Indeksimi i huave

Disa njerëz argumentojnë se gjatë një periudhe inflacioni të qëndrueshëm, fuqia blerëse e parasë zvogëlohet me kalimin e kohës. Prandaj, sipas tyre, kredidhënësi duhet të kompensohet për këtë humbje në vlerën reale të parasë. Sipas këtij argumenti, kjo mund të bëhet duke indeksuar huatë pa interes me nivelin e çmimeve të një shporte mallrash. Kjo do të ishte e drejtë dhe e barabartë për kredidhënësit. Gjykata e trajtoi këtë çështje me shumë vëmendje. Përveç citimeve nga tekstet bashkëkohore ekonomike, ajo solli edhe dëshmi nga burimet klasike të jurisprudencës islame për të treguar se, në rast rritjeje çmimesh, shuma e dhënë hua duhet të kthehet në të njëjtën sasi dhe në të njëjtën monedhë në të cilën u mor hua fillimisht. Ekzistojnë disa arsye për këtë qëndrim.

Së pari, kjo është aq e ngjashme me interesin, saqë do të ishte e pamundur të bëhej dallimi mes tyre. Së dyti, humbja e vlerës për shkak të inflacionit nuk është shkaktuar nga huamarrësi dhe as nga përdorimi që ai i ka bërë parave, prandaj duket e padrejtë t’i kërkohet atij të kompensojë për këtë humbje. Në rastin më të mirë, mund t’i kërkohet shtetit ta bëjë një gjë të tillë. Por në praktikë, do të ishte shumë e vështirë të zbatohej një propozim i tillë, pasi numri i transaksioneve që ndodhin çdo ditë është aq i madh, saqë shteti nuk do të kishte mundësi të shqyrtonte çdo rast dhe të bënte pagesat përkatëse. Për më tepër, kjo do ta kthente rrjedhën e burimeve nga taksapaguesit te shtresa e pasur, çka vetë është kundër objektivave të sistemit ekonomik islam. Së treti, kërkimi për indeksim të huave i jep kapitalit një pozitë të privilegjuar krahasuar me faktorët e tjerë të prodhimit të cilët gjithashtu preken nga inflacioni në një mënyrë apo tjetër. Së katërti, është e vështirë të arrihet marrëveshje për një shportë të vetme mallrash që ndikon të gjithë kreditorët në mënyrë të njëtrajtshme. Së pesti, indeksimi do të prirrej të largonte kursimtarët nga kapitali me rrezik i cili është theksuar në sistemin e vlerave islame. Së gjashti, mbështetësit e indeksimit nuk rekomandojnë një ulje të borxhit gjatë kohëve të deflacionit, çka është e padrejtë.

Gjatë shqyrtimit të çështjes, gjykata mori gjithashtu në konsideratë pikën e ngritur nga Z. Gjykatës Wajihuddin Ahmad në çështjen Aijaz Haroon kundër Inam Durrani (PLD 1989, Karachi 304) në dritën e argumentit të juristit të shekullit të 13-të Ibn Abidin Shami. Vendimi i FSC-së riprodhoi nga teksti origjinal i librit të Ibn Abidin Shami-t, Tanbih al-Raqud ala Masa’il al-Naqud. U tregua se teksti origjinal nuk mbështeste pikën e paraqitur nga Z. Gjykatës Wajihuddin Ahmad. Juristi Shami kishte argumentuar qartë se nëse vlera e monedhës pëson një ulje me kalimin e kohës, huamarrësi përsëri do të kthejë të njëjtën sasi parash në të njëjtën monedhë. Vetëm nëse monedha me të cilën është dhënë hua bëhet tërësisht e pavlefshme ose hiqet nga qarkullimi nga qeveria, atëherë huadhënësi mund të kërkojë borxhin e tij në monedhën në përdorim në kohën e pagesës. Por edhe atëherë vlera e huasë do të jetë e njëjtë me atë të kohës kur është dhënë (f. 193).

Gjykata ka cituar mendimet e autoriteteve të ndryshme në mbështetje të përfundimit të saj. Disa nga dijetarët janë: Dr Umar Chapra, Dr Hasanuz Zaman, Abdul Rahman al-Jaziri, Mawlana Taqi Usmani, Ghulam Rasool Saccdi, Dr Munawar Iqbal dhe Afzalur Rahman. Ndër juristët, gjykata solli dëshmi nga al-Kasani, Zaila’i, al-Sarkhasi, Ibn Qudama, Fatawa Alamgiri, Këshilli i Ideologjisë Islame të Pakistanit, Akademia e Fikhut Islam e vendeve të OKB-së, Akademia e Fikhut Islam e Indisë dhe rezoluta e seminarit mbi indeksimin e mbajtur në Xhede gjatë vitit 1987.

Gjykata, megjithatë, e njohu se: “duhet të ketë një mënyrë për të korrigjuar këto të këqija (të inflacionit), dhe indeksimi pretendohet të jetë një nga këto teknika. Por një e keqe, siç u diskutua më sipër, nuk duhet të korrigjohet me një të keqe të ngjashme apo më të madhe. Ekonomistët myslimanë duhet të përpiqen të zbulojnë mënyra për të luftuar inflacionin brenda kufijve të lejuar nga Sheriati” (f. 177). Ne do të trajtojmë këtë çështje në seksionin tjetër të këtij punimi ku do të paraqesim një zgjidhje për këtë problem brenda kuadrit të Sheriatit.

Përqindja e fitimit

Gjykata diskutoi ligjshmërinë e sistemit të përqindjes së fitimit të futur nga bankat pakistaneze pas islamizimit në vitet ’80 dhe përfundoi se nuk është asgjë tjetër veçse interes dhe duhet të hiqet. Gjykata citoi gjerësisht nga Mawlana Taqi Usmani për të argumentuar se përqindja e fitimit është çmimi i kohës së lejuar për një borxh, që është interes, thjesht dhe qartë.

Gjykata preku çështjen e rritjes së çmimit të një malli për shkak të pagesës së vonuar të çmimit të tij. Ajo përmendi se ka një mospajtim mes juristëve (f. 224). Nuk e shtjelloi më tej. Por në shtojcën A ka riprodhuar përgjigjet e dhëna nga dijetarë të ndryshëm. Ne do të trajtojmë këtë çështje më tej në seksionin tjetër.

Qiraja dhe qiraja me blerje

Gjykata ka diskutuar çështjen e financimit mbi bazën e qirasë. Ajo e ka pranuar si të ligjshme brenda disa kushteve (f. 330).

Po ashtu, gjykata e ka pranuar qiranë me blerje si të ligjshme, brenda disa kushteve.

Lehtësim në çështjet që janë ende në gjykata

Disa kërkues lutën që t’u jepet lehtësim nga detyrimi për të paguar interes për huatë që kishin marrë më parë. Gjykata vuri në dukje se të gjithë këta kërkues, duke qenë myslimanë, ishin të vetëdijshëm për paligjshmërinë e interesit në momentin kur kishin lidhur marrëveshjet e huave. Megjithatë, Gjykata Supreme Federale (FSC) shprehu pamundësinë për t’u dhënë ndonjë lehtësim këtyre kërkuesve, pasi shqyrtimi i një çështjeje të tillë ishte jashtë juridiksionit të gjykatës. Ne do ta trajtojmë këtë çështje gjithashtu në seksionin tjetër.

Interesi në transaksionet ndërkombëtare

Gjykata mori në shqyrtim çështjen e interesit në transaksionet ndërkombëtare. Ajo citoi nga një shënim i Dr Syyid Tahir. Shënimi argumentonte se financimi i eksportit mund të bëhet nga bankat duke vepruar si tregtarë dhe jo si financues. Kjo praktikë tashmë zbatohet nga banka të tjera islame. Për të ardhmen, qeveria duhet të bëjë gjithë financimet mbi bazën e kapitalit të përbashkët. Tregjet e këmbimeve valutore do të vazhdojnë të funksionojnë si zakonisht. Ka mbështetje për to në Sheriat përmes ligjit të bai salam. Gjykata gjithashtu citoi nga libri i Anwar Iqbal Qureshi-t, Islami dhe Teoria e Interesit.

Disa çështje të pazgjidhura

Këtu do të diskutojmë disa çështje të pazgjidhura që lidhen me debatin për interesin, të cilat ose ishin jashtë fushës së gjykatës ose gjykata ndjeu se nevojitet më shumë hulumtim për t’i zgjidhur. Gjatë diskutimit të këtyre çështjeve, me përulësi, do të paraqesim disa mendime të përkohshme që mund të ndihmojnë në formësimin e politikave të ardhshme.

Mbrojtja e vlerës së parasë

Argumentet kundër indeksimit, si nga pikëpamja e Sheriatit ashtu edhe nga ajo ekonomike, janë të pranueshme. Por pyetja mbetet: si mund të mbrojmë vlerën e parasë me kalimin e kohës kundër luhatjeve të çmimeve, që është një realitet i jetës dhe që ndonjëherë është edhe i dëshirueshëm? Kjo pyetje do të vazhdojë të shqetësojë kreditorët. Fakti është se nëse nuk gjendet një zgjidhje e kënaqshme për këtë problem, atëherë kreditorët do të heqin dorë nga dhënia e parave si qard-e-hasan, ndërkohë që në një shoqëri islame sistemi duhet të jetë i tillë që të inkurajojë njerëzit të japin hua si qard-e-hasan.

Një propozim është që qeveria të hedhë në qarkullim një monedhë të re me një emërtim të ri, për shembull, dinari pakistanez. Vlera e dinarit pakistanez duhet të jetë e barabartë me një shportë mallrash. Çmimi i këtyre mallrave duhet të shpallet çdo ditë bazuar në çmimin e tregut të tyre. Ata që duan të mbrohen nga luhatjet e çmimeve duhet të veprojnë me dinarë pakistanezë dhe jo me rupinë pakistaneze. Kështu, të gjitha huatë, pagat, shpërblimet, kontratat etj., duhet të përcaktohen në dinarë pakistanezë. Gjatë huamarrjes, debitori duhet të pranojë dinarë pakistanezë dhe të kthejë të njëjtin numër dinarësh pakistanezë në datën e maturimit. Dinarët pakistanezë duhet të jenë të disponueshëm në të gjitha bankat me kurset e shpallura. Duhet të ketë një kurs të vetëm të dinarit pakistanez si për blerje ashtu edhe për shitje, në mënyrë që tregtarët e këmbimit të mos përfitojnë komision nga blerja apo shitja e tij. Kjo do të parandalojë edhe spekulimet me këtë monedhë. Propozimi ka këto përparësi:

Është në përputhje me rregullat e Sheriatit. Nuk ka tepricë në huadhënie apo shitje. Huatë merren në dinarë pakistanezë dhe kthehen në të njëjtën monedhë.
Zbatohet njësoj si në kohë inflacioni ashtu edhe në kohë deflacioni. Pra, bën drejtësi për të gjithë, pavarësisht nga prirja e nivelit të përgjithshëm të çmimeve.
Zbatohet për të gjitha kontratat që maturohen me kalimin e kohës, si rrogat, pagat, kontratat për ndërtim apo furnizime, etj. Ofron mbrojtje për të gjithë dhe jo vetëm për të pasurit.
Është i lehtë për t’u përdorur. Qeveria shpall përditë kurset e valutave të huaja. Ajo mund ta bëjë të njëjtën gjë edhe për dinarin pakistanez. Meqë monedha e re do të jetë e disponueshme në të gjitha bankat, nuk do të ketë problem likuiditeti.
Do të ketë një kurs të vetëm për blerje dhe shitje, prandaj nuk do të ketë probleme me spekulimet dhe përfitimet nga komisionet në tregun e dinarit pakistanez.

Përfundimet kryesore – Çeshtja e kamatës

Këshilli i Shkencës Islame (FSC) ka vendosur se një “transaksion që përmban një shtesë ose rritje mbi shumën kryesore të huasë, e cila është paracaktuar lidhur me kohën ose periudhën dhe kushtëzohet me pagesën e kësaj shtese ndaj kreditorit (një transaksion me këto elemente) përbën riba. Çdo shitje, transaksion ose mundësi kreditimi, në para ose në natyrë, konsiderohet transaksion ribe, i cili është i ndaluar (haram) në territorin e Islamit dhe në shoqërinë myslimane. Për këtë ekziston një konsensus (ixhma) i juristëve myslimanë.” (fq.104)

Nuk ka rëndësi nëse huaja është për qëllime konsumimi apo për qëllime tregtare. Po ashtu, nuk ka rëndësi nëse norma e interesit është e ulët apo e lartë, e thjeshtë apo e përbërë, afatshkurtër apo afatgjatë, mes dy myslimanëve, mes një myslimani dhe një jo-myslimani, mes një qytetari dhe shtetit apo mes dy shteteve. Çdo tepricë e paracaktuar mbi shumën kryesore në një transaksion huaje do të përbëjë kamatë në të gjitha rrethanat.

FSC e ka mbështetur vendimin e saj në ajete të ndryshme të Kur’anit, hadithe të Profetit Muhamed (paqja qoftë mbi të), mendimet e juristëve islamë si dhe në një sërë fjalorësh të gjuhës arabe. Ajo citon burime si Lane’s Lexicon, Taj al-Arus, al-Nihaya nga Ibn Athir dhe A Dictionary of Islam nga Patrick Hughes. Nga komentimet e Kuranit (tafsirët), janë përdorur veprat e Tabariut, Ibn Arabit, al-Jassasit, Sabunit, Syed Qutbit, Mawdudit, Mufti Sha’fit si dhe al-Muntakhab fi Tafsir al-Qur’an al-Karim nga Komiteti i Këshillit Suprem të Çështjeve Islame në Egjipt. Nga dijetarët e hadithit janë cituar Imam Maliku, Muslimi, al-Bayhakiu, Ali al-Muttaqi, Abu Davudi dhe Ibn Hanbali. Gjithashtu përmendet edhe Hedaya, një nga veprat më të njohura të fikhut hanefi. Burime të tjera përfshijnë edhe vendimet e Akademisë së Fikhut Islam të Indisë dhe Akademisë së Fikhut Islam të vendeve anëtare të OIC. Ndër dijetarët bashkëkohorë, janë cituar Hamidullah, Fazlur Rahman Ansari, Maulvi Fazlur Rahman nga Aligarh dhe Abraham Udovitch. Vendimi sjell prova të shumta nga burime historike që tregojnë se huatë që ishin në përdorim në kohën e Profetit Muhamed (paqja qoftë mbi të) kishin kryesisht karakter tregtar. Ai shqyrton dhe hedh poshtë pikëpamjen e atyre që pretendojnë se kamata e përmendur në Kuran ka pasur të bëjë kryesisht me huatë për konsum. Ndër burimet ekonomike, përmendet edhe raporti i Panelit të Bankierëve dhe Ekonomistëve i publikuar nga Këshilli për Ideologjinë Islame në vitin 1980.

Vendimi ka shqyrtuar edhe pikëpamjen e një avokati që tentoi të ngatërronte çështjen duke thënë se kamata i përket kategorisë së mutashabahat. Ai iu referua metodologjisë ligjore të Islamit dhe vërtetoi pa dyshim se kjo çështje i përket klasifikimit të muhkamat. Po ashtu, ata që tentuan të justifikonin interesin bankar mbi bazën e maslahasë u bënë objekt i shqyrtimit të gjykatës. Vendimi mori parasysh parimet e metodologjisë ligjore islame dhe tregoi se diçka që është e ndaluar nga teksti i Kuranit nuk mund të përdoret si bazë për ixhtihad dhe të justifikohet mbi bazën e maslahasë (dobisë).

Përvoja e bankave islame: Disa përfundime

Për disa arsye, është e vështirë të krahasohet performanca e bankave të ndryshme islame. Para së gjithash, gjithmonë ekziston problemi i mungesës së të dhënave përkatëse, të përshtatshme dhe të besueshme. Burimi më i zakonshëm i informacionit mbi bankat islame janë raportet vjetore të bankave islame, të cilat përmbajnë bilancet dhe pasqyrat e të ardhurave të paraqitura në mbledhjet vjetore të aksionarëve. Megjithatë, këto bilance dhe pasqyra të të ardhurave nuk janë gjithashtu të krahasueshme. Pikat kryesore të ndryshimit mund të vërehen më poshtë:

Bankat e ndryshme islame përdorin periudha të ndryshme kontabiliteti si pikë referimi. Shumica prej tyre përdorin kalendarin hixhri, ndërsa disa përdorin kalendarin gregorian.
Shumica e llogarive paraqiten në terma të monedhave kombëtare. Luhatjet dhe paqëndrueshmëria në tregjet e këmbimit valutor paraqesin një sërë vështirësish konceptuale dhe empirike në konvertimin e tyre në një emërues të përbashkët si dollari amerikan.
Bankat islame përdorin koncepte të ndryshme kontabiliteti në varësi të rregullave dhe praktikave të tyre kombëtare. Për shkak të ndryshimeve në politikat kontabël të miratuara nga bankat islame, e njëjta vlerë e raportuar nga dy banka të ndryshme islame mund të mos jetë e krahasueshme. Sidoqoftë, kohët e fundit, bankat islame po marrin hapa të nevojshëm për të miratuar standarde të njëjta kontabiliteti. Aktualisht, janë në zhvillim përpjekjet për të krijuar një bord standardesh kontabiliteti për bankat islame, përgjegjës për lëshimin e standardeve përkatëse të kontabilitetit.
Mund të vërehen gjithashtu dallime në përbërësit e bilanceve dhe emrat e elementeve dhe llogarive të përfshira në bilance dhe pasqyra të të ardhurave.
Disa banka islame paraqesin llogaritë e tyre vjetore dhe financiare bazuar vetëm në llogaritë primare, ndërsa të tjera përfshijnë më shumë detaje në pasqyrat e tyre financiare.

Megjithatë, pavarësisht nga çfarë u përmend më sipër, Shoqata Ndërkombëtare e Bankave Islame ka përgatitur bilance të përmbledhura për rreth 20 banka islame që janë anëtare të saj. Edhe pse të dhënat e përgatitura prej saj duhet të interpretohen me kujdes, duke pasur parasysh kushtet e përmendura më sipër, ato mund të jenë të dobishme për të identifikuar disa prirje, të paktën në mënyrë të përkohshme.

Të dhënat e mbledhura nga shoqata tregojnë se aktualisht bankat islame që janë anëtare të saj menaxhojnë një vëllim aktiviteti financiar afër një miliard dollarësh amerikanë. Nëse numri i bankave raportuese do të zgjerohej, kjo shifër do të rritej ndjeshëm.

Studimet e kryera deri më tani tregojnë se bankat islame: (i) përdorin kryesisht teknikën e financimit murabaha, (ii) ofrojnë kryesisht financime afatshkurtra, dhe (iii) financojnë më shumë se çdo gjë tjetër tregtinë e brendshme dhe të jashtme afatshkurtër.

Të dhënat tregojnë se lëvizja bankare islame është një lëvizje dinamike dhe madje edhe karakteristikat e përshkruara më sipër dhe të kritikuara gjetkë në literaturë janë duke ndryshuar. Tabela 5 jep përbërjen sektoriale të financimeve të dhëna nga disa banka të zgjedhura islame. Ajo sugjeron se industria ka filluar gjithashtu të tërheqë financime nga banka të ndryshme islame; Banka Islame Faisal e Egjiptit jep 30 përqind të financimeve të saj totale për industrinë. Në rastin e Institucionit Financiar Faisal, kjo shifër është edhe më e lartë. Banka Islame Sudaneze po kryen punë jashtëzakonisht të vlefshme dhe inovative në dhënien e financimeve për bujqësinë. Në vitin 1988, 34 përqind e financimeve të saj totale shkuan për sektorin bujqësor. Prandaj, mund të thuhet se edhe pse për shumicën e bankave islame sektori i tregtisë dhe shërbimeve përbën pjesën më të madhe të financimeve të dhëna, përbërja sektoriale është megjithatë duke ndryshuar për disa banka të tjera islame, veçanërisht në vendet ku situata ekonomike kombëtare e kërkon këtë.

Në mënyrë të ngjashme, për sa i përket përdorimit të teknikave financiare, mbështetja në mudaraba ka filluar të bjerë për disa banka. Ato po mbështeten gjithnjë e më shumë në musharaka si teknikë financimi. Në këtë drejtim, rastet e Bankës Islame të Jordanisë në fushën e industrisë dhe të Bankës Islame Sudaneze në bujqësi meritojnë përmendje të veçantë.

Megjithatë, struktura afatgjatë e investimeve të bëra nga bankat islame ende kërkon vëmendje. Të dhënat e paraqitura në Tabelën 6, që përfshijnë rreth 20 banka islame, tregojnë se investimet afatshkurtra vazhdojnë të dominojnë. Investimet afatmesme dhe afatgjata përbëjnë vetëm rreth 10 për qind të totalit të investimeve. Për të luajtur një rol efektiv në zhvillimin shoqëror dhe ekonomik të vendeve myslimane, bankat islame duhet të gjejnë mënyra dhe mjete për të rritur përqindjen e investimeve prodhuese afatmesme dhe afatgjata. Megjithatë, mund të argumentohet se kjo nuk mund të arrihet menjëherë. Me përfitimin e përvojës dhe përmirësimin e teknikave të financimit, bankat islame do të jenë në gjendje të shtrihen në fusha të reja ose të marrin një rol më të rëndësishëm dhe shoqërisht të dobishëm.

Në përfundim, mund të thuhet se nuk duhet të kemi një këndvështrim statik për bankat islame. Financimi është një veprimtari ku merresh me menaxhimin e parave të njerëzve të tjerë. Prandaj, bankierët anembanë botës janë njerëz konservatorë dhe të kujdesshëm. Si rezultat, ndryshimet në sektorin bankar zakonisht ndodhin ngadalë. Për më tepër, aktiviteti bankar islam është vetëm 15 vjeçare. I duhet më shumë kohë për t’u zhvilluar dhe për t’u konsoliduar. Megjithatë, pamja aktuale e veprimtarisë bankare islame është dinamike, në të cilën po ndodhin vazhdimisht ndryshime brenda sistemit. Nevoja e momentit është të forcohen këto prirje që po shfaqen.

Disa keqkuptime për sistemin bankar islam

Duhet të jetë e qartë se sistemi bankar islam është një nga institucionet e shumta të ekonomisë islame. Megjithatë, nuk është as kusht i domosdoshëm dhe as i mjaftueshëm për ekzistencën e një ekonomie islame. Në disa rrethana, ekziston një keqkuptim që çon në besimin naive se përkrahësit e ekonomisë islame duan të krijojnë sistemin ekonomik islam, por duke themeluar disa banka islame këtu e atje. Për shembull, një vëzhgues gjerman i skenës së sistemit bankar islam vërejti:

“Shpresa është që bankat islame të rezultojnë kaq të suksesshme në terma ekonomikë, dmth. kaq fitimprurëse për pronarët e kapitalit si dhe për depozituesit dhe pa ndonjë efekt negativ (por me disa efekte përfitues për fondet që kërkojnë partnerë sipërmarrës të bankës) saqë (në afat të gjatë) të gjithë do të largohen nga bankat me interesa dhe do të kalojnë te bankat islame. Rezultati do të ishte një transformim evolucionar në vend të revolucionarit të rendit ekonomik, kryesisht i shkaktuar nga vendime individuale dhe forca tregu dhe jo nga vendime politike dhe ndërhyrje qeveritare.”

Duhet pasur parasysh se aktiviteti bankar kërkohet vetëm kur ekonomia ka arritur një nivel të caktuar zhvillimi që rezulton në ndarjen e kursyesve dhe investitorëve. Prandaj, është e mundur të ekzistojë një ekonomi islame ku kursyesit dhe investitorët janë të njëjtët njerëz. Në një ekonomi të tillë, sistemi bankar që është domosdoshmërisht një formë ndërmjetësimi financiar, mund të bëhet i tepërt. Në këtë kuptim, sistemi bankar islam nuk është as një kusht i domosdoshëm dhe as i mjaftueshëm i ekonomisë islame që madje mund të ekzistojë pa sistem bankar islam. Megjithatë, ai mbetet një nga përbërësit e rëndësishëm të saj. Ky pohim nuk duhet të ngatërrohet me ndalimin e kamatës, që është një kusht i domosdoshëm për ekzistencën e ekonomisë islame. Një ekonomi islame, sado primitive apo e avancuar të jetë, nuk do të lejohej kurrë të praktikonte kamatën dhe të qëndronte islame. Sistemi bankar tregtar nuk është mënyra e vetme për të organizuar aktivitetet financiare pa kamatë. Pronësia shtetërore e institucioneve bankare është një metodë tjetër për eliminimin e interesit nga ekonomia, ku në këtë rast shteti do të rationojë kreditë sipas kërkesave të sektorëve të ndryshëm.

Për më tepër, sistemi bankar islam nuk mund të konsiderohet as një kusht i mjaftueshëm i ekonomisë islame. Prania e thjeshtë e disa institucioneve bankare islame nuk do ta bënte të gjithë ekonominë më islame se sa është aktualisht, për të cilën do të duheshin ndryshime dhe reforma strukturore të gjera në pothuajse të gjitha sferat e aktiviteteve shoqërore dhe ekonomike. Jo vetëm kaq, ndoshta do të duhet të krijohen edhe disa institucione të reja, banka islame duke qenë vetëm njëra prej tyre.

Nëse sistemi bankar islam nuk është as kusht i domosdoshëm dhe as i mjaftueshëm për ekzistencën e një ekonomie islame, atëherë cili është në të vërtetë rëndësia e bankave islame?

Përgjigjja ndaj kësaj pyetjeje varet nga kuptimi i saktë i natyrës së biznesit bankar dhe ndalimit të kamatës në Islam. Bankat janë ndërmjetës financiarë që funksionojnë si një urë midis kursyesve dhe investitorëve, nëse ata nuk janë të njëjtët njerëz. Ato mobilizojnë kursimet e njerëzve dhe i japin atyre që kanë kanale produktive për këto fonde. Bankat tregtare tradicionale kryejnë këtë funksion mbi bazën e interesit. Rëndësia e institucioneve të sistemit bankar islam qëndron në aspiratën e tyre për të kryer të njëjtat funksione si bankat moderne tregtare pa u përfshirë në interes. Në këtë shkallë, bankat islame ofrojnë një alternativë ndaj sistemit bankar të bazuar në interes për arsye fetare.

Nëse ka përfitime të tjera ekonomike që rrjedhin nga funksionimi i tyre në baza të tjera përveç interesit, ato i shtohen dobisë së bankave islame si institucione. Po ashtu, asgjë nuk ndalon bankat islame të kryejnë disa funksione të tjera, përveç funksioneve të tyre normale bankare, që do të kontribuonin në themelimin e rendit ekonomik islam dhe përhapjen e vlerave më të çmuara islame në fushën e aktiviteteve ekonomike dhe biznesore. Por do të ishte arrogante të mendohej se vetëm themelimi i disa bankave islame automatikisht do të çonte, përmes forcave të tregut apo ndryshe, në krijimin e një ekonomie islame.

Burimet e fondave të bankave islame

Është e njohur se bankat që bazohen në interes pranojnë depozita me maturime të ndryshme, duke paguar norma të ndryshme interesi për lloje të ndryshme depozitash. Bankat islame nuk paguajnë interes mbi depozitat. Si funksionojnë bankat islame me lloje të ndryshme depozitash përshkruhet më poshtë:

Llogaritë rrjedhëse

Të gjitha bankat islame ofrojnë llogari rrjedhëse për klientët e tyre, ashtu siç bëjnë edhe bankat tradicionale. Këto llogari administrojnë të ashtuquajturat depozita sipas kërkesës, që do të thotë se paratë mund të tërhiqen në çdo moment, pa qenë nevoja për njoftim paraprak ndaj bankës. Banka garanton kthimin e plotë të këtyre depozitave kurdo që kërkohen. Ajo mund t’i përdorë këto fonde në aktivitetet e saj të biznesit, por me përgjegjësinë e saj të plotë. Meqë gjithë rreziku e mban banka, depozituesit nuk kanë të drejtë për ndonjë pjesë nga fitimet që banka mund të gjenerojë.

Llogaritë e kursimeve

Bankat islame gjithashtu pranojnë depozita kursimi nga individët. Katër metoda të ndryshme të operimit të llogarive të kursimeve nga bankat islame kanë dalë në pah: (i) pranimi i depozitave të kursimeve mbi parimin e al wadia duke kërkuar nga depozituesit të japin lejen bankës për përdorimin e fondeve me rrezikun e saj, por duke garantuar kthimin e plotë të depozitave dhe duke ndarë çdo fitim vullnetarisht; (ii) pranimi i depozitave të kursimeve me autorizim për investim dhe ndarjen e fitimeve në mënyrë të dakorduar për periudhën në të cilën mbahet një bilanc minimal i kërkuar; (iii) trajtimi i depozitave të kursimeve si Qard-e-Hasan (huadhënie bamirëse)nga depozituesit për bankën dhe u jepet atyre përfitime monetare ose jo-monetare; dhe (iv) pranimi i depozitave të kursimeve në një fond investimi dhe trajtimi i tyre si depozita investimi që përshkruhen më poshtë. Në përgjithësi, depozituesit kanë të drejtë të tërheqin fondet pa paralajmërim në llogaritë e kursimeve, por nuk kanë të drejtë për ndonjë pjesë të fitimit për periudhën në të cilën bëhet tërheqja.

Llogaritë e investimit

Depozitat e investimit janë ekuivalenti i bankave islame për depozitat me afat në sistemin konvencional. Ato quhen gjithashtu llogari të ndarjes së fitimit dhe humbjes (PLS) ose llogari pjesëmarrëse. Këto llogari mund të hapen ose nga individë ose kompani për një periudhë të caktuar si gjashtë muaj, një vit apo edhe më gjatë. Depozituesit nuk marrin interes. Në vend të kësaj, ata kanë të drejtë për një pjesë të fitimit aktual që rrjedh nga operacionet investuese të bankës. Fitimet ndahen nga depozituesit sipas shumave dhe periudhës që ato mbahen nga banka në një proporcion të dakorduar. Si praktikë kontabël, shuma e mbajtur në llogari shumëzohet me periudhën për të cilën është përdorur Fitimet ndahen në mënyrë proporcionale, sipas shumës dhe kohëzgjatjes së investimit. Zakonisht, tërheqjet nga llogaritë e investimit nuk lejohen, përveç në raste të veçanta, për të cilat kërkohet një periudhë njoftimi paraprak. Nëse depozituesi tërheq një pjesë të shumës përpara kohe, ai humbet të drejtën për të marrë pjesë në fitimin që i takonte për atë shumë të tërhequr.

Llogaria e përbashkët ose e përgjithshme e investimit

Disa banka islame krijojnë një lloj fondi investimi në vend të depozitave me afat të caktuar. Fondi i investimit merr formën e një llogarie të përgjithshme investimi në të cilën depozitat e investimit me maturime të ndryshme mblidhen së bashku. Ato nuk lidhen me ndonjë projekt të veçantë investimi, por përdoren në operacione të ndryshme financiare të bankës. Fitimet llogariten dhe shpërndahen në fund të periudhës në bazë proporcionale.

Depozitat e investimit me afat të kufizuar

Disa banka islame pranojnë gjithashtu depozita investimi për një periudhë të përcaktuar me pëlqimin e përbashkët të depozituesit dhe bankës. Kontrata mund të përfundojë në fund të periudhës, por fitimet shpërndahen dhe llogariten në fund të vitit financiar.

Depozitat e investimit me afat të pakufizuar

Këto depozita investimi rinovohen automatikisht pa specifikuar periudhën. Ato mund të përfundojnë duke dhënë një paralajmërim të përcaktuar bankës. Zakonisht periudha e paralajmërimit është tre muaj. Gjatë periudhës nuk lejohet tërheqje apo shtim i shumës së depozitës. Fitimet llogariten dhe shpërndahen në fund të vitit financiar.

Depozitat e investimit të specifikuara

Disa banka islame kanë zhvilluar një skemë depozitash investimi me autorizim specifik për të investuar në një skemë të veçantë ose një tregti specifike. Në këtë rast, fitimet e këtij aktiviteti specifik shpërndahen midis depozituesit dhe bankës. Në këtë rast banka vepron si agjent i investitorit. Ajo mund të pranojë të kryejë këtë funksion kundrejt një tarife të dakorduar ose mund të zgjedhë të ketë një pjesë të fitimit.

Përdorimet e fondateve nga bankat islame

Teknikat e financimit islam në anën e përdorimit të fondeve në bilancin e gjendjes shënuan një largim më të rëndësishëm nga bankat tradicionale. Kjo kryesisht për shkak të ndalimit të interesit. Shumica e bankave tradicionale përdorin huadhënien me interes si mjetin kryesor të financimit, i cili modifikohet në lidhje me normën e interesit të ngarkuar, periudhën e kredisë, kushtet e shlyerjes, etj., për t’iu përshtatur kërkesave të klientëve të ndryshëm dhe sektorëve të ndryshëm. Duke qenë se bankat islame nuk mund të përdorin huadhënien me interes si mjet financimi, ato u detyruan të gjejnë mënyra inovative financimi që nuk përfshijnë interes.

Si pasojë, bankat islame kanë nxjerrë thesarin e pasur të teorisë islame të kontratës për të zhvilluar teknikat e financimit që do t’i përmbahen kërkesave të ndryshme të Sheriatit islam. Këto kontrata janë krijuar fillimisht për tregtinë e mallrave dhe trajtojnë kontratat midis dy individëve. Zbatimi i këtyre kontratave në nivel institucional dhe në sektorin financiar është një fenomen i ri. Gjatë këtyre aplikimeve, disa nga kontratat janë modifikuar paksa nga këndvështrimi i jurisprudencës islame. Megjithatë, kjo nuk është pika për të diskutuar natyrën juridike të këtyre kontratave. Në vend të kësaj, diskutimi aktual do të mbetet i kufizuar në aplikimin e këtyre kontratave në sektorin financiar siç zbatohet në praktikë nga bankat islame bashkëkohore.

Teknikat e financimit që përdorin bankat islame mund të përmblidhen si më poshtë:

Murabaha (Financim me çmim të rritur / shtesë mbi kosto)

Kjo është teknika më popullore e financimit midis bankave islame. Vlerësohet se 80 deri në 90 përqind e operacioneve financiare të disa bankave islame i përkasin kësaj kategorie. Funksionon në mënyrën e mëposhtme:

Klienti i drejtohet bankës islame për të marrë financim për blerjen e një malli të caktuar. Banka, vetë ose përmes ndonjë agjenti (i cili mund të jetë vetë klienti), mbledh të gjitha informacionet e nevojshme për mallin, si çmimin, natyrën dhe specifikimet e mallrave, emrat e tregtarëve, etj. Banka informon klientin për këto detaje si dhe për margjinën që do të dëshirojë të aplikojë mbi çmimin origjinal.

Në rast se këto kushte pranohen nga klienti, nënshkruhet një kontratë murabaha midis bankës dhe klientit. Banka do të blejë mallin e caktuar nga çdo shitës sipas zgjedhjes së saj, duke paguar çmimin e mallit në para të gatshme. Nëse kërkohet një akt shitjeje (p.sh. në rastin e një makine apo shtëpie), regjistrimi bëhet në emër të bankës. Pasi pronësia e mallit të transferohet te banka, ajo ia shet mallin klientit mbi bazën e pagesës së shtyrë kundrejt një çmimi të rënë dakord.

Çmimi i ri me të cilin banka ia shet mallin klientit përfshin çmimin origjinal (i cili është kosto për bankën) plus shtesën që banka ngarkon (që është marzhi i fitimit). Klienti e paguan këtë çmim ose me këste, ose në një shumë të vetme në një datë të mëvonshme të dakorduar.

Ka disa kërkesa që një kontratë murabaha të jetë e vlefshme. Është e domosdoshme që marzhi i fitimit (ose shtesa) që banka po ngarkon të përcaktohet me marrëveshje të ndërsjellë ndërmjet palëve të interesuara. Po ashtu, malli në fjalë duhet të jetë në posedim fizik të bankës përpara se t’i shitet klientit. Transaksioni midis bankës dhe shitësit duhet të jetë i ndarë nga transaksioni midis bankës dhe blerësit. Duhet të ketë dy transaksione të veçanta. Prandaj disa banka islame realizojnë një transaksion murabaha në dy faza duke përdorur dy forma kontratash të ndara. Forma e parë është një kërkesë drejtuar bankës përmes së cilës klienti e njofton bankën për qëllimin e tij për të realizuar murabahanë. Në këtë kontratë, klienti premton se do ta blejë mallin nga banka. Duhet të theksohet gjithashtu se një premtim nuk është i detyrueshëm ligjërisht. Prandaj, klienti ka të drejtë të ndryshojë mendje dhe banka rrezikon të humbasë paratë që ka investuar në këtë murabaha të veçantë. Kontrata e dytë ka të bëjë me shitjen e mallit nga banka te klienti me pagesë të shtyrë, kushtet e së cilës janë të përcaktuara qartë në formën e kontratës.

Forma e financimit murabaha po përdoret gjerësisht nga bankat islame për të përmbushur lloje të ndryshme të kërkesave për financim. Ajo përdoret për të ofruar financim në sektorë të ndryshëm, p.sh. në financimin e konsumatorit për blerjen e pajisjeve të qëndrueshme si makinat dhe pajisjet shtëpiake, në sektorin e pasurive të paluajtshme për të ofruar financim për banesa, në sektorin e prodhimit për të financuar blerjen e makinerive, pajisjeve, lëndëve të para, etj. Megjithatë, ndoshta përdorimi më i zakonshëm i teknikës murabaha është në financimin e tregtisë afatshkurtër. Kontratat murabaha përdoren gjithashtu për të lëshuar letra krediti dhe për të financuar tregtinë e importit.

Musharakah (Partneritet)

Musharakah është një tjetër teknikë financimi e përdorur nga bankat islame. Në këtë formë, dy ose më shumë financues ofrojnë financim për një projekt. Të gjithë partnerët kanë të drejtë të marrin një pjesë nga fitimi i përgjithshëm i projektit sipas një raporti që është dakorduar në mënyrë të ndërsjellë. Megjithatë, humbjet ndahen saktësisht në përpjesëtim me përqindjen e kapitalit të investuar. Të gjithë partnerët kanë të drejtë të marrin pjesë në menaxhimin e projektit. Megjithatë, ata kanë gjithashtu të drejtën të heqin dorë nga kjo e drejtë në favor të ndonjë partneri specifik.

Ekzistojnë dy lloje kryesore: musharakah e përhershme dhe musharakah që zvogëlohet. Në rastin e parë, banka merr pjesë në kapitalin aksionar dhe merr një pjesë vjetore të fitimit në mënyrë proporcionale. Periudha e përfundimit të kontratës nuk përcaktohet, prandaj mund të vazhdojë për aq kohë sa palët e interesuara dëshirojnë. Teknikat e partneritetit që zvogëlohet po bëhen shumë të njohura në bankat islame për shkak të potencialit të tyre. Në musharakah e përhershme, fondet mund të bllokohen për një periudhë të gjatë, por kjo nuk ndodh në rastin e musharakah që zvogëlohet.

Musharakah që zvogëlohet lejon pjesëmarrjen në kapital në fillim dhe pjesëmarrje në fitim në mënyrë proporcionale. Megjithatë, kontrata parashikon gjithashtu pagesën e një shume shtesë përveç pjesës së fitimit që i takon bankës, si pagesë për blerjen e pjesës së kapitalit të zotëruar nga banka. Në këtë mënyrë, kapitali i mbajtur nga banka zvogëlohet progresivisht me kalimin e kohës. Pas një kohe të caktuar, banka nuk do të ketë më pjesë në kapital dhe nuk do të jetë më partnere. Bankat islame e kanë gjetur këtë formë mjaft të përshtatshme për të financuar ndërtesa tregtare.

Bankat islame në Sudan, veçanërisht Banka Islame Sudaneze (SIB), kanë zhvilluar edhe një aplikim tjetër të musharakah, i cili ka potencial të madh për zhvillimin rural dhe bujqësor në vendet islame. SIB ka eksperimentuar me ofrimin e financimit për fermerët përmes marrëveshjeve musharakah.

Kjo funksionon në mënyrën vijuese: SIB dhe fermeri hyjnë në një kontratë musharakah ku banka i ofron fermerit asetet fikse si plugje, traktorë, pompa ujitjeje, spërkatëse, etj., dhe kapitalin qarkullues si karburant, vaj, fara, pesticide, plehra, etj. Pjesa e kapitalit e fermerit përbëhet nga toka, puna dhe menaxhimi. Meqenëse është një kontratë partneriteti, nuk ka nevojë për kolateral apo garanci përveç garancive personale. Së pari, fermerit i jepet 30 përqind e fitimit neto si kompensim për menaxhimin. Pjesa tjetër e fitimit neto ndahet ndërmjet bankës dhe fermerit në përpjesëtim me pjesëmarrjen përkatëse në kapital.

Teknika e financimit musharakah përdoret gjithashtu për të financuar tregtinë e brendshme, importet dhe për lëshimin e letrave të kreditit.

Mudarba (Ndarja e fitimit)

Disa teoricienë të bankës islame e kanë propozuar mudarban si mënyrën kryesore të financimit në kuadrin e bankës islame. Megjithatë, kjo teknikë, për shkak të disa pengesave konceptuale, praktike dhe ligjore, nuk ka gjetur zbatim të gjerë në bankat islame. Banka Islame e Jordanisë (JIB) është një ndër pak bankat që përdor mudarban si teknikë financimi. Ligji i JIB-it përmend dy lloje mudarbeje: individuale dhe të përbashkët.

Në rastin e mudarba-s individuale, JIB ofron financim për një ndërmarrje tregtare të drejtuar nga një person ose nga një kompani në bazë të ndarjes së fitimit. Mudarba e përbashkët mund të ndodhë ndërmjet investitorëve dhe bankës në një bazë të vazhdueshme. Investitorët i mbajnë paratë e tyre në një fond të veçantë që operohet nga banka në financim të përbashkët të vazhdueshëm. Investitorët marrin një pjesë proporcionale të fitimit neto të realizuar, edhe pa likuidimin e atyre operacioneve financiare që nuk kanë arritur në fazën e përfundimit përfundimtar.

Ixharah (Qiraja)

Qiraja është gjithashtu një nga metodat e miratuara për të fituar të ardhura sipas ligjit islam. Në këtë metodë, një pasuri reale si makineri, makinë, anije, shtëpi, etj., mund të jepet me qira nga dhënësi i qirasë te marrësi për një periudhë të caktuar kundrejt një çmimi të caktuar. Përfitimet dhe kostot e secilës palë duhet të përcaktohen qartë në kontratë për të shmangur çdo element pasigurie (gharar) në lidhje me përgjegjësinë e secilës palë.

Qiraja po shfaqet si një teknikë popullore financimi në mesin e bankave islame. Disa nga bankat islame të rëndësishme që përdorin qiranë si teknikë financimi përfshijnë Bankën Islame të Zhvillimit, Bank Islam Malaysia dhe bankat tregtare në Pakistan.

Në këtë skemë financimi, banka blen një pasuri reale (banka madje mund ta blejë pasurinë sipas specifikimeve të dhëna nga klienti i mundshëm) dhe ia jep atë me qira klientit. Periudha e qirasë mund të përcaktohet me marrëveshje të ndërsjellë sipas natyrës së pasurisë. Në përgjithësi, ajo mund të jetë nga tre muaj deri në pesë vjet ose më shumë. Gjatë periudhës së qirasë, pasuria mbetet në pronësi të bankës, por posedimi fizik dhe e drejta e përdorimit kalojnë te marrësi. Pas skadimit të kontratës së qirasë, ato kthehen sërish te pronari origjinal.

Aktualisht, bankat islame po eksperimentojnë me forma të ndryshme të qirasë, njëra prej të cilave është marrëveshja e blerjes me qira. Në këtë skemë, marrësi i qirasë mund ta blejë pajisjen në fund të periudhës së qirasë me një çmim të rënë dakord. Në disa raste, pagesat mujore gjatë periudhës së qirasë mund të përbëjnë pjesë të çmimit.

Kreditë me tarifë shërbimi

Disa banka islame japin kredi me tarifë shërbimi. Këshilli i Akademisë së Fikhut Islam, i themeluar nga OIC, në sesionin e tretë të mbajtur në Amman më 8–13 Safar 1407 H (11–16 tetor 1986), në përgjigje të një kërkese nga Banka Islame e Zhvillimit, vendosi se është e lejueshme të ngarkohet një tarifë për shërbimet që lidhen me kredinë e ofruar nga banka. Megjithatë, kjo tarifë duhet të jetë brenda shpenzimeve reale dhe çdo tarifë përtej shpenzimeve reale të shërbimit është e ndaluar sepse konsiderohet si kamatë.

Prandaj, shuma e tarifës së shërbimit duhet të llogaritet me kujdes. Sipas këtij vendimi, ajo mund të llogaritet në mënyrën e mëposhtme:

Shpenzimet reale administrative

Tarifa e shërbimit =
(shpenzimet reale administrative × 100) / Asetet mesatare gjatë periudhës

Ku:

Asetet mesatare =
(A₁ + A₂) / 2

A₁ = Totali i aseteve në fillim të periudhës
A₂ = Totali i aseteve në fund të periudhës

Tarifa e shërbimit në këtë mënyrë mund të llogaritet vetëm pas përfundimit të periudhës, sepse vetëm atëherë do të dihen shpenzimet reale të administrimit. Në këto rrethana, është e mundur të vendoset një tarifë e përafërt e shërbimit për klientët, pastaj të rimbursohet ose të kërkohet diferenca në fund të periudhës kur të jenë të njohura shpenzimet reale të administrimit.

Qard-e-Hasan (Huadhënie pa interes)

Shumica e bankave islame gjithashtu ofrojnë hua pa interes për klientët e tyre. Praktikat, megjithatë, ndryshojnë. Disa banka ofrojnë privilegjin e huasë pa interes për mbajtësit e llogarive të investimit në bankë. Disa banka të tjera kanë dispozita për të ofruar hua pa interes për studentët në nevojë dhe pjesë të tjera ekonomikisht të dobëta të shoqërisë. Ndërkohë disa banka të tjera ofrojnë hua pa interes për prodhues të vegjël, fermerë, sipërmarrës që nuk kualifikohen për të marrë financime nga burime të tjera. Qëllimi i këtyre huave është t’i ndihmojnë ata të nisin një jetë të pavarur ose të rrisin të ardhurat dhe standardin e jetesës.

Në Pakistan, bëhet një dallim midis huave të zakonshme që jepen me tarifë shërbimi dhe huave qard-e-hasan që jepen pa asnjë tarifë shërbimi.

Praktikat e biznesit të bankave islame

Bankat islame, ashtu si edhe bankat tradicionale, kanë si funksion kryesor tërheqjen e burimeve financiare nga individë dhe institucione të ndryshme. Këto burime pastaj kanalizohen drejt bizneseve dhe firmave që kërkojnë financim të jashtëm për të mbështetur dhe zhvilluar aktivitetet e tyre prodhuese dhe tregtare. Në këtë mënyrë, bankat islame veprojnë si ndërmjetësues financiarë duke lidhur kursimet e grumbulluara nga kursimtarët me nevojat për kapital të firmave dhe bizneseve, duke ndihmuar kështu në zhvillimin ekonomik dhe në rritjen e prodhimit.

Megjithatë, ndryshimi kryesor që i ndan bankat islame nga bankat konvencionale që përdorin interes është në mënyrën se si ato funksionojnë në praktikë. Kjo ka të bëjë me mënyrën se si bankat islame mbledhin fondet dhe mënyrën se si i përdorin ato më pas për financimin e aktiviteteve të ndryshme. Bankat islame nuk e bazojnë veprimtarinë e tyre në marrjen ose dhënien e interesit, i cili është i ndaluar nga ligjet dhe parimet islame. Në vend të kësaj, ato përdorin modele dhe teknika financiare që përputhen me Sharia-n, si p.sh. ndarja e fitimit dhe humbjes, kontrata të ndryshme partneriteti dhe huadhënie pa interes.

Për të kuptuar më mirë këtë proces dhe për të analizuar veprimtarinë e bankave islame, është e rëndësishme të bëjmë një ndarje të qartë midis burimeve të financimit që bankat mbledhin dhe mënyrës se si këto fonde përdoren për të financuar projekte dhe aktivitete të ndryshme ekonomike. Kjo ndarje na ndihmon të kuptojmë më mirë mekanizmat e funksionimit të bankave islame dhe dallimet që i karakterizojnë ato në raport me bankat tradicionale.

Shfaqja e bankave islame

Banka e parë islame në një mjedis urban u themelua në Kajro. Banka Sociale Nasser u themelua në vitin 1971 dhe filloi aktivitetin e saj në vitin 1972. Kjo bankë është një autoritet publik me status autonom. Qëllimi i saj është kryesisht social, si dhënia e huave pa interes për projekte të vogla me bazë ndarjen e fitimit, ndihma për të varfrit dhe nevojtarët, dhe huatë për studentët në nevojë për arsimin universitar dhe të lartë. Për shkak të funksioneve sociale, Banka Sociale Nasser u përjashtua nga ligji për bankat dhe kreditë i vitit 1957 në fazat e saj fillestare. Fillimisht, kjo bankë ishte nën ministrinë e thesarit, por tani funksionon nën ministrinë e çështjeve sociale dhe sigurimeve. Kapitali i saj vjen nga fondet e ndara nga presidenti nga burime jashtë buxhetit, alokimet nga buxheti i shtetit dhe kontributet nga ministria e vakefeve.

Pas saj u krijua Banka Islame e Dubait në vitin 1975. Kjo bankë është një shoqëri aksionare publike me seli në Dubai dhe kapital prej 50 milionë dirhemësh. Qeveritë e Dubait dhe Kuvajtit kontribuan përkatësisht me 20 përqind dhe 10 përqind të kapitalit. Që nga ajo kohë, një numër bankash islame janë themeluar në pjesë të ndryshme të botës dhe po funksionojnë me sukses.

Ekzistojnë dy kompani mbajtëse kryesore, përkatësisht grupi Dar al Mai al Islami (DMI) dhe grupi Al-Barakah, të cilat kontrollojnë një numër bankash islame. DMI është një kompani mbajtëse e regjistruar sipas ligjeve të Bahamasit. Ajo u krijua në vitin 1981 me një kapital të autorizuar prej 1 miliard dollarësh amerikanë, të ndarë në 10 milionë aksione me vlerë të barabartë. Sot, DMI po operon në 14 vende përmes 22 institucioneve që përfshijnë kompani investimi islame, banka islame dhe kompani sigurimesh islame.

Grupi Al-Barakah u krijua në vitin 1982. Ai ka 12 filiale dhe interesa financiare në disa institucione të tjera simotra. Ka disa banka islame në Gjirin Persik si Banka Islame e Dubait, Shtëpia Financiare e Kuvajtit dhe Banka Islame e Katarit që nuk i përkasin asnjërit prej këtyre grupeve mbajtëse. Ekzistojnë banka islame edhe në disa vende të tjera islame si Banka Islame e Malajzisë dhe Banka Islame e Bangladeshit që janë themeluar me mbështetjen aktive të qeverive të këtyre vendeve. Disa banka islame funksionojnë edhe në vende jo-myslimane, si Banka Amanah e Filipineve, Banka Ndërkombëtare Islame në Danimarkë dhe Shtëpia Universale e Financës Islame në Luksemburg. Kompania Bankare dhe e Investimeve Al Rajhi po funksionon si një kompani investimi islam në Arabinë Saudite.

Përveç këtyre dhe disa institucioneve të tjera, disa institucione konvencionale gjithashtu operojnë atë që quhet “dritare islame” përmes të cilave u ofrojnë klientëve të tyre disa shërbime duke përdorur teknika të ndryshme financimi islame. Ndër to, Banka Kombëtare Komerciale e Arabisë Saudite, Banka Misr e Egjiptit dhe Banka e Kreditit dhe Tregtisë Ndërkombëtare (BCCI) meritojnë përmendje të veçantë.

Institucion i veçantë financiar

Në kuadër të evolucionit historik të bankave islame, duhet përmendur edhe një institucion të veçantë financiar i cili zakonisht nuk përmendet në diskutimet për bankat islame, por rëndësia, domethënia dhe veçantia e tij e kërkojnë këtë. Ky institucion financiar është Bordi i Menaxhimit dhe Fondit të Haxhinjve i Malajzisë, i njohur gjerësisht si Tabung Haxhi.

Arsyeja e themelimit të këtij institucioni ishte dëshira e myslimanëve malajzianë që “paratë e shpenzuara për pelegrinazh të jenë të pastra dhe të paprekura nga kamata.” Meqë kjo nuk ishte e mundur duke i vendosur paratë në bankat tregtare të zakonshme, kjo dëshirë e bëri të nevojshme krijimin e një institucioni të veçantë financiar. Si rrjedhojë, në vitin 1963 u krijua një korporatë kursimesh për haxhinjtë, e cila më vonë u përfshi në Tabung Haxhi në vitin 1969.

Qëllimet e Tabung Haxhit janë:

T’u mundësojë myslimanëve të kursejnë për të përballuar shpenzimet për kryerjen e pelegrinazhit (Haxhit) ose për shpenzime të tjera të dobishme për ta;
T’u mundësojë myslimanëve, përmes kursimeve të tyre, të marrin pjesë në investime, industri, tregti dhe plantacione si dhe në pasuri të paluajtshme, sipas parimeve islame; dhe
Të sigurojë mbrojtjen, kontrollin dhe mirëqenien e myslimanëve gjatë pelegrinazhit përmes shërbimeve dhe lehtësirave të ndryshme të Tabung Haxhi.

Për realizimin e këtyre qëllimeve, bordi është i ngarkuar të mbledhë kursimet përmes zyrave të degëve dhe agjencive të tjera si zyrat postare, dhe të investojë kursimet e depozituesve “në përputhje me parimet dhe normat e investimeve islame.”

Tabung Haxhi nisi me 1,281 depozitues në vitin 1963 dhe me një total depozitash prej 46,600 dollarësh malajzianë. Deri në fund të vitit 1985, kishte 65 degë në të gjithë vendin, me numrin e depozituesve që arriti në 867,220 dhe me depozita që tejkalonin një miliard dollarë malajzianë. Aktivitetet financiare të Tabung Haxhit menaxhohen nga një departament i financës dhe investimeve që ka gjashtë sektorë: financa, kursime dhe tërheqje, letra me vlerë, toka dhe ndërtesa, menaxhimi i pronës dhe teknologjia e informacionit. Gjithashtu, ka themeluar pesë kompani bijë që merren me plantacione, transport të haxhinjve, ndërtim dhe strehim si dhe menaxhim pronash.

Sa i përket menaxhimit të fondeve, Tabung Haxhi funksionon si një institucion kursimi dhe investimi. Ai operon në bazë të parimit të el vekalah el mutlagah (autorizim i plotfuqishëm), përmes të cilit depozituesit japin pëlqimin e tyre që Tabung Haxhi të menaxhojë depozitat për qëllime investimi. Ai kishte disa skema për tërheqjen e depozitave, si: depozita direkte, depozita përmes degëve dhe zyrave postare, skema të zbritjes nga paga, skema kursimi për fëmijë. Lejohen tërheqje deri në 100 për qind të bilancit të parave në fond. Megjithatë, zakonisht lejohet vetëm një tërheqje brenda gjashtë muajve. Personat që janë regjistruar për të kryer Haxhin në një vit të caktuar, zakonisht nuk lejohen të bëjnë tërheqje gjatë atij viti.

Për të bërë investime në përputhje me parimet islame, Tabung Haxhi përdor mudaraba dhe musharakah si mënyra investimi. Për të siguruar që nuk shkel asnjë parim islam, më parë konsultohej me Komitetin Kombëtar të Fetvave të Malajzisë. Megjithatë, pas themelimit të Bank Islam Malaysia, ajo përdor shërbimet e bordit mbikëqyrës të Sheriatit që i është bashkëngjitur kësaj banke. Investimet e Tabung Haxhit janë bërë në katër forma: investime në aksione, në kompani bijë, në tokë dhe ndërtesa dhe investime afatshkurtra. Pas zbritjes së shpenzimeve operative dhe pagesës së zekatit, fitimet shpërndahen ndërmjet depozituesve. Zakonisht, norma e dividendit ka qenë rreth 8 deri në 8.5 për qind.

Megjithëse Tabung Haxhi nuk është bankë, ajo funksionon pothuajse në të njëjtën mënyrë si një bankë islame. Ajo gjithashtu kryen dy funksione të rëndësishme bankare, pra pranimin e depozitave dhe kryerjen e investimeve. Në fakt, Tabung Haxhi është një shembull i mirë se si një institucion financiar i specializuar mund të funksionojë me sukses në përputhje me parimet islame.

Një eksperiment i hershëm: Banka islame

Një eksperiment pionier i vënies në praktikë të parimeve të sistemit bankar islam u zhvillua në Mit-Ghamr, Egjipt, nga viti 1963 deri në 1967. Eksperimenti kombinoi idenë e bankave kursyese gjermane me parimet e sistemit banakar rural brenda kuadrit të përgjithshëm të vlerave islame. Mit-Ghamr ishte në thelb një zonë rurale dhe njerëzit në përgjithësi, si kudo tjetër në rajonin islam, ishin mjaft fetarë. Ata nuk vendosnin kursimet e tyre në asnjë bankë sepse interesi është i ndaluar në Islam. Për më tepër, pothuajse asnjë institucion financiar nuk ishte në dispozicion për ta. Në këto rrethana, detyra nuk ishte vetëm të respektoheshin vlerat islame në lidhje me interesin, por edhe të edukoheshin njerëzit për përdorimin e sistemit bankar.

Një vëzhgues perëndimor përshkruan rëndësinë e eksperimentit të Mit-Ghamr në mënyrën vijuese:

“Shumica e popullsisë kurrë nuk kishte pasur marrëdhënie me institucionet financiare. Për shkak të kësaj, formimi i kapitalit ishte dëmtuar. Në thelb rural dhe fetar, ata kishin tendencë të mos besonin bankierët që operonin në stilin perëndimor dhe, më shumë se kaq, kishte pak degë lokale që ata mund të mbështesnin. Duke qenë se një pjesë e konsiderueshme e të ardhurave të tyre nuk shpenzohej menjëherë, por ruheshin për ngjarje sociale, emergjenca dhe të ngjashme, ky kapital i papërdorur nuk mund të përdorej për investime produktive. Një parakusht, megjithatë, për çdo ndryshim të sjelljes nga kursimi në formë mallrash reale në kursim financiar ishte krijimi i institucioneve financiare që nuk do të shkelin parimet fetare të pjesëve të mëdha të popullsisë. Vetëm atëherë pjesa tjetër e shumicës së popullsisë mund të integrohej në procesin e formimit të kapitalit.”

Pra, u bë një përpjekje për të integruar popullsinë rurale në sistemin financiar dhe “natyra zhvillimore e këtij eksperimenti të hershëm e bëri atë shumë të dukshëm.”

Në projektin Mit-Ghamr u pranuan llojet e mëposhtme të llogarive: llogari kursimi; llogari investimi; dhe llogari Zekati. Nuk paguhej interes për depozituesit në llogaritë e kursimit, por ata kishin të drejtë të tërheqin paratë sipas kërkesës. Ata ishin gjithashtu të përfshirë për hua të vogla, afatshkurtra pa interes për qëllime produktive. Fondet e depozituara në llogaritë e investimit ishin subjekt i tërheqjeve të kufizuara dhe investoheshin në bazë të ndarjes së fitimit. Llogaria e Zekatit tërhoqi shumën e Zekatit për shpërndarje midis të varfërve.

Projekti Mit-Ghamr i sistemit bankar islam pati një sukses të paparashikuar, pasi depozitat e kursimeve u rritën nga 25,000 paundë egjiptianë në 125,000 paundë egjiptianë gjatë periudhës 1963-66. Gjatë së njëjtës periudhë, depozitat e investimit u rritën nga 35,000 në 75,000 paundë egjiptianë. Raportohet gjithashtu se “banka funksionoi me bazë të kujdesshme, duke refuzuar mesatarisht 60 për qind të kërkesave për hua gjatë tre viteve të para. Norma e moskthimit ishte zero në kohë ekonomike të mira.”

Megjithëse projekti Mit-Ghamr pati një fillim të mirë, ai u braktis për shkak të disa faktorëve politikë. Rëndësia e tij është vetëm historike tani. Megjithatë, ai ishte eksperimenti i parë që tregoi se aktiviteti i sistemit bankar tregtar mund të organizohej në bazë të parimeve islame duke respektuar ndalimin e ribasë pa u përfshirë në interes.

Zhvillimi i konceptit dhe praktikave: Veprimtaria bankare islame

Një pyetje që mund të bëhet me të drejtë nga çdo vëzhgues i sistemit bankar islam është: ndalimi islam ndaj interesit ekziston prej të paktën 1400 vjetësh, ndërsa bankat islame janë shfaqur vetëm 15 vjet më parë, në mes të viteve 1970. Pse botës islame iu desh kaq shumë kohë për të ofruar një alternativë ndaj sistemit bankar me interes?

Përgjigjja bazohet domosdoshmërisht në faktorë historikë. Historia e bankave tregtare në botën perëndimore vetë nuk është shumë e vjetër. Zhvillimi i sistemit bankar tregtar në perëndim ka ecur paralelisht me shfaqjen e qytetërimit industrial gjatë dy shekujve të fundit e pak më shumë. Me revolucionin industrial, pati një zgjerim të madh në numrin e tregtarëve, prodhuesve, industrialistëve dhe sipërmarrësve të tjerë që donin të zgjeronin bizneset e tyre dhe të ngrinin lloje të ndryshme firmash, por burimet e tyre financiare nuk mjaftonin për këtë. Prandaj, duhej gjetur një metodë që do t’u jepte përdoruesve të financave qasje në financat e të tjerëve.

Kështu, nevojat për ndërmjetësim financiar çuan në lindjen e sistemi bankar tregtar, i cili shumë shpejt u bë shtylla kurrizore e sistemit modern industrial dhe financiar. Një sistem bankar efikas dhe që funksionon mirë sot është një nga parakushtet më themelore për të pasur një organizim ekonomik efikas. Megjithatë, e gjitha kjo ndodhi në sfondin e traditës kulturore perëndimore, e cila, në fazat e hershme të zhvillimit të saj, kishte hedhur tej konsideratat morale dhe etike të krishterimit nga marrëdhëniet ekonomike dhe të biznesit.

Kur bota myslimane, në fillim të shekullit të 19-të, si rezultat i imperializmit dhe kolonializmit perëndimor, u përball me industrializimin dhe institucionet e tjera të lidhura me kapitalizmin, përfshirë sistemin bankar tregtar, myslimanët kishin dy zgjedhje:

Të pranonin institucionin e sistemit bankar tregtar ashtu siç ishte dhe të argumentonin se interesi i ngarkuar nga bankat tregtare nuk përmbante elemente të kamatës të ndaluar nga Islami. Prandaj, sistemi bankar tregtar do të bëhej i lejueshëm dhe myslimanët nuk do të kishin kundërshtime ndaj tij.
Të pranonin verdiktin se interesi i ngarkuar nga bankat tregtare është kamatë dhe, duke marrë parasysh domosdoshmërinë e sistemit banakar tregtar, të përpiqeshin të zhvillonin një sistem alternativ të sistemit bankar që nuk do të shkelte asnjë parim të Sheriatit Islam.

Gjatë mesit të shekullit të 19-të, disa ulema (dijetarë fetarë) në Egjipt, në nënkontinentin indian, në Indonezi dhe në vende të tjera islame u përpoqën të mbanin qëndrimin e parë. Kjo ishte një periudhë kur bota myslimane, pas një periudhe të gjatë nën sundim kolonial, ishte në tërheqje dhe inteligjencia myslimane kishte zhvilluar një mentalitet të dorëzuar. Ekzistonte një tendencë për të arsyetuar dhe justifikuar çdo ide që vinte nga Perëndimi. Prandaj, nuk ishte për t’u habitur që disa përpjekje, edhe pse të pasuksesshme, u ndërmorën për të zbutur ndalimet e forta kundër kamatës. U argumentua se kamata e dënuar dhe ndaluar nga Kurani është në fakt fajde dhe jo interesi që është baza e funksionimit të bankave moderne. U pohua gjithashtu se ndalimi i saj synon kryesisht eliminimin e teprimeve dhe shfrytëzimit që ndodhin në rastet e kredive për konsum kur jepen me interes. Meqenëse bankat tregtare japin kredi kryesisht për qëllime prodhuese, ndalimi i kamatës mund të mos e përfshijë huadhënien bankare. Avokatët e këtyre pikëpamjeve neglizhuan faktin se Kurani deklaron në mënyrë kategorike çdo tepricë (ose shtesë) mbi shumën fillestare si kamatë dhe përmend qartë se kreditorët kanë të drejtë vetëm për shumën fillestare. U harrua gjithashtu se Islami nuk bën dallim midis kredive për konsum dhe atyre prodhuese. Ndalimi i kamatës duhet të zbatohet pavarësisht qëllimit për të cilin është marrë kredia.

Megjithatë, është gjithashtu një fakt historik se këto pikëpamje mbaheshin nga një pakicë shumë e vogël në vendet myslimane dhe nuk patën ndonjë ndikim të madh as tek shumica e dijetarëve myslimanë dhe as tek besimtarët e zakonshëm, të cilët kishin rezerva serioze për saktësinë e këtyre qëndrimeve dhe lejueshmërinë e interesit bankar.

Si pasojë, sistemi bankar tregtar modern nuk mundi të përparonte shumë në vendet myslimane ashtu siç ndodhi në botën perëndimore dhe madje edhe në disa vende aziatike. Kjo vërtetohet nga fakti se sistemi bankar tregtar në botën islame është kryesisht i kufizuar, edhe sot, në qendrat e mëdha urbane ku kultura dhe qytetërimi perëndimor ka depërtuar thellë. Edhe në qytete, një numër i konsiderueshëm i popullsisë qëndron larg bankave tregtare për arsye fetare dhe morale, duke respektuar ndalimet ndaj kamatës. Edhe në mesin e atyre që janë të detyruar të kenë lidhje me bankat, për shkak të rrethanave ose për shkak të mungesës së një alternative të lejueshme islamikisht, ka një numër të madh njerëzish që e konsiderojnë atë si një shkelje të besimit. Si pasojë, ata nuk bëjnë asnjë përdorim të interesit të fituar nga fondet e tyre. Ose e lënë atë në bankë pa e kërkuar, ose ia japin dikujt tjetër.

Qasja tjetër për të zhvilluar një sistem bankar në përputhje me kërkesat e Sheriatit është bërë së fundmi më e rëndësishme, megjithëse ideja për të themeluar një bankë pa interes daton që në vitet 1940. Megjithatë, kushtet në atë kohë nuk ishin ende të përshtatshme për themelimin real të një banke islame, pasi nuk ishte dhënë shumë mendim për detajet teknike dhe funksionimin praktik të një banke pa interes. Në fakt, për shkak të mungesës së një përparimi në teorinë e sistemi bankar pa interes, ideja e një sistemu të till pa interes mbeti vetëm një dëshirë, e jo madje as një plan i qartë, për një kohë të gjatë.

Në vitin 1952, kur Agjencia Monetare e Arabisë Saudite (SAMA) u krijua me dekret mbretëror për të funksionuar si bankë qendrore në Arabinë Saudite, asaj nuk iu lejua të paguante apo të merrte ndonjë interes. Ndoshta kjo ishte hera e parë që ndalimi i interesit përfshihej në një dokument zyrtar të ndonjë vendi mysliman në kohët moderne. Edhe pse statuti i SAMA-s është modifikuar disa herë që prej asaj kohe, “SAMA ose organet e tjera qeveritare, megjithatë, ligjërisht nuk mund të pranojnë interes për paratë që huazojnë.” Megjithatë, SAMA duke qenë një bankë qendrore, nuk mund të kryente funksionet e zakonshme të sistemit bankar tregtar në një kornizë pa interes.

1...111213...715 Faqja 12 nga 715

Ekonomia Islame