimi i spekulimit. Si do ta frenojë spekulimin? Ka një vendim në Sherıat që ndalon dikë të shesë atë që nuk e ka. Kjo do të thotë se shitjet e shkurtra që krijojnë kaos në tregjet e aksioneve, monedhës dhe mallrave do të jenë të ndaluara.
Në shitjet spekulative të shkurtra, qëllimi nuk është të jepet dhe të merret dërgesa. Përkundrazi, bëhet një transaksion blerjeje për ta kompensuar dhe vendoset diferenca. Z. [George] Soros bëri këtë gjatë krizës së kursit të këmbimit në Britani në fillim të viteve 1990 dhe fitoi një fitim prej një miliard paund sterlina. I nxitur nga ky sukses, ai, së bashku me spekulatorë të tjerë, e bëri të njëjtën gjë në Lindjen e Largët dhe destabilizoi tregjet e këmbimit valutor atje. Frenimi i spekulimit do të ndihmojë në stabilizimin e tregjeve financiare.
Kjo është arsyeja pse shumica e religjioneve të botës kanë ndaluar interesin. Por, a është mjaftueshëm? Jeta përtej mundësive dëmton shoqërinë në disa mënyra të tjera. Së pari, ajo promovon inflacionin dhe ky inflacion zakonisht ndikon më shumë te njerëzit e varfër. Meqenëse burimet janë të kufizuara, jetesa përtej mundësive promovon konsumimin e luksit. Të pasurit që marrin borxh nuk e marrin patjetër borxhin për të plotësuar nevojat e tyre. Ata marrin borxh për të financuar lukset të tyre.
Qeveritë gjithashtu nuk marrin borxh domosdoshmërisht për qëllime zhvillimi. Ato shpesh marrin borxh për projekte të tipit “elefantë të bardhë” – pra, projekte të mëdha dhe të shtrenjta që kanë pak përfitime reale. Një numër i madh projektesh të tilla në Pakistan janë financuar përmes huamarrjes. Tani po shiten për një pjesë të vogël të vlerës së tyre. Po të kishte pasur ndarje të fitimit dhe humbjes (PLS), këto projekte nuk do të ishin realizuar që në fillim, veçanërisht në një situatë ku ka kërkesa të tepërta për burime që duhet të përmbushin nevojat bazë, ndërkohë që mungesa e shërbimeve është e dukshme.
Duhet thënë se financa islame ende nuk ka arritur në gjendjen ideale. Ajo është ende në fazën e saj të hershme. Një pjesë shumë e vogël e financimit të bankave islame është në formën e kapitalit; një pjesë kryesisht e madhe është në formën e financimit të borxhit. Për më tepër, edhe financimi i borxhit nuk është në përputhje me rregullat e lojës. Në financimin islam të borxhit, financuesi pritet të marrë një pjesë të rrezikut. Nëse nuk ka rrezik, nuk ka fitim. Megjithatë, bankat po bëjnë gjithçka për të zhvendosur rrezikun te huamarrësi ose blerësi.
Bankat qendrore në vendet myslimane duhet të rregullojnë dhe mbikëqyrin këto banka për të siguruar që financa islame të ofrohet në përputhje me rregullat e saj. Nëse bankat qendrore nuk merren më shumë me këtë çështje, kjo nuk do të ndodhë. Fatkeqësisht, një numër i madh bankash qendrore në vendet myslimane janë esencialisht të ndjeshme ndaj financave islame. Ato nuk kanë marrë hapa të mëdha për të bërë që sistemi të lëvizë sipas rregullave. Bankat po përpiqen të shmangin marrjen e rrezikut, duke qëndruar larg financimit të kapitalit. Nëse financa islame ka nevojë të ecë në këtë drejtim, për të mbajtur frytet që teoria premton.
- Umer Chapra
