Parimet e politikës tatimore në një shtet Islam

Parimet e përgjithshme të politikës tatimore në një shtet islam do të nxirren në bazë të përkufizimit të mësipërm të shtetit islam, prioriteteve të tij dhe rolit të tij ekonomik. Kjo pjesë do të përqendrohet në dy fusha të politikës tatimore: (1) kushtet për vendosjen e taksave të reja dhe (2) përcaktimin e tatimpaguesve dhe procedurat tatimore.

Kushtet për vendosjen e taksave të reja

Eshtë e panevojshme të thuhet se shteti islam është i lidhur me këtë fe, i Dërguari i së cilës (paqja qoftë mbi të) hodhi bazën për marrëdhëniet ndërmjet njerëzve dhe ndërmjet tyre dhe shtetit në bazë të:

“Ajo që është e lejuar është e qartë dhe ajo që është e ndaluar është e qartë.”

Rrjedhimisht, shteti islam nuk është i lirë në përcaktimin e prioriteteve ekonomike dhe politike, as nuk është i lirë në vendosjen e ndonjë modeli të shpenzimeve qeveritare, taksave, apo çfarëdo kufizimi politik, social apo ekonomik për popullin e tij që mund të cenojë lirinë dhe të drejtat e tyre të dhëna atyre nga Allahu, duke e ditur me siguri se Sheriati ofron mjete për trajtimin e rasteve të jashtëzakonshme.

Shumë studiues myslimanë, prej të lashtëve dhe bashkëkohorëve, janë marrë me çështjen nëse shteti mund të vendosë ose jo taksa të tjera përveç Zekatit. Përgjigjet e tyre janë përgjithësisht negative në rastin e shkollave të vjetra dhe pohuese në rastin e studiuesve bashkëkohorë. Megjithatë, një studim i teksteve, ajeteve dhe thënieve, të ofruara si argumente nga të dyja palët, na lejon të nxjerrim pikat e mëposhtme:

Tekstet e thënieve që lejojnë ose ndalojnë drejtpërdrejt vendosjen e taksave përveç Zekatit nuk i rezistojnë shqyrtimit të hadithit dhe nuk janë përgjithësisht të pranueshme.

Nëse Zekati përkufizohet në një mënyrë për të përfshirë detyrimet për produktet bujqësore dhe bagëtitë, nuk ka asnjë tekst që mund të përdoret si bazë për analogji për t’i lejuar shtetit të vendosë taksa shtesë.

Ajeti 177 i sures 2 trajton shpenzimet për kategori marrësish saktësisht të ngjashme me ato të përfshira në mesin e marrësve të Zekatit. Prandaj, më së shumti që mund të thuhet për këtë lloj shpenzimi është se ai bëhet i detyrueshëm vetëm nëse zekati nuk mjafton.

Në mënyrë të veçantë, qëllimet e mirëqenies, zhvillimit dhe/ose ekuilibrit ekonomik nuk kanë referenca në tekstet e Kuranit ose Sunetit, qofshin të qarta apo të nënkuptuara.

Tekstet e bashkëpunimit të përgjithshëm dhe solidaritetit midis muslimanëve nuk shërbejnë si dëshmi për lejimin e vendosjes së taksave ndaj njerëzve të caktuar për qëllime të veçanta, përveç nëse vërtetohet se nuk ka mjete bashkëpunimi dhe solidariteti përveç taksave të tilla.

Ka tekste të qarta dhe të forta që mbrojnë pronën private nga çdo akt agresioni qoftë nga shteti apo nga individët.

Ka shumë tekste që lejojnë shkeljen e një rregulli më pak të rëndësishëm për mbrojtjen e një rregulli më të rëndësishëm dhe sakrifikimin e një përfitimi të vogël për një përfitim më të lartë në zbatim të: “nevojat i lejojnë gjërat e ndaluara”.

Nevojat nuk duhet të ekzagjerohen dhe duhet të maten me një matës të saktë, sepse rregulli i përgjithshëm është se vrasja ose marrja e pasurisë është e ndaluar, përveç nëse me zbatimin e drejtë të Sheriatit.

Në praktikë, këto tetë pika u përdorën me kujdes në përcaktimin e legjitimitetit të taksave nga dijetarët e hershëm myslimanë gjatë historisë. Për shembull, Imam Maliku, i cili shpesh citohet si avokat i taksave, thotë se:

“Nëse nuk ka fonde në thesar ose nevojat e ushtrisë rriten mbi kapacitetin e thesarit, shteti ka të drejtë të vendosë taksa mbi të pasurit deri në nivelin që plotëson këtë nevojë dhe deri në momentin kur të ardhurat e thesarit janë të mjaftueshme (rimbushen).”

Vlen të përmendet se Imam Maliku përmendi pesë kushte të rëndësishme: (a) të ardhurat e rregullta janë varfëruar, (b) shpenzimet e mbrojtjes tejkalojnë burimet aktuale, (c) taksat vendosen përkohësisht, (d) taksat vendosen në masën që nuk tejkalojnë nevojat, dhe (e) taksat vendosen vetëm për të pasurit.

Ibn Hazmi citohet gjithashtu si mbështetës i tatimit. Megjithatë, ai e kufizon vendosjen e taksave në rastin kur të ardhurat e Zekatit nuk janë të mjaftueshme për të përmbushur nevojat e të varfërve. Sipas tij, njerëzve të varfër “duhet t’u jepet ushqimi dhe veshmbathja e domosdoshme për dimër dhe verë dhe një strehë që i mbron nga shiu, dielli dhe sytë e kalimtarëve”.

Abd el-Haiy el-Kattani diskuton detyrat kolektive që forcojnë interesat e muslimanëve si në çështjet fetare ashtu edhe në çështjet e kësaj bote si pagat e personelit ushtarak, studentëve dhe studiuesve në studimet e Sheriatit dhe mësuesve të fëmijëve të vegjël dhe arrin në përfundimin se të tilla pagesat duhet të sigurohen nga thesari dhe në rast të mungesës së të ardhurave të tij, muslimanët janë kolektivisht përgjegjës për mbledhjen e fondeve të nevojshme.

Kështu, vendosja e taksave shtesë dhe mbi zekatin justifikohet sipas Malikut, Ibn Hazmit dhe Katanit në rastet e nevojave mbrojtëse, sigurimit të jetesës së të varfërve dhe shpenzimeve të domosdoshme që mbrojnë interesat kolektive të muslimanëve. Këta tre mendimtarë nuk përmendën zhvillimin, ekuilibrin dhe mirëqenien për justifikimin e taksave.

Nga sa u tha më sipër, bëhet e qartë se vendosja e taksave, përveç zekatit, është përjashtim dhe jo rregull. Tatimet mund të vendosen nga shteti islam në rrethana dhe kushte të caktuara. Prandaj, është jashtëzakonisht e rëndësishme që këto rrethana të përcaktohen në mënyrë të qartë. Dy fusha meritojnë vëmendjen tonë në përcaktimin e këtyre kushteve të jashtëzakonshme që ofrojnë justifikim për taksat: së pari, lloji dhe urgjenca e nevojave dhe së dyti, alternativat e disponueshme për të përmbushur këto nevoja.

Nevojat që justifikojnë tatimin

Në përgjithësi, rastet që justifikojnë vendosjen e taksave mund të përmblidhen si më poshtë:

Siguria e brendshme dhe e jashtme, p.sh. kostoja e forcave të rregullta dhe emergjente në kohë paqeje dhe lufte deri në masën që këto garantojnë siguri dhe mbrojtje të fesë, tokës dhe njerëzve myslimanë, duke përfshirë lirimin e robërve myslimanë në vende të tjera.
Shpenzimet aktuale të aktiviteteve të shtetit islam, si aparati politik (kostoja e drejtimit të degëve të qeverisjes ekzekutive dhe Shura), aparati gjyqësor dhe organet e zbatimit të ligjit, si dhe ruajtja dhe promovimi i vlerave ideologjike dhe etike të Islamit.
Ruajtja e një standardi jetese të përcaktuar shoqërore për të gjithë njerëzit në shtetin islam. Niveli i jetesës përfshin atë që Ibn Hazmi e përshkroi si ushqim, veshmbathje dhe strehim të domosdoshëm ose atë që Aliu e përshkroi si parandalimin e urisë, lakuriqësisë dhe vështirësive. Përkufizimi i Al-Shatibiut për nevojat parashikon jo vetëm nevojat materiale dhe biologjike, por edhe nevojat që rrjedhin nga jetesa sociale dhe fetare, pra standardi i jetesës duhet të përfshijë shërbime të tilla si arsimi minimal, transporti dhe kujdesi shëndetësor.
Megjithatë, nevojitet një dallim midis jetesës dhe mirëqenies. Dallimi është në thelb një çështje shkalle dhe me ndihmën e përkufizimeve të Al-Shatibiut për nevojat, dëshirat dhe lukset mund të hidhet pak dritë mbi këtë ndryshim. Nevojat janë të domosdoshme për qeniet njerëzore në fushat e fesë, jetës, mendjes, riprodhimit gjeneologjik dhe pronës. Kënaqja e dëshirave përmirëson cilësinë e jetës dhe largon “vuajtjet dhe vështirësitë e durueshme”. Ndërsa luksi shton bukurinë, elegancën dhe aromën (duke mos arritur ekstravagancën e ndaluar). Koncepti i jetesës merret me nevojat, ndërsa koncepti i mirëqenies përfshin dëshirat dhe ndonjëherë luksin.
Zhvillimi i një kapaciteti prodhues në shoqëri, adekuat për të siguruar jetesën e përmendur më lart, nëse sektori privat nuk e siguron një prodhim të tillë.
Lehtësimi i presioneve ekonomike, sociale dhe psikologjike që vijnë nga fatkeqësitë natyrore, lufta ose ndonjë emergjencë e ngjashme.

Mjetet alternative të financimit

Teorikisht, taksat janë zgjidhja e fundit në Islam. Dijetarët myslimanë nuk kanë asnjë mosmarrëveshje se taksat mund të vendosen kur shteti nuk ka burime të tjera dhe në sasi që nuk e kalojnë deficitin e fondeve. Në praktikë, historia e hershme financiare e shtetit mysliman tregon se taksat nuk vendoseshin përveç rasteve urgjente shumë të jashtëzakonshme. Është fakt se rastet e vendosjes së taksave ishin shumë të pakta në historinë e Islamit, sepse shteti ishte i pasur dhe rrallëherë kishte nevojë për më shumë burime. Ky fakt, në vetvete, ka dy implikime: (1) taksat konsideroheshin si mjeti i fundit nga politikanët, dhe (2) kishte disa burime të tjera në dispozicion të shtetit islam. Rrjedhimisht, duke deklaruar se çfarë mund të jetë në dispozicion të një shteti modern islam, duhet marrë kohë për të parë nëse do të përfshihen këto mjete të vjetra dhe tradicionale të financimit.

Haraçi. Haraçi është një tarifë qiraje për tokën që bëhet pronë e shtetit islamik si rezultat i çlirimit të tij nga trupat myslimane. Ishte marrëveshje e plotë, Ixhma, e sahabëve që një tokë e tillë të mbahet si pronë e shtetit dhe duhet të mblidhen tarifat e qirasë për të, në mënyrë që të gjithë brezat e muslimanëve të përfitojnë nga këto toka. Pothuajse të gjitha tokat e Lindjes së Mesme dhe Afrikës Veriore me përjashtim të Gadishullit Arabik janë të kësaj kategorie. Tarifat nuk janë domosdoshmërisht konstante në nivelin e përcaktuar në kohën e Umerit, as nuk mund të eliminohen kur zotërimi i tokës u transferohet muslimanëve. Më tej, shteti nuk mund të ndërhyjë në formën e përdorimit të tokës, llojet e prodhimit dhe transferimin e zotërimit të tokës për shkak të së drejtës së tij për tarifën e qirasë. Për rrjedhojë, nuk ka asnjë arsye për të mos vazhduar këtë tarifë qiraje në të gjitha vendet dhe tokat e të cilave janë toka Haraçi, pavarësisht nëse kjo tokë përdoret për bujqësi, industri apo shërbime urbane.
Xhizja për jomuslimanët është, së paku, e barabartë me Zekatin për muslimanët. Është një taksë për të gjithë të rriturit jomuslimanë në shtetin islamik.
Të hyrat e Ndërmarrjeve Publike. Sipas shumë studiuesve muslimanë, pronësia e mineraleve dhe burimeve natyrore publike, si lumenjtë dhe mineralet e larta, i është dhënë shtetit islam.
Borxhi publik. Me borxh publik nënkuptojmë huamarrjen e brendshme vullnetare dhe të detyrueshme, dhe huamarrjen nga jashtë. Të gjitha kreditë duhet të jenë pa interes. Huamarrja vullnetare e brendshme, janë huatë e motivuara nga frymëzimi dhe patriotizmi islam. Huatë e detyrueshme mund të merren drejtpërdrejt nga publiku ose në mënyrë indirekte në formën e huave të marra nga banka qendrore në masën që ato të mos destabilizojnë çmimet. Huamarrja e detyruar nga publiku është një alternativë e zbatueshme ndaj taksave në rastet e emergjencave të shoqëruara me të ardhurat e pritshme. Huamarrja nga banka qendrore është një formë e huamarrjes së detyruar, por ajo reflekton keq në nivelin e përgjithshëm të çmimeve. Prandaj, përdorimi i këtij instrumenti duhet të kufizohet në atë masë që të mos destabilizojë çmimet. Kreditë nga vendet e tjera pa interes në përgjithësi janë të vështira për t’u gjetur dhe, për rrjedhojë, mund të mos llogaritet shumë në disponueshmërinë e tyre.
Financimi i kapitalit. Financimi i shumë projekteve zhvillimore nëpërmjet shitjes së aksioneve të tyre tek publiku është një mjet i rëndësishëm për të rekrutuar pjesëmarrjen, përfshirjen dhe burimet e publikut për skemën e zhvillimit. Ndarja e kapitalit në bazë të Kiradit mund të praktikohet brenda dhe jashtë vendit, me kusht që aksionet e huaja të mos ndikojnë negativisht në pavarësinë ekonomike dhe politike të shtetit islam.
Shumë shërbime të qeverisjes vendore mund të ofrohen kundrejt tarifave që mbulojnë të gjitha ose një pjesë të kostove të tyre. Megjithatë, tarifat nuk mund të tejkalojnë koston e shërbimeve të ofruara.
Kontributet Vullnetare. Shteti Islam ka një burim të rëndësishëm të ardhurash nga kontributet vullnetare që dhurohen nga individë në përgjigje të thirrjeve të tij për financimin e projekteve dhe sipërmarrjeve specifike. Ky ka qenë burimi më premtues në kohën e Profetit (paqja qoftë mbi të) dhe nuk ka arsye pse të thahet në kohën tonë.

Duhet të vihet re se ndërsa faturat e Zekatit janë të përvetësuara për t’u shpërndarë në një ose më shumë nga kategoritë e marrësve të përmendura në Kuran, të ardhurat e shumicës së burimeve të mësipërme nuk janë, dhe shteti islam është i lirë të bëjë zgjedhjen e burimeve financiare dhe shfrytëzimin ta bëjë në dritën e udhëzimit të përgjithshëm nga Kurani dhe Suneti. Kjo mbështetet nga politika e Umerit në shpërndarjen e mjeteve që vinin nga plaçkat e luftës në Medine derisa të gjithë u pasuruan praktikisht, ndërkohë që ai nuk vendosi taksa për të pasurit për t’i bërë më të pasur ata që nuk ishin të varfër, d.m.th. për ta bërë shpërndarjen e pasurisë dhe të ardhurave më të barabartë. Megjithatë, disa burime janë të kufizuara për qëllime specifike si huamarrja dhe kontributet në projekte të veçanta dhe ndarja e kapitalit. Nga ana tjetër, megjithëse të ardhurat e Zekatit janë të përcaktuara, ato, tërësisht ose pjesërisht, mund të përdoren për zhvillimin e një kapaciteti prodhues të përshtatshëm për të mbështetur aktivitetet e mbrojtjes dhe nivelin e jetesës. Rrjedhimisht, të ardhurat shtetërore, duke përfshirë Zekatin, mund të klasifikohen në të përgjithshme dhe të përcaktuara. Të ardhurat e përgjithshme duhet të përdoren: së pari, për të siguruar përmbushjen e duhur të nevojave të tilla si siguria e brendshme dhe aparatet qeveritare, etj.; dhe së dyti, për të mbështetur objektivat e të ardhurave të përcaktuara. Taksat, përveç atyre të përmendura më lart, mund të vendosen vetëm nëse të ardhurat e rregullta nuk janë të mjaftueshme për të përballuar nevojat e diskutuara më parë.

Për më tepër, huamarrja e detyruar është e ngjashme me taksat në atë që të dyja vendosen me detyrim mbi bazën e autoritetit shtetëror. Prandaj, nëse taksat janë zgjidhja e fundit, huamarrja e detyrueshme është ajo para fundit. Për rrjedhojë, huamarrja e detyruar përfaqëson një alternativë të afërt ndaj taksave kur shteti pret të ardhura të ardhshme të përdorshme për të njëjtin lloj nevoje. Për shembull, për shpenzimet e mbrojtjes, shteti mund të mos lejohet të vendosë taksa nëse mund të marrë hua dhe të paguajë nga Zekati dhe Haraçi i ardhshëm. Duke zbatuar të njëjtin arsyetim, një taksë e ekuilibrit të përgjithshëm nuk lejohet për sa kohë që shteti mund ta zëvendësojë atë me hua të detyrueshme nga publiku të marra në kohë bumi dhe të rikthehen në kohë recesioni, pasi për qëllime të ekuilibrit të përgjithshëm, nuk ka nevoja për të ardhura financiare, por qëllimi është tërheqja e disa mjeteve të pagesave nga duart e publikut në një kohë dhe kthimi i tyre në një moment tjetër. Rrjedhimisht, një taksë nuk është e justifikueshme, ndërsa një hua ndoshta.

Tatimpaguesit dhe Procedurat

Një vëzhgim i teksteve të haditheve, thënieve të sahabëve dhe dijetarëve të mëdhenj dhe praktikës së epokës së hershme islame tregon parimet e mëposhtme:

Lidhur me përcaktimin e paguesve të tatimeve, përveç atyre të përmendura qartë në Sheriat, gjejmë tre parime kryesore:

Aftësia financiare është një kriter bazë në përcaktimin e detyrimit tatimor. Koncepti i “tepricës” dhe pasurisë janë treguesit kryesorë të tatueshmërisë. Ndërsa garancia e nivelit të jetesës është përcaktuesi i vendosjes së taksave, taksat nuk mund të vendosen për ata që kanë mjete “adekuate” të jetesës, pra mbi nivelin e jetesës, por nën kategorinë e të pasurve. Taksat vendosen vetëm për të pasurit dhe për aq sa ata mund të përballojnë. Duhet të theksohet se përderisa Zekati është i përcaktuar në mënyrë të drejtë për sa i përket incidencës, normës dhe përjashtimeve të tij, taksat shtesë, nëse vendosen, janë të përgjithësisht të kufizuara në incidencën e tyre, pra të përfituesit, ndërsa tarifat dhe përjashtimet i janë lënë nevojave të shoqërisë.

Kufizimi i taksave shtesë për “të pasurit” është i rëndësishëm në mendimin islam sepse bie ndesh me argumentin e përdorur zakonisht se taksat e mprehta progresive ndikojnë negativisht në stimujt e “të pasurve” për të investuar”. Nga ana tjetër, ky kufizim është në përputhje me objektivin islamik “të lëmë pasurinë të qarkullojë dhe të ndryshojë duart” dhe konceptin islam të drejtësisë ekonomike. Një nënkuptim i këtij parimi është se shteti duhet të marrë masa të mjaftueshme për të siguruar që incidenca përfundimtare e tatimit nuk mund të zhvendoset tek të varfërit nëpërmjet politikave të çmimeve dhe mjeteve të tjera.

Për më tepër, ky parim ka një ndikim të rëndë dhe të pafavorshëm mbi taksat e vendosura mbi mallrat bazë të konsumuara nga masat në vendet myslimane në zhvillim pasi këto taksa prekin të varfërit të paktën po aq sa prekin të pasurit.

Taksat mbi fitimin e papritur (një fitim i papritur në të ardhura që mund të jetë për shkak të fitimit të një llotarie, trashëgimisë së paparashikuar ose në rrethana kur ka furnizimit të çrregullt) dhe fitimet kapitale të papritura mund të vendosen veçanërisht në rastet kur përfshihet mundësia për një shfrytëzim të qartë ose të nënkuptuar të një pozicioni politik ose gjendje të jashtëzakonshme ekonomike.

Mund të vendosen detyrime doganore për tregtarët jomuslimanë, veçanërisht kur hyrja e mallrave të huaj rregullohet nga traktatet që specifikojnë detyrime të tilla mbi baza reciproke.

Lidhur me procedurat e vlerësimit dhe mbledhjes së taksave, gjejmë tre parime kryesore:

Vlerësimi i të gjitha të hyrave (Zekati, Haraçi, Xhizja, taksat, etj.) duhet të jetë i drejtë dhe i lehtë. Marrësi i pagesës duhet të lihet me një ndjenjë rehatie dhe kënaqësie, gabimet duhet të merren në favor të vlerësuesit dhe pretendimi i tij për përjashtime, siç janë borxhet, është i pranueshëm, përveç nëse ka prova të qarta për të kundërtën. I vlerësuari duhet të lërë jashtë fraksionet në llogaritje në favor të vlerësuesit dhe mbledhësi duhet të shmangë “marrjen më të mirë të pasurisë së tyre”

Barra e detyrës duhet të shpërndahet në mënyrë të barabartë midis të barabartëve. Drejtësia në shpërndarjen e barrës së çdo të ardhure shtetërore nënkupton se incidenca përfundimtare e barrës tatimore është ajo që ka rëndësi në analizën përfundimtare. Rrjedhimisht, duhet bërë një studim i kujdesshëm i zhvendosjes së incidencës në mënyrë që të shmanget padrejtësia në shpërndarjen e barrës së të ardhurave shtetërore.

Shumë fukaha vendosin se ikja nga një taksë e padrejtë është e lejueshme nëse një veprim i tillë nuk rezulton në një padrejtësi “më të madhe”.

Burimi: Politika Fiskale dhe Shpërndarja e Burimeve në Islam, Ziauddin Ahmed, Munawar Iqbal dhe M. Fahim Khan.

Solli në gjuhën shqipe: ekonomiaislame.com