Interesi është një çështje delikate. Në urdhrin përfundimtar për këtë temë, në ajetin 278 të Sures el-Bakarah, Allahu ka vendosur heqjen dorë nga interesi si kusht për besimin (imanin). Ajeti i mëposhtëm përmban një deklaratë lufte totale nga ana e Allahut dhe Profetit të Tij (paqja qoftë mbi të) ndaj atyre myslimanëve që nuk shmangen nga interesi. Rezultati i përballjes me të Lartin është një përfundim i paracaktuar. Këta faktorë e vendosin eliminimin e interesit në krye të agjendës ekonomike për myslimanët. Duhet të jetë e qartë që kjo çështje duhet të zgjidhet kryesisht mbi bazën e besimit dhe jo vetëm të konsideratave ekonomike. Megjithatë, ka padyshim edhe lehtësira ekonomike në heqjen dorë nga interesi.

Kur Allahu ndaloi interesin, Ai nuk u kërkoi myslimanëve të shmangen nga aktivitetet që sjellin përfitim ekonomik. Përkundrazi, Ai ka përcaktuar shumë forma transaksionesh që janë të dobishme për njerëzimin. Historia dëshmon që shokët e Profetit dhe myslimanë të tjerë kanë tregtuar dhe kanë bashkëpunuar me pjesën tjetër të botës për shekuj pa pasur problem me interes. E njëjta gjë mund të ndodhë edhe sot, me kusht që të kemi vullnet. Sfida para nesh është të identifikojmë funksionet që aktualisht kryhen nga interesi dhe mënyrat islame për të kryer funksionet që janë të lejueshme sipas Islamit. Në thelb, një sistem pa interes kërkon një mënyrë tjetër të të menduarit. Aktualisht, të gjitha kostot — ato që lidhen me vonesën në pagesa, rrezikun e mos-plotësimit të detyrimeve dhe rrezikun e shkëmbimit valutor — përfshihen në normën e interesit dhe shtesat që i shtohen asaj. Këto kosto nuk pritet të zhduken në një sistem islam pa interes, por mënyra për t’i trajtuar do të jetë ndryshe.

Qasja e përgjithshme në këtë dokument është të identifikojë mënyrat përmes të cilave interesi depërton në transaksionet ndërkombëtare ekzistuese. Në shumicën e rasteve, funksionet e transaksioneve janë të lejueshme në Islam. Në disa raste — eksportet, importet dhe investimet direkte të huaja — transaksionet kryesore janë në rregull pa asnjë problem. Pra, detyra jonë kryesore bëhet të dallojmë rolin që luajnë elementët e interesit në transaksionet ndërkombëtare ekzistuese dhe të gjejmë alternativat islame. Mesazhi i përgjithshëm i këtij dokumenti është se theksi duhet të vihet te format e transaksioneve që janë të lejuara islame. Detyra për të gjetur alternativa ekonomike të realizueshme islame duhet t’i lihet forcave ekonomike që veprojnë lirshëm brenda një sistemi të përputhshëm me shariatin.

Kjo formë e financimit të korporatave, ashtu si PTC-ja, është zhvilluar pa një kuadër të qartë ligjor dhe, për këtë arsye, nuk ka një përkufizim zyrtar, përveç faktit se konsiderohet si një lloj “kapitali të rimbursueshëm” sipas Ligjit për Shoqëritë Tregtare të vitit 1984. Në terma të përgjithshëm, marrëveshjet e deritanishme midis bankave dhe bizneseve huamarrëse tregojnë një veçori të rëndësishme: kjo mënyrë financimi synon të mbulojë nevojat për kapital qarkullues të bizneseve, kryesisht për periudha afatshkurtra. Në këtë kuadër, marrëveshja e musharakas mund të përkufizohet si një formë bashkëpunimi e bazuar në ndarjen e fitimit dhe humbjes, ku palët bien dakord të kontribuojnë me kapital, përvojë menaxheriale ose një kombinim të të dyjave, sipas kushteve të rëna dakord. Edhe pse ndarja e fitimit mund të përcaktohet në çdo përpjesëtim të rënë dakord, humbjet – nëse ndodhin – duhet të mbulohen vetëm nga pala që ka kontribuar me kapital. Në rastet kur të dyja palët kanë investuar në ndërmarrje, humbjet ndahen në përpjesëtim me kontributin përkatës të secilës palë.

Nuk do të ishte e tepruar të përmendej se, si pasojë e lançimit të fuqishëm të skemës së llogarive me ndarje fitimi (PLS), bankat tregtare duket se kanë mbledhur fonde të disponueshme, të cilat duhet të përpiqen t’i investojnë në aktivitete pa interes. Në këtë kontekst, është thelbësore të kuptohet se ekziston një lidhje e ngushtë mes funksionimit të skemës së llogarive PLS dhe investimeve që bëjnë bankat në bazë të marrëveshjeve musharakah.

Karakteristikat kryesore të marrëveshjes së musharakah mund të përmblidhen si më poshtë:

• Marrëveshja për ndarjen e fitimit është parashikuar në bazë të projeksioneve të ardhshme të fitimeve që, nga ana tjetër, bazohen në mesatare të kaluara të rregulluara sipas planeve dhe projeksioneve të ardhshme dhe gjendjes së përgjithshme të ekonomisë, strukturës së detyrimeve dhe taksave ndaj të cilave është subjekt biznesi dhe industrisë në të cilën vepron firma. Se sa realiste janë këto projeksione dhe, nga ana tjetër, ndarja e fitimeve apo humbjeve, ka të bëjë më shumë me integritetin e subjekteve, gjendjen e përgjithshme të kontabilitetit, shkallën e besueshmërisë dhe një vlerësim realist të faktorëve të tjerë rrethues.
• Një klauzolë që zakonisht përfshihet në marrëveshjet e ndryshme musharakah është ajo që i jep një peshë të caktuar shumës totale të investuar nga banka, ndërsa kapitali i ndërmarrjes bazohet në nivelet reale. Kjo veçori, e cila u mundëson bankave të kërkojnë një përqindje më të lartë të fitimit në krahasim me investimin aktual, duket e diskutueshme, sepse nëse ndonjë peshë konsiderohet e dëshirueshme, atëherë ajo duhet të lidhet me investimin vetjak të ndërmarrjes, pasi përveç kapitalit ajo kontribuon edhe me menaxhimin dhe ekspertizën e biznesit.
• Fonde që në thelb ofrohen për nevojat për kapital qarkullues të biznesit janë në formën e një llogarie çeqesh, disi të ngjashme me një llogari krediti të gatshme ose tejkalim të llogarisë, në të cilën mund të kryhen operacione duke depozituar fonde dhe duke i tërhequr ato.
• Investimi i bankës konsiderohet si totali i produkteve ditore të llogarisë që merr pjesë në marrëveshjen e ndarjes së fitimit. Në përputhje me këtë, investimi i subjektit të biznesit për qëllimin e kufizuar të marrëveshjes së ndarjes së fitimit sipas marrëveshjes musharakah përcaktohet gjithashtu në bazë të totalit të produkteve ditore të kapitalit të paguar, rezervave të të ardhurave dhe fitimeve të pandara. Fondet në përdorim nga subjekti i biznesit të marra nga ndonjë burim tjetër që nuk i nënshtrohet ndonjë interesi gjithashtu do të jenë pjesë e investimit të kompanisë. Po kështu, për të përcaktuar “kapitalin neto” të kompanisë, humbjet e akumuluara do të zbriten.
• Ndërsa në teori parashikohet që drejtuesit dhe menaxhmenti i kompanisë të kenë pavarësi të plotë në menaxhimin dhe drejtimin e çështjeve të saj, në praktikë, megjithatë, duket se disa vendime të rëndësishme si shpërndarja e fitimeve, ndryshimi i linjës ekzistuese të biznesit, etj., mund të jenë subjekt i pëlqimit të bankës. Në çdo rast, duket e domosdoshme që bankat të përdorin mekanizma për të monitoruar çështjet e kompanisë.

Megjithëse pranohet se në fazën fillestare të ekzistencës, garancitë shtesë për të siguruar interesat e bankës investuese mund të kenë qenë një domosdoshmëri praktike, dy veçori themelore të marrëveshjes musharakah, të cilat ngjajnë ngushtësisht me veçoritë mbizotëruese të një marrëveshjeje me interes, duhet të përmenden. Të gjitha marrëveshjet e musharakah përmbajnë një dispozitë që shpall marrëdhënien juridike midis palëve në kontratë si atë të huadhënësit dhe huamarrësit. Edhe pse kjo mund të duket në përputhje me kërkesën ligjore ekzistuese të Rregullores së Shoqërive Bankare, 1962, e cila ka zgjeruar përkufizimin e “huamarrësve” dhe “huadhënësve” për të përfshirë edhe palët në një marrëveshje për ndarjen e fitimit, kjo dispozitë prek vetë thelbin e marrëveshjes. Si pasojë, ndërsa asnjë partner në një ortakëri nuk do të kërkonte fizikisht ndonjë siguri, lloji i ortakërisë i parashikuar në marrëveshjen e musharakah kërkon që e njëjta lloj sigurie të vihet në dispozicion nga subjekti i biznesit, ashtu siç janë dhënë më parë për huatë bankare me interes.

Në anën pozitive të gjithë kësaj marrëveshjeje është fakti që njihet dhe vlerësohet superioriteti dhe shkëlqimi menaxherial, për të cilin shpërblimi quhet “bonus për menaxhim të mirë” në këto marrëveshje. Mënyra e funksionimit të këtij aspekti është që fillimisht një pjesë e caktuar e fitimit të rezervohen për bonusin e menaxhimit, ndërsa pjesa tjetër ndahet në përpjesëtim të dakorduara bazuar në fitimet e parashikuara para taksave.

Pengesat kryesore gjatë kalimit

Përmbledhja e mëparshme e veçorive kryesore të marrëveshjeve të ndarjes së fitimit, si ato të parashikuara në PTC dhe musharakah, tregon qartë se janë ndërmarrë përpjekje të mëdha për të siguruar që sistemi ekzistues bankar të mos përballet me tronditje të rrezikshme dhe për të mos shqetësuar angazhimet aktuale, si ato kombëtare ashtu edhe ndërkombëtare. Gjithashtu vërehet një interes i fortë nga ana e bankave dhe institucioneve financiare që marrin pjesë në këto marrëveshje të ndarjes së fitimit, për të siguruar që të kenë një kthim nga investimi i tyre të paktën të barabartë me atë që më parë merreshin si interes.

Në situatën aktuale, vihet re mungesa e orientimit dhe përgatitjes mendore tek bankat dhe institucionet financiare për të përballuar dhe mbajtur humbjet. Kjo tendencë për masa tepër të kujdesshme ndaj humbjeve ose për një nivel tepër të ulët kthimi pasqyron një aspekt themelor të jetës sonë kombëtare, ndaj të cilit shumica prej nesh janë të prirur në shkallë të ndryshme. Më konkretisht, bëhet fjalë për përhapjen e zakoneve për të fshehur fitimet reale ose, në disa raste, për të deklaruar vazhdimisht humbje. Le të shpresojmë që masat e marra në marrëveshjet e ndryshme për të shmangur pasojat e këtyre prirjeve të rezultojnë vetëm të përkohshme derisa të fitohet përvoja e nevojshme. Por pyetja është: kur ne kemi ndërmarrë sërish hapin për të ndërtuar një sistem pa interes, a nuk është e denjë për ne që të sigurohemi që mangësitë të eliminohen jo në mënyrë sipërfaqësore, por përmes masave pozitive dhe objektive që janë të domosdoshme për ta bërë sistemin të lirë nga edhe një grimë interesi? A duhet kjo të quhet një qëndrim strikt?

Ne jemi të vetëdijshëm për shkakun themelor dhe, megjithëse mund të mos kemi një zgjidhje të qëndrueshme dhe të zbatueshme për të kapërcyer menjëherë probleme të tilla, ekziston një nevojë urgjente për të rishikuar sistemin tonë të taksave, i cili është kryesisht i orientuar drejt të ardhurave dhe injoron krejtësisht të gjitha konsideratat e tjera materiale që janë të nevojshme për suksesin e një sistemi pa interes.

Ndërsa asnjë qytetar patriot nuk do të lavdëronte shmangien e taksave, a nuk ka ardhur koha të shohim cilat janë shkaqet themelore të gjendjes së tanishme? Norma aktuale e taksave për korporatat dhe mënyra e administrimit të taksave synon vetëm të pengojë të ndershmit, efikasët dhe punëtorët, ndërkohë që i jep përparësi pandershmërisë. Ndonjëherë pretendohet se norma e taksave në Pakistan është më e ulët se në shumë vende të tjera. Edhe pse kjo mund të jetë një debat më vete, unë do të thosha se një nga kushtet për funksionimin e suksesshëm të një sistemi ekonomik pa interes e bën të domosdoshëm një qëndrim të guximshëm, të ndershëm, pragmatik dhe agresiv ndaj reformës së taksave. Është e kotë të mendohet se shoqëria do të bëhet plotësisht e ndershme brenda natës pas futjes së sistemit ekonomik islam.

Një citat nga një artikull për kufirin e taksave nga Parkinson, i cili në mënyrë humoristike thotë:

“Duket se nuk është e lehtë të përcaktosh një nivel të caktuar të taksave si përfaqësues të maksimumit. Deri tani duket se ka pika të njëpasnjëshme ku shfaqen pasoja negative. Me një taksë gjatë kohës së paqes që arrin mbi 10 për qind të të ardhurave kombëtare, kapitali do të fillojë të largohet. Nëse kjo largim i kapitalit pengohet, qoftë nga rrethanat apo ligjet, taksat mund të rriten deri në 20 për qind, por kjo do të ndeshet me një kundërshtim të ashpër që shfaqet në formën e shmangies dhe evazionit fiskal, të kryer me vendosmëri dhe mjeshtëri maksimale. Mbi 20 për qind, çdo rritje e taksave do të sjellë më pak të ardhura proporcionalisht. Mbi 25 për qind, ka inflacion serioz që ul vlerën e të ardhurave të mbledhura. Mbi 30 për qind, rënia e ndikimit kombëtar, e dukshme shumë më parë për ekspertët, bëhet e qartë për gjithë botën. Në 35 për qind, ka një rënie të dukshme të lirisë dhe stabilitetit. Në 36 për qind, ka katastrofë, të plotë dhe përfundimtare, edhe pse jo gjithmonë të menjëhershme. Tatimi mbi këtë nivel, që mund të jetë i pranueshëm dhe ndoshta i domosdoshëm në kohë lufte, bëhet i dëmshëm dhe shkatërrues në kohë paqeje. Për shumicën e vendeve, 36 për qind përfaqëson kufirin e rrezikshëm të taksave.”

Kjo na kujton se edhe ne kemi arritur në sistemin tonë të taksave të korporatave atë që personaliteti indian, zoti Palkiwala, e vërejti për situatën në Indi: taksat korporative kanë arritur “nivelet e zero Kelvin-it”, ku, ashtu si në fizikë nuk ka temperaturë më të ulët se “zero Kelvin”, as në fushën e taksave, pasi është arritur një pikë ekstreme, nuk mund të ketë më ulje. Le të ndalemi dhe të mendojmë: a është situata jonë ndryshe nga kjo?

Ndërsa në çdo rast do të ketë një shkallë të shmangies së taksave, pavarësisht nga niveli i taksës, vështirë se mund të kundërshtohet se një normë e arsyeshme e taksave sigurisht që do të ulte shkallën e kësaj dukurie. Ne kemi eksperimentuar me shumë çështje në jetën tonë kombëtare, ndonjëherë pa ndonjë përfitim real, por është thelbësore që struktura e taksave të konceptohet në një model që të motivojë sipërmarrësit tanë jo vetëm për produktivitet dhe fitim më të lartë, por edhe për një gatishmëri më të madhe për të deklaruar dhe ndarë fitime më të larta. Tani që sistemi pa interes i ekspozon bankat dhe institucionet financiare ndaj riskut të lartë, është edhe më e ngutshme të ndërmerren ristrukturimi dhe reforma e të gjithë sistemit të taksave. Herë pas here, ne kemi përdorur masa të jashtëzakonshme të amnistisë së përgjithshme për deklarimin e të ardhurave të fshehura me një normë të reduktuar taksimi. Por a solli kjo zgjidhje e përkohshme rezultate të dëshiruara përtej mbledhjes së disa miliardëve në arkën e shtetit? Një sugjerim po diskutohet në disa qarqe për të vendosur një normë nominale të përfitimit ose për të përcaktuar një standard si kthim nga kapitali, për t’u mundësuar agjencive të ndryshme, përfshirë bankat dhe institucionet financiare që investojnë në bazë ndarjeje fitimi, të gjykojnë arsyeshmërinë e normës së deklaruar të fitimit. Por, përveçse është e vështirë për t’u zbatuar për shkak të kompleksitetit praktik dhe teknik, kjo nuk do të arrinte rezultatet e dëshiruara nëse nuk injektojmë arsyeshmëri në sistemin tonë të taksave.

Që nga qershori i vitit 1980, emetimi i obligacioneve të reja është dekurajuar në përgjithësi dhe në vend të tyre, Kontrollori i Emetimeve të Kapitalit ka lejuar lëshimin e PTC-ve. Ky instrument financimi ka qenë në përdorim që nga ajo kohë si zëvendësim për financimin me obligacione dhe për këtë arsye, shpesh dëgjohet që ndoshta është një obligacion i quajtur me një emër tjetër. Konceptualisht, nëse jo praktikisht, dallimi midis të dyjave qëndron në faktin se, ndryshe nga obligacionet, PTC-të nuk duhet të mbajnë një normë të fiksuar kthimi dhe për këtë arsye duhet të marrin pjesë edhe në humbje. Megjithatë, ato janë të ngjashme duke pasur parasysh faktin që nuk përbëjnë pjesë të kapitalit të përhershëm të një ndërmarrjeje, por janë për një afat të përcaktuar. Në fakt, PTC-të janë një nga format e kapitalit të shlyeshëm (të rikthyeshëm), siç përcaktohet nga Rregullorja e Shoqërive Tregtare e vitit 1984.

Kjo mënyrë financimi fillimisht ishte menduar për nevojat e kapitalit fiks afatmesëm dhe afatgjatë të subjekteve afariste, derisa ato u zëvendësuan kryesisht nga çertifikatat e financimit me afat (TFC – Term Finance Certificates), të cilat në thelb bazohen në normë fitimi (markup). Prandaj, TFC-të nuk kanë marrë pjesë dhe nuk marrin pjesë në humbjet e kompanive përfituese të investimit. Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se marrëdhënia financiare dhe ekonomike që parashikohet në kuadër të PTC-ve nuk është ajo e një huadhënësi dhe huamarrësi, por një partneritet në një ndërmarrje afariste, ku ofrohen burime kapitale që zakonisht janë të kufizuara. Për këtë arsye, gjykimi i shëndoshë afarist nga ana e financuesit është thelbësor për përzgjedhjen e portofolit të investimeve. Unë e shoh këtë aspekt të financimit pa interes jo si një dobësi, por si themelin mbi të cilin qëndron shpresa për suksesin e financimit pjesëmarrës pa interes. Prirja e financuesve për të orientuar burimet e rralla të kapitalit vetëm drejt projekteve dhe subjekteve ku ato mund të përdoren në mënyrë fitimprurëse dhe efikase do të duhej të shërbente si një garanci e brendshme, ose të paktën si një mbrojtje kundër katastrofave financiare – por në praktikë kemi vërejtur të kundërtën. Ky faktor do të duhej të kishte më shumë rëndësi edhe në kontekstin e ndërmarrjeve të sektorit publik, disa prej të cilave po privatizohen. Sipas politikës së atëhershme të orientimit financiar, këtyre ndërmarrjeve nuk do të duhej t’u jepej mbështetje buxhetore për balancim, modernizim apo investime të reja. Nëse kjo politikë ekonomike do të zbatohej në mënyrë objektive si në sektorin publik ashtu edhe në atë privat, do të kontribuonte pozitivisht në promovimin e konkurrencës për kapitalin dhe burimet financiare të kufizuara që gjenden në treg. Vetë kjo do të nxitë konkurrencë midis sektorit publik të nacionalizuar dhe sektorit privat të shëndetshëm, mbi baza thjesht komerciale. E përmend këtë sepse nuk është e pazakontë që ndërmarrjet publike që janë në humbje të deklarojnë se fitimi nuk është qëllimi i tyre, por se ato janë të përkushtuara ndaj arritjes së objektivave sociale. Edhe pse nuk mohohet që përmbushja e objektivave sociale nga çdo ndërmarrje – veçanërisht publike – është e lavdërueshme, kjo nuk duhet të shërbejë si maskim për paaftësitë dhe humbjet e tyre. Një përparësi tjetër e rëndësishme e marrëveshjeve me ndarje fitimi është se ato ofrojnë nxitjen e shumënevojshme për mobilizimin e kursimeve, çka mundësohet përmes përdorimit efikas të kapitalit.

Përpara se të diskutojmë aspektet e diskutueshme të marrëveshjeve të PTC-ve, po paraqes elementët kryesorë të një marrëveshjeje tipike të PTC:

1. Qëllimi fillestar: Financimi përmes PTC ishte menduar kryesisht për të përmbushur nevojat financiare afatmesme dhe afatgjata të subjekteve afariste.
2. Burimi i fondeve: Fondet siguroheshin ose nga një institucion i vetëm financiar ose nga një konsorcium apo sindikatë financimi.
3. Dëshmia e investimit: Investimi në PTC vërtetohet përmes çertifikatave të PTC-së të lëshuara nga entiteti përfitues i fondeve. Këto çertifikata përfshihen në përkufizimin e “titujve” sipas Aktit për Emetimet e Kapitalit të vitit 1947 dhe si “kapital i shlyeshëm” sipas rregullores për Shoqëritë Tregtare të vitit 1984.
4. Fushat e përdorimit: Financimi i projekteve dhe nënshkrimi (underwriting) i ofertave publike të aksioneve gjithashtu janë financuar përmes PTC-ve.
5. Pagesa e fitimit: Entiteti afarist pritet të paguajë për institucionin financiar ose bankën në mënyrë të përkohshme, çdo gjashtë muaj, një përqindje të rënë dakord të fitimeve të pritshme. Në fund të vitit financiar, bëhet rregullimi përfundimtar sipas fitimit real të realizuar për mbajtësit e PTC-ve.
6. Humbjet: Në rast humbjeje, institucioni financiar (financuesi) pritet të kthejë pjesën e fitimit të marrë paraprakisht çdo gjashtë muaj. Megjithatë, zakonisht parashikohet që humbjet e një viti financiar të mbulohen fillimisht nga rezervat e kompanisë, dhe çdo pjesë e mbetur të konsiderohet për ndarje me palët në vitin pasardhës, sipas përqindjes së dakorduar.
7. Trajtimi tatimor: Pjesa e fitimit që i takon mbajtësit të PTC-së do të konsiderohet si shpenzim jo vetëm për qëllime të ndarjes së fitimit mes palëve, por edhe për qëllime tatimore.
8. Shpërndarja e shpejtë e fitimit: Nëse entiteti përfitues shpërndan fitimin për mbajtësit e PTC-ve brenda 30 ditëve pas mbylljes së llogarive vjetore, jepet një zbritje prej 2 për qind, duke lejuar që fitimi maksimal për mbajtësit e PTC-ve të jetë deri në 15% në vit mbi vlerën nominale të PTC-së.
9. E drejta e konvertimit: Institucioni financiar ka të drejtë të konvertojë deri në 20% të shumës kryesore të PTC-së në aksione të zakonshme me vlerë nominale, për aq kohë sa fondet e PTC-së janë ende të papaguara. Kjo e drejtë mund të ushtrohet nëse norma mesatare e fitimit për PTC-të bie nën minimumin e dakorduar.

Një nga veçoritë më të dallueshme të marrëveshjes për Certifikatën e Pjesëmarrjes me Afat (PTC) është se, gjatë periudhës para fillimit të prodhimit komercial dhe gjenerimit të fitimeve operacionale, institucionet financiare kërkojnë të kompensohen. Ky kompensim mer formën e një zbritjeje (diskontoje), zakonisht në masën 12 për qind në vit, e cila llogaritet nga data e disbursimit të fondeve nga institucioni financiar ose sindikata financiare deri në momentin kur subjekti fillon operimin komercial. Marrëveshjet parashikojnë më tej që subjekti huamarrës do të lëshojë më shumë PTC në masën e shumës së zbritjes dhe këto PTC do të kenë të njëjtin status me PTC-të origjinale sa i përket të drejtës së ardhshme për fitime dhe humbje. Janë vërejtur edhe marrëveshje ku subjekti është i detyruar të paguajë në para shumën e zbritjes së përmendur më sipër. Ky aspekt është shumë afër një marrëveshjeje me interes, e cila kështu cenon qëllimin për të cilin u konceptua skema e re. Nuk kam dyshim se, pasi kanë nisur marrëveshjen e re me një integritet qëllimi, agjencitë ofruese të fondeve do të trajtojnë këtë aspekt me mençuri dhe respekt të duhur për parimet themelore mbi të cilat bazohet i gjithë sistemi i ekonomisë pa interes. Gjatë fazës para-prodhimit, nuk duhet të ketë asnjë çështje kompensimi për financuesin në asnjë formë dhe nuk duhet të ketë të drejtë për ndonjë fitim, pasi asnjë nuk realizohet deri sa të fillojë funksionimi komercial. Gjithashtu, dispozita për të kërkuar tarifë angazhimi mbi fondet e pa shpërndara, njësoj si në një marrëveshje huaje, duket e papërshtatshme nën një marrëveshje pa interes.

Një aspekt tjetër i marrëveshjes PTC është dispozita që u jep mbajtësve të PTC-së të drejtën për një shumë fitimi që do të sillte një kthim minimal të caktuar, le të themi, 17 për qind të investimit PTC, ku qëllimi i supozuar do të ishte të ofronte nxitje për subjektin përdorues të fondeve për të maksimizuar fitimet dhe për t’i mbajtur ato, duke i lejuar mbajtësit e PTC të kenë të drejtë vetëm për një përqindje maksimale të dakorduar të fitimit. Megjithëse, në praktikë, një kthim minimal i krahasueshëm me interesin e dikurshëm duket të jetë qëllimi më i theksuar. Ndërsa shpirti i dukshëm i motivimit që përmban marrëveshja e parashikuar, të cilin synonte t’ia siguronte financës, mund të mos jetë në dukje i dyshimtë, bankat dhe institucionet tona financiare nuk kanë mundur të shkëputen nga mendësia që është thelbësore për dhe e lidhur me një marrëveshje me interes. Kështu do të shihet se dispozitat e marrëveshjes si më sipër kanë tendencë të tregojnë se institucionet tona financiare nuk ndihen të kënaqura përveç nëse kanë të drejtë dhe sigurojnë në mënyrë të qëndrueshme një normë kthimi të cilën e merrnin më parë në formën e interesit mbi huatë e tyre. Pa dyshim, udhëzimet e Sheriatit lejojnë ndarjen e fitimeve në çdo përqindje të rënë dakord mes palëve, por në këtë fazë të tranzicionit, është e domosdoshme që të bëhet çdo përpjekje për të çliruar si investitorët ashtu edhe përfituesit e investimeve nga nënshtrimi mendor ndaj sistemit tradicional me interes. Kjo mund të arrihet duke hequr me kujdes nga marrëveshjet financiare çdo dispozitë që është e ngjashme me ose që mund të perceptohet si bazuar në interes.

Nga të gjitha dispozitat në marrëveshjen për Çertifikatën e Pjesëmarrjes me Afat (PTC), ajo që lidhet me trajtimin e humbjeve ose të fitimit nën nivelin e parashikuar është më e diskutueshmja. Argumentohet se masa të tilla shërbejnë jo vetëm si pengesë ndaj praktikave të padrejta, por edhe si një formulë kompromisi në vend të një monitorimi apo ndërhyrjeje të thellë, e cila përndryshe do të ishte e pashmangshme në punët e përditshme dhe menaxhimin e shoqërisë që përfiton nga investimi.

Duket se ka një hezitim nga ana e bankave dhe institucioneve financiare për të ndarë humbjet e sipërmarrjes në të cilën pretendojnë të jenë partnerë, por në të vërtetë nuk janë. Marrëveshjet parashikojnë që:

Çdo mungesë në pjesën e fitimit në një vit ndaj normës së dakorduar do të kompensohet nga fitimet e viteve të mëvonshme derisa të rikuperohet plotësisht, që do të thotë se në asnjë rast banka ose institucioni financiar nuk duhet të marrë një shumë më të vogël se minimumi i dakorduar. Kjo veçori e garancisë në një formë të shtrembëruar, megjithëse nuk quhet e tillë, është në kundërshtim të hapur me dispozitat e Sheriatit për ndarjen e fitimit.

Në rast humbjeje, ajo fillimisht do të zbritet nga rezervat ekzistuese. Meqenëse rezervat u përkasin ekskluzivisht pronarëve ose aksionarëve si pjesë e kapitalit vetjak, sipas të gjitha koncepteve të jurisprudencës korporative, pse duhet që e gjithë humbja në një vit të absorbohet nga rezervat? Në fakt, humbjet duhet të ndahen proporcionalisht midis “partnerëve” në biznes dhe të mbulohen në përputhje me këtë.

Në rast humbjeje, shuma totale e PTC-ve të papaguara do të transformohet, në masën e pjesës së mbajtësve të PTC-ve në humbje, në aksione të konvertueshme të cilat, për të gjitha qëllimet praktike, do të konsiderohen të ngjashme me aksionet preferenciale sa i përket të drejtave dhe privilegjeve. Në vitin pasues të humbjes, nëse ka fitim, këto aksione të konvertueshme do të rikthehen sërish në PTC dhe do të kenë të drejtë në pjesën e tyre të fitimit. Në asnjë rast, investitori, domethënë banka ose institucioni financiar, nuk është i gatshëm të ekspozohet ndaj ndarjes së humbjes, çka bie ndesh me shpirtin dhe objektivat e një marrëveshjeje pa interes.

Në vlerësimin e përshtatshmërisë së çdo marrëveshjeje pjesëmarrëse bazuar në ndarjen e fitimit dhe humbjes, duhet pasur parasysh se sipas dispozitave të Sheriatit, shpërndarja e fitimeve midis palëve përkatëse është çështje marrëveshjeje e ndërsjellët, mbi bazën e së cilës mund të bihet dakord për çdo raport ndarjeje. Por një nga kushtet thelbësore dhe të detyrueshme të këtyre marrëveshjeve është se humbjet, nëse ndodhin, duhet të ndahen në përpjesëtim të drejtë me investimet e secilës palë.

Në kontekstin tonë, është e rëndësishme të kuptohet se në fund të fundit do të jetë e domosdoshme që i gjithë sistemi ynë bankar dhe financiar të integrohet me depozitat e gjeneruara nga bankat dhe institucionet financiare në llogaritë PLS (fitim dhe humbje të përbashkët), në kuptimin e tyre të plotë. Me fjalë të tjera, është pikërisht fitimi i gjeneruar nga menaxhimi efikas i portofolit të bankave dhe institucioneve financiare, ndoshta kryesisht përmes financimit me kapital dhe investimeve në mudaraba, që u mundëson atyre të ofrojnë një normë të pranueshme kthimi për mbajtësit e llogarive PLS.

Nevojat financiare të sotme, veçanërisht në sektorin korporativ, janë si afatgjata ashtu edhe afatshkurtra. Është veçanërisht sektori industrial që kërkon vëmendje, jo vetëm për shkak të madhësisë së fondeve që kërkon, por edhe për shkak të kompleksitetit të strukturës, menaxhimit dhe funksionimit të tij. Këto e bëjnë mekanizmin e financimit pa interes në këtë sektor, nëse jo të pamundur, atëherë një përpjekje shumë të vështirë.

Një tipar i zakonshëm i shumicës së marrëveshjeve ekzistuese të financimit pa interes nxjerr qartë në pah faktin se bankat dhe institucionet financiare pjesëmarrëse në këto marrëveshje tregojnë një qëndrim hezitues dhe tepër të kujdesshëm, si pasojë e së cilës, marrëveshjet ligjore ekzistuese përfshijnë dispozita që në shumë raste ngjasojnë me kushtet e një marrëveshjeje me interes.

Ky reagim ndaj procesit të islamizimit të ekonomisë duket se buron nga realitetet e vështira të jetës sonë tregtare, ku ndershmëria dhe morali i shoqërisë lënë ende për të dëshiruar. Por të pritet një kohë kur të gjithë pjesëmarrësit ekonomikë të jenë tërësisht të ndershëm do të ishte një shpresë e kotë, ndaj është e nevojshme që të nisë një proces me kontrolle dhe balanca të përshtatshme.

Megjithatë, duhet treguar kujdes i madh për të mos e tepruar në masa të tilla që mund të dëmtojnë frymën dhe qëllimin e të gjithë procesit.

1. Depozituesit mudarba të bankës do të ndajnë të ardhurat që burojnë nga aktivitetet investuese, pra të ardhura nga përdorimi i fondeve sipas parimeve të përmendura më poshtë. Të ardhurat në këtë kategori do të nënkuptojnë dhe përfshijnë fitim dhe dividendë, fitime kapitali, qira dhe çdo të ardhur tjetër që buron nga asetet investuese.
2. Depozituesit mudarba nuk do të ndajnë asnjë të ardhur që buron nga shërbimet e ndryshme bankare ku nuk përfshihet përdorimi i fondeve, si komisione, këmbim valutor, tarifa shërbimi dhe tarifa të tjera të realizuara nga banka në lidhje me shitjen dhe blerjen e draft-eve të kërkesës, transferimet telegrafike dhe transferimet postare etj.
3. Fitimi dhe humbja që rezultojnë nga përdorimi i fondeve do të ndahen në llogari nga të ardhurat dhe shpenzimet e tjera që lidhen me aktivitetet dhe shërbimet e tjera të ofruara nga banka.
4. Depozituesit mudarba do të nënkuptojnë balancën neto mesatare të të gjitha llojeve të llogarive të depozitave mudarba të regjistruara në librat e bankës në ditën e fundit të çdo muaji gjatë vitit kontabël për të cilin lidhet shpërndarja e të ardhurave, pas zbritjes së rezervës së detyrueshme të parave të gatshme dhe rezervës së likuiditetit që duhet të mbahen pranë bankës sipas Nenit 25 dhe Nenit 33 përkatësisht të ligjit për Kompanitë Bankare, 1991.
5. Depozituesit mudarba do të kenë përparësi në çështjet e investimit përpara kapitalit të bankës dhe fondeve të tjera pa kosto, pra kapitali i bankës dhe fondet e tjera pa kosto do të investohen vetëm pas investimit të plotë të depozitave mudarba siç përcaktohet sipas rregullës 4 më sipër.
6. Depozituesit mudarba nuk do të ndajnë asnjë të ardhur që burojnë nga investimi i kapitalit të bankës dhe fondeve të tjera pa kosto.
7. Kapitali i bankës do të nënkuptojë dhe përfshijë kapitalin e paguar, rezervën statutore, rezervën për mbulimin e humbjeve nga investimet dhe çdo rezervë apo fond tjetër të krijuar nga banka.
8. Të ardhurat bruto të përftuara nga investimet gjatë vitit kontabël do t’i ndahen fillimisht depozitave mudarba dhe fondeve pa kosto (duke përfshirë kapitalin e bankës) sipas përpjesëtimit të tyre në totalin e investimit.
9. Pjesa e të ardhurave bruto nga investimet që i përket depozitave mudarba siç është përllogaritur në përputhje me parimin e përcaktuar në rregullën 8 do të shpërndahet si më poshtë:                                                                                                                a) Njëzet për qind do të mbahet nga banka si TARIFË MENAXHIMI për menaxhimin e investimeve.                                                                                                            b) Pesëmbëdhjetë për qind do të transferohen në REZERVËN PËR MBULIMIN E HUMBJEVE NGA INVESTIMET. Nëse në ndonjë vit ka humbje neto nga operacionet e përgjithshme të investimit, ajo do të zbritet nga rezerva e sipërpërmendur. Me qëllim ruajtjen e një niveli të përgjithshëm të kthimit, mund të bëhen gjithashtu ndarje të përshtatshme nga rezerva për mbulimin e humbjeve nga investimet, nëse në ndonjë vit kthimi nga depozitat mudarba është dukshëm më i ulët se mesatarja e kthimit për këto depozita gjatë vitit paraprak. Kur rezerva për mbulimin e humbjeve nga investimet bëhet e barabartë me kapitalin e paguar të bankës, zbritjet vjetore [për këtë qëllim] do të ndërpriten.                                                                                                            c) Gjashtëdhjetë e pesë për qind e mbetur do të shpërndahet për depozituesit mudarba duke aplikuar peshë specifike. Kjo përqindje do të rritet në tetëdhjetë për qind sapo të ndërpritet transferimi vjetor prej pesëmbëdhjetë për qind në rezervën për mbulimin e humbjeve nga investimet.                                                                                          10. Norma të ndryshme peshe janë caktuar për depozituesit mudaraba për shkak të faktorëve në vijim:

• Periudha e depozitës: Sa më e gjatë të jetë periudha e depozitës, aq më i madh është rreziku që ata përballen në lidhje me luhatjet e normave të fitimit dhe erozionin e vlerës së depozitës për shkak të inflacionit. Depozituesit afatgjatë gjithashtu duhet të heqin dorë nga fitimi në rast të shlyerjes së parakohshme.
• Lehtësitë bankare: Depozituesit afatgjatë nuk përfitojnë nga lehtësitë bankare si përdorimi i çeqeve, transferimi i llogarisë nga një degë në një tjetër, arkëtimi i çeqeve dhe instrumenteve të tjera, dhënia e udhëzimeve të përhershme përmes llogarive të tyre, etj. Nga ana tjetër, depozituesit e kursimit mudarba kanë liri për të përfituar këto shërbime përmes llogarive të tyre. Depozituesit me njoftim të shkurtër mudarba gëzojnë lehtësi edhe më të mëdha për sa i përket depozitimit dhe tërheqjes së fondeve nga llogaritë e tyre.
• Modeli i normave të kthimit: Modelet e normave të kthimit për lloje të ndryshme të depozitave me kosto në tregun monetar të bankave konvencionale në Bangladesh kanë gjithashtu ndikim të rëndësishëm në caktimin e peshës me norma të ndryshme.

Në vlerësim të faktorëve të mësipërm, peshë e plotë i është caktuar depozitave afatgjata mudarba me kohëzgjatje 36 muaj, ndërsa depozitave të tjera u janë caktuar peshë më të larta ose më të ulëta në mënyrë relative.

11. Pjesa prej gjashtëdhjetë e pesë për qind e të ardhurave bruto nga investimet që i takon depozituesve mudarba mund të rritet më tej nga menaxhmenti i bankës sipas diskrecionit të tij për të racionalizuar normat e fitimit për depozituesit mudarba, por nuk do të ulet gjatë asnjë viti kontabël pa një njoftim paraprak.
12. Banka do të mbulojë të gjithë koston e menaxhimit të portofolit të investimeve dhe gjithashtu do të bëjë rezervat e nevojshme për investimet e këqija dhe të dyshimta nga pjesa e të ardhurave nga investimet që i takon fondeve pa kosto (duke përfshirë kapitalin e bankës) sipas rregullës 8 dhe tarifës së menaxhimit të ndarë sipas rregullës 9(a).
13. Fitimi do të llogaritet për lloje të ndryshme të llogarive të depozitave mudarba sipas rregullave përkatëse të tyre.
14. Normat e fitimit për çdo vit kontabël do të shpallen pas certifikimit të llogarive të bankës nga audituesi i emëruar nga aksionarët në mbledhjen e përgjithshme vjetore.

Industria e bankave islame është rritur me shpejtësi gjatë viteve të fundit. Megjithatë, një shqyrtim i bankave islame dhe industrisë më të gjerë ngre një numër çështjesh.

Para se të kalojmë në diskutimin e çështjeve, më poshtë është një pasqyrë e përgjithshme që mund të shkaktojë disa nga çështjet:

1. Të gjitha bankat janë themeluar relativisht kohët e fundit. Banka e parë tregtare islame është themeluar në vitin 1973.
2. Ato ndodhen ose bëjnë biznes kryesisht në vendet e pasura me financa dhe ndoshta nuk janë përballur me problemin real të tërheqjes së depozitave.
3. Në disa tregje, banka të veçanta funksionojnë në izolim nga sistemi i përgjithshëm bankar përreth tyre.
4. Strategjia e këtyre bankave në përgjithësi duket të jetë kërkimi i projekteve me kthime të shpejta. Kjo është përmendur posaçërisht si “strategji operacionale” nga njëra prej bankave islame më të vjetra në raportin e saj vjetor aktual. Kjo gjithashtu pasqyrohet nga faktet që investimi në pasuri të paluajtshme është përgjithësisht një nga aktivitetet kryesore të investimeve të këtyre bankave.

Me këto veçori të bankave islame lindin çështjet e mëposhtme:

1. Mjetet për të tërhequr depozituesit

Deri tani, bankat islame kanë bërë kërkime të thella për të zhvilluar procedura pa interes për të shfrytëzuar fondet e tyre. Megjithatë, ka pasur shumë pak kërkime për të krijuar mjete që tërheqin depozita. Kjo mund të ndodhë sepse ato ende nuk kanë hasur në mungesë depozitash. Por nëse nuk japin vëmendje për të krijuar mjete pa interes që të konkurrojnë me mjetet e depozitave me interes, këto banka ka shumë mundësi të hasin probleme në rritjen e tyre, veçanërisht kur ato operojnë pranë bankave moderne. Deri tani, bankat islame kanë këto lloje depozitash që dallohen nga depozitat në bankat e tjera:

1. Llogaritë e kursimeve
2. Llogaritë e investimeve

Për llogaritë e kursimeve, ato nuk janë të detyruara të ofrojnë asnjë shpërblim, sepse shuma e kursimeve është e garantuar dhe mbajtësit e këtyre llogarive nuk mbajnë përgjegjësi për asnjë humbje që pëson banka. Kjo llogari, pra, mund të tërheqë vetëm ata klientë që kanë para për të kursyer, por nuk duan të marrin rrezik dhe gjithashtu nuk janë të interesuar të fitojnë përfitime nga kursimet e tyre. Megjithëse llogaria e investimit ka tërheqjen e një norme më të lartë kthimi se sa norma aktuale e interesit, kjo llogari do të tërheqë vetëm ata persona që kanë para për të kursyer, duan të fitojnë para dhe janë të gatshëm të marrin rrezik.

Për këta dy lloje njerëzish, bankat islame duhet të konkurrojnë me dy institucione:

• Bankat me bazë interesi.
• Tregu i aksioneve.

Ka një kategori të tretë njerëzish, pra ata që kanë para dhe duan të fitojnë nga kursimet e tyre pa marrë asnjë rrezik. Kjo është një kategori njerëzish që nuk është e disponueshme për bankat islame.

Performanca e depozitave në disa prej bankave ekzistuese thekson nevojën për zhvillimin e mjeteve efektive për të tërhequr depozita.

Kjo është pavarësisht faktit që banka islame po paguan 6 për qind fitim në llogaritë e kursimeve, të cilat në përgjithësi nuk kanë të drejtë për ndonjë pjesëmarrje në fitimet e bankës. Kjo rritje e ngadaltë në depozita mund të mos pasqyrojë domosdoshmërisht një dështim të bankave islame për të tërhequr depozita, por fakti mbetet që në një shoqëri ku bankat me interes lejohen të ekzistojnë, bankat islame janë në një disavantazh. Mënyra se si ato do të konkurrojnë me sukses bankat me interes nuk është e qartë nga programet e tyre aktuale. Ka pasur shumë diskutime teorike në literaturën për veprimtaritë bankare islame se si të mbrohen depozituesit e llogarive të investimit nga rreziku i humbjeve që mund të pësojë banka. Ekonomistët islamë, në kërkim të një alternative të qëndrueshme ndaj bankave me interes, kanë propozuar një numër skemash, si krijimi i rezervave nga banka gjatë kohëve të mira për të kompensuar humbjet në kohë të këqija ose nisja e një sigurimi të depozitave me mbështetjen e bankës qendrore dhe bashkëpunimin e të gjitha bankave tregtare dhe depozituesve të tyre.

Asnjë nga këto skema nuk është në funksion deri më tani dhe depozituesit në llogaritë e investimit mbeten të ekspozuar ndaj humbjes, nëse një mundësi e tillë ndodh, megjithëse asnjë nga bankat deri tani nuk është përballur me një situatë të tillë.

Një përpjekje në shkallë të gjerë është e nevojshme për të krijuar mjete pa interes (duke shkuar përtej pajisjeve konvencionale) të bankave që mund të tërheqin depozita për bankat islame. Bankat islame ekzistuese do të duhet të bëjnë këtë kërkim jo vetëm në interesin e tyre, por edhe në interesin më të madh të vendeve islame që po islamizojnë shoqëritë e tyre.

1.  Barrë menaxheriale shtesë për bankat islame

Një tjetër faktor që i vendos bankat islame në një pozitë të pafavorshme në krahasim me bankat me interes është fakti që bankat islame duhet të mbikëqyrin dhe, në disa raste, të menaxhojnë operacionin e projektit që ato po financojnë.

Ky problem është i rëndë në vendet në zhvillim, ku ndërmarrjet tregtare, në përgjithësi, nuk mbajnë llogari të rregullta ose mbajnë grupe të ndryshme llogarish për qëllime të ndryshme.

Prania e këtyre praktikave të gabuara do të rrisë koston e veprimtarive bankare islame. Përveç nëse zhvillohen mjete të sigurta që nuk përfshijnë këto kosto shtesë për bankierët islamë, rritja e aktiviteteve të veprimtarive bankare islame ka gjasa të kufizohet ndjeshëm. Bankat islame kanë hartuar disa rregulla dhe rregullore të rrepta në mënyrë që të përzgjedhin vetëm palë të shëndosha, por këto procedura jo vetëm që i diskriminojnë ato në mënyrë të pafavorshme kundrejt bankave të tjera, por gjithashtu nuk garantojnë që klientët e tyre do të jenë të detyruar të deklarojnë fitimet reale të ndërmarrjes së tyre. Asnjë nga bankat deri tani nuk duket se është përballur me këtë problem, ndoshta sepse ose bankat islame nuk e kanë zgjeruar biznesin e tyre në një masë që ta ndjejnë këtë problem ose sepse deri tani këto banka janë marrë vetëm me pasuri të paluajtshme dhe tregti, ku problemet e tilla menaxheriale mund të mos jenë domethënëse. Kjo është, megjithatë, një çështje që nuk mund të injorohet.

1. Problemet e huamarrësve të huasë së pastër

“Hua” (huamarrja) ka fituar një rol të rëndësishëm në aktivitetet ekonomike të ditëve të sotme. Përveç huave për nevoja tregtare apo prodhuese, huatë kërkohen edhe për konsum personal ose për nevoja joprodhuese. Bankat islame, me fonde shumë të kufizuara për huatë e tilla, do të injoronin kështu nevojat e një klase të madhe të popullsisë. Duhet të zhvillohen institucione për të përmbushur kërkesën e shoqërisë për hua, veçanërisht për qëllime të mirëfillta konsumi. Më poshtë janë disa mundësi që ia vlen të merren parasysh:

1. Integrimi i Zekatit dhe Sadakasë me sistemin bankar në mënyrë që të mbështeten depozituesit më të ndjeshëm të bankës, si gratë e veja, të moshuarit, etj., të cilët do të mbështeteshin në bazë të bamirësive ose huave pa interes, sa herë që banka është në humbje ose nuk po gjeneron përfitim të mjaftueshëm. Ekonomistët islamë e kanë diskutuar tashmë këtë mundësi, por ajo nuk ka gjetur mbështetje nga shumica e autorëve. Sipas tyre, kjo duhet të jetë përgjegjësi e shtetit. Edhe pse disa nga bankat islame kanë një fond të zekatit, ende nuk është e qartë se sa të suksesshme do të jenë në përmbushjen e këtyre nevojave të shoqërisë. Prandaj, nisja e një sistemi bankar islam duhet të shoqërohet me zhvillimin e një fondi efektiv të zekatit nga shteti ose banka qendrore.
2. Financimi i huave tregtare pa interes nga llogaritë e pastërta të kursimeve. Të gjitha bankat islame kanë llogari kursimi që janë të destinuara për depozituesit që nuk duan të mbajnë përgjegjësi për humbjet dhe që kërkojnë garantimin e plotë të shumës së tyre. Këta lloj depozituesish, megjithatë, i japin bankës pëlqimin për të përdorur paratë e tyre. Bankat i përdorin këto para, por nuk janë të detyruara të u japin atyre një pjesë të fitimit në të njëjtën shkallë si depozituesve të llogarive të investimit. Shuma e këtyre depozitave duhet të përdoret detyrimisht për të ofruar hua pa interes për nevojat konsumatore. Meqenëse bankat fitojnë nga përdorimi i këtyre depozitave, atëherë ato fitime duhet të përdoren për të mbuluar subvencionin që përfshihet në huatë pa interes. Meqë banka garanton shumën e plotë të kursimeve për depozituesit, e njëjta mund të kompensohet nga garancia që ofrohet nga huamarrësit. Tërheqja që do të krijojë ofrimi i huasë pa interes për depozituesit në llogaritë e kursimit do të rrisë klientelën e bankave islame në këto llogari.
3. Zhvillimi i një sistemi të fondeve të komunitetit lokal të operuara nga vetë komunitetet. Institucione të tilla do të mbështesin nevojat për hua të anëtarëve të komunitetit. Këto institucione do të funksionojnë mbi parimin e bashkëpunimit dhe jo mbi baza tregtare. Potenciali për një bashkëpunim të tillë komunitar ekziston shumë në vende si Pakistani. Një sondazh i fundit i opinionit publik në Pakistan tregoi se shumica e popullsisë do të ishte e gatshme t’u japë para hua miqve dhe të afërmve pa asnjë kompensim.* Përpjekjet nga shteti mund të organizojnë institucione të tilla ku bashkëpunimi i njerëzve mund të sigurohet si pjesë e një programi gjithëpërfshirës të sigurisë shoqërore.

Përveç këtyre, nevoja (veçanërisht në Pakistan, ku i gjithë sistemi do të kalojë në veprimtari bankare pa interes) është për një kërkim të thelluar mbi sjelljen e popullsisë kursimtare në përgjithësi dhe kursimtarëve myslimanë në veçanti për të hetuar:

Mënyrat dhe mjetet me të cilat sjellja e tyre mund të modifikohet në përputhje me normat e ekonomisë islame dhe korniza institucionale alternative që mund të plotësojë sistemin bankar islam për të përmbushur të gjitha nevojat e huamarrësve/kursimtarëve.

4. Problemet e investimeve në projekte me afat të gjatë rritjeje

Është vënë re se bankat islame zakonisht investojnë në projekte me kthime të shpejta. Kjo ndoshta ndodh sepse bankat duhet të paguajnë një fitim të konsiderueshëm çdo vit mbi depozitat dhe nuk mund të përballojnë të mos gjenerojnë fitim për një periudhë kohe nëse po konkurrojnë me bankat me interes. Kjo do të thotë që projektet me afat të gjatë rritjeje nuk ka gjasa të përzgjidhen nga këto banka. Nëse kjo është e vërtetë, atëherë jo vetëm që po ulet efikasiteti afatgjatë i bankave islame në krahasim me bankat e tjera, por do të ndikohet edhe rritja në vendet në zhvillim nëse nuk ka banka që të financojnë projekte të tilla.

Për të kaluar në një sistem pa interes, një nga kërkesat më të rëndësishme do të jetë zhvillimi i një kornize institucionale që mund të ofrojë financim të mjaftueshëm për projektet me afat të gjatë rritjeje dhe për projektet infrastrukturore. Prandaj, themelimi i Bankave të Zhvillimit Islam së bashku me Bankat Tregtare Islame do të bëhet thelbësor gjatë kalimit drejt një ekonomie pa interes.

5. Nevoja për kërkim teorik

Në përgjithësi besohet se të gjitha çështjet teorike që lidhen me veprimtarit bankare pa interes janë zgjidhur dhe se tani është vetëm çështje praktike. Ky qëndrim, i mbajtur nga të gjitha bankat islame praktikuese (përveç Bankës Islamike të Zhvillimit), është paksa shumë optimist, sidomos kur bëhet fjalë për ndryshimin e sistemit në një vend. Shumica e bankave islame janë private dhe punojnë krahas sistemit bankar me interes. Ka mundësi të vogla që mjetet e veprimtarive bankare islame të krijuara nga këto banka mund të sfidohen. Por kur bëhet fjalë për të drejtuar një sistem nën këshillat e shtetit, ka mundësi të dalin një sërë pyetjesh që duhet të sqarohet nga dijetarët dhe myftitë myslimanë. Disa nga çështjet janë, për shembull:

• A mund të ngarkohet një tarifë shërbimi për huatë e pastërta? Nëse përgjigjja është po, si duhet të llogaritet kjo tarifë? Cilat kosto direkte dhe indirekte duhet të përfshihen në llogaritjen e kësaj tarife? Si të parashikohet kostoja në të ardhmen pa përfshirë elementin e interesit? Ky është një problem që si Bankat e Zhvillimit Islame ashtu edhe Bankat Komerciale Islame do të duhet të përballen kur të japin huatë e pastra.
• Si të vendoset një marzh fitimi në tregti, pra, nëse një bankë po ofron para për të blerë disa mallra, duhet apo nuk duhet të ngarkojë asnjë fitim mbi to dhe nëse përgjigjja është po, çfarë duhet të jetë norma e fitimit? Në shumë raste, këto blerje mund të kenë një rrezik humbjeje. Nëse kjo është e vërtetë, a mund të konsiderohet marzhi që bankat ngarkojnë si fitim dhe jo interes?
• Si duhet të llogaritet qiraja e kapitalit fizik në mënyrë që të mos përfshijë elementin e interesit?

Këto koncepte, ndoshta teorikisht nuk duken të kenë ndonjë problem praktik, por siç u përmend më herët, kur bëhet fjalë për ndryshimin e sistemit tërësisht, këto çështje duhet të zgjidhen paraprakisht.

6. Përdorimi i medias

Një çështje tjetër e rëndësishme që bankat islame, në përgjithësi, e kanë injoruar deri tani është përdorimi i medias. Edhe vetë myslimanët nuk janë shumë të vetëdijshëm për faktin se sistemi bankar islam po praktikohet në botë. Bankat nuk kanë përdorur kurrë një media efikase për të reklamuar aktivitetet e tyre. Disa raporte kanë dalë në gazetat amerikane për bankat islame, por ato nuk janë të mjaftueshme për një publicitet të duhur të sistemit islam në këtë fushë.