Duke pasur parasysh urdhrat e qarta dhe të pakundërshtueshme të Kuranit të Shenjtë mbi këtë çështje, eliminimi i interesit është detyrë e një shteti islam. Kushtetuta e Pakistanit e vitit 1973, në nenin 227, parashikon që të gjitha ligjet ekzistuese të harmonizohen me urdhrat e Islamit, ashtu siç janë përcaktuar në Kuranin e Shenjtë dhe Sunetin. Neni 31 thotë se duhet të ndërmerren hapa për t’u mundësuar myslimanëve të Pakistanit, individualisht dhe kolektivisht, të jetojnë jetën e tyre në përputhje me parimet themelore dhe konceptet bazë të Islamit. Neni 37, që ka të bëjë me parimet e politikës, e detyron shtetin të eliminojë interesin sa më shpejt të jetë e mundur. Ekziston unanimitet i plotë midis të gjitha shkollave të mendimit fetar që termi interes përfshin interesin në të gjitha format e tij.
Është për të ardhur keq që gjatë tri dekadave të para të ekzistencës së vendit si shtet i pavarur, nuk iu kushtua vëmendje eliminimit të interesit. Puna për të gjetur mënyra dhe mjete për eliminimin e interesit filloi me seriozitet vetëm pasi presidenti i Pakistanit, gjenerali Muhammad Zia-Ul-Haq, më 29.9.1977, i kërkoi Këshillit të Ideologjisë Islame të përgatiste një plan për një sistem ekonomik pa interes dhe më vonë, me rastin e 12 Rabiul-Evvelit 1399, vendosi një afat prej tre vitesh për eliminimin e interesit nga ekonomia. Gjatë gjithë kësaj kohe, presidenti jo vetëm që ka treguar një interes të madh në punën e këshillit, por edhe në zbatimin praktik të rekomandimeve të tij. Si rezultat, veprime konkrete janë ndërmarrë tashmë nga qeveria mbi raportin e këshillit për futjen e zekatit dhe ushrit si dhe mbi rekomandimet e tij të përkohshme që lidhen me eliminimin e interesit nga operacionet e Trustit Kombëtar të Investimeve, Korporatës së Investimeve të Pakistanit dhe Korporatës së Financimit të Ndërtimit të Shtëpive.
Për të ndihmuar këshillin në detyrën delikate të gjetjes së mënyrave dhe mjeteve për të eliminuar interesin (ribën) nga ekonomia e vendit dhe për të riformuar sistemin ekonomik dhe financiar në përputhje me urdhrat e Islamit, këshilli emëroi një panel të ekonomistëve dhe bankierëve në nëntor të vitit 1977. paneli dorëzoi raportin e tij në këshill në shkurt të vitit 1980, i cili u shqyrtua nga këshilli në disa mbledhje. Gjatë shqyrtimit të raportit, këshilli modifikoi ose zëvendësoi disa nga rekomandimet për t’i sjellë ato në përputhje me Sheriatin dhe më në fund miratoi një raport të konsoliduar në mbledhjen e mbajtur në Karachi më 15 qershor 1980.
Raporti, është produkt i përpjekjeve të përbashkëta të ekspertëve të ekonomisë dhe bankës dhe atyre të Sheriatit. Tani, këshilli, me modesti, ia paraqet këtë raport publikut në përgjithësi.
Ky raport, përveç hyrjes, përbëhet nga 5 Seksione me një përmbledhje të përfundimeve dhe rekomandimeve në fund. Në seksionin hyrës, raporti diskuton natyrën dhe arsyetimin e ndalimit të intersit në Islam. Seksioni I, i titulluar “Çështjet, problemet dhe strategjia”, trajton në mënyrë të plotë konsideratat praktike për zbatimin e sistemit të ndarjes së fitimit/humbjes, pajisjet e tjera të mundshme për zëvendësimin e interesit dhe masat mbrojtëse për suksesin e sistemit të ri. Seksioni II diskuton në detaje mekanizmat për eliminimin e interesit nga operacionet e bankave tregtare. Ai ofron udhëzime të detajuara për riorientimin e operacioneve financiare të bankave tregtare sa i përket ndihmës së ofruar për industrinë, bujqësinë, tregtinë, ndërtimin, transportin dhe sektorët e tjerë në mënyrë që të eliminohet interesi. Në lidhje me depozitat bankare, këshilli ka rekomanduar një sistem alternativ, sipas të cilit, pas një periudhe kalimtare, depozitat e kursimeve dhe ato me afat do të ndalojnë së dhëni një kthim të fiksuar, por në vend të tij do të kenë një kthim të ndryshueshëm.
Seksioni III trajton mënyrat dhe mjetet për eliminimin e interesit nga operacionet e institucioneve financiare të specializuara. Seksioni IV trajton Bankën Qendrore dhe politikat monetare në një ekonomi pa interes. Për të ndikuar në shpërndarjen e burimeve prodhuese në sistemin pa interes, raporti rekomandon që Bankës Shtetërore t’i jepet fuqia për të caktuar dhe ndryshuar normat e ndarjes së fitimit në lidhje me ndihmën financiare që ajo ofron bankave dhe institucioneve të tjera financiare, në lidhje me financimet e dhëna prej tyre.
Seksioni i fundit i raportit trajton eliminimin e interesit nga transaksionet e qeverisë. Raporti thekson se pas heqjes së interesit, nuk do të jetë e mundur që qeveria të huazojë nga institucionet financiare ose nga publiku i gjerë mbi bazën e interesit. Kërkesat e huamarrjes së qeverisë do të duhet të përmbushen kryesisht nga Banka Shtetërore mbi bazë pa interes. Megjithatë, do të duhet të sigurohet që hyrja e parasë së Bankës Qendrore në ekonomi të mbahet brenda kufijve të sigurt. Huamarrja e qeverisë nga burimet e jashtme do të duhet të vazhdojë përkohësisht mbi bazën e interesit. Këshilli ka rekomanduar që të bëhen përpjekje për të zvogëluar varësinë nga ndihma e huaj në përgjithësi dhe nga ndihma e jashtme me interes në veçanti. Për më tepër, duhet të bëhen përpjekje për të nxitur bashkëpunim më të madh ekonomik midis vendeve myslimane në mënyrë që të promovohet lëvizja e kapitalit mbi bazën e ndarjes së fitimit/humbjes ose mbi baza të tjera jo-interesi. Me një bashkëpunim të lartë ekonomik midis vendeve myslimane, nuk përjashtohet mundësia që me kalimin e kohës edhe vendet jomyslimane dhënëse të ndihmave dhe institucionet financiare ndërkombëtare të fillojnë të bashkëpunojnë me vendet myslimane në një mënyrë që përputhet me Sheriatin.
Këshilli ka rekomanduar që të përgatitet një plan i detajuar për kalimin në sistemin pa interes nga ana e Qeverisë, në dritën e rekomandimeve të Këshillit, deri në fund të dhjetorit 1980. Ai ka rekomanduar ngritjen e grupeve të studimit për të realizuar ndryshimet e nevojshme në ligjet bankare dhe legjislacionin tjetër që kërkohen nga kalimi i propozuar. Këshilli kërkon veprim të menjëhershëm për të njohur personelin bankar me mënyrat e reja të financimit dhe për t’i motivuar ata që të zbatojnë sistemin e ri me zell misionar. Raporti shpreh shpresën se Qeveria e Pakistanit do ta miratojë Raportin e Këshillit për eliminimin e interesit si një element thelbësor të paketës së politikës kombëtare dhe do të përparojë me zbatimin praktik pa humbur kohë.
Këshilli ka theksuar se alternativat ideale ndaj interesit në një sistem ekonomik islam janë ndarja e fitimit/humbjes dhe kard-hasanah. Megjithatë, duke marrë parasysh vështirësitë në zbatimin praktik të sistemit të ndarjes së fitimit/humbjes në disa fusha, këshilli ka miratuar rekomandimet e panelit të ekonomistëve dhe bankierëve që metoda të tjera si leasing-u, blerja me qira, bai muaxhxhal, ankandi i investimeve dhe financimi mbi bazën e një norme normale të kthimit me një dispozitë të qartë për rregullimin në bazë të rezultateve aktuale operative të përdoren gjithashtu në operacionet bankare pa interes. Duke paralajmëruar për rrezikun që këto metoda të tjera të keqpërdoren si një mënyrë për të hapur një derë të pasme për interesin, këshilli ka kërkuar që të merret një vendim themelor politik që, me kalimin e kohës, fusha operative e ndarjes së fitimit/humbjes dhe kard-hasanah të zgjerohet gradualisht, ndërsa ajo e alternativave të tjera të reduktohet.
Këshilli ka theksuar gjithashtu se eliminimi i interesit është vetëm një pjesë e sistemit të përgjithshëm të vlerave të Islamit, dhe kjo masë e vetme nuk mund të pritet të transformojë të gjithë sistemin ekonomik në përputhje me vizionin islam. Prandaj, ai ka theksuar nevojën për masa reformuese në ndërtimin moral dhe çrrënjosjen e vlerave të gabuara. Gjithashtu, ka rekomanduar një rivlerësim të gjithanshëm të sistemit të taksave si dhe një reformë të thellë të sistemit aktual të auditimit për të siguruar suksesin e bankimit pa interes.
Këshilli njeh vështirësitë në eliminimin e interesit nga transaksionet që lidhen me tregtinë dhe ndihmën ndërkombëtare dhe, për këtë arsye, ka rekomanduar që fillimisht objektivi të jetë eliminimi i interesit nga transaksionet e brendshme. Në këtë kontekst, ai ka rekomanduar një plan veprimi të ndarë në tre faza, në mënyrë që të arrihet eliminimi i plotë i interesit nga transaksionet e brendshme deri në fund të dhjetorit 1981. Këshilli ka shprehur kundërshtimin e tij të fortë ndaj krijimit të ndonjë banke model ose hapjes së sporteleve të veçanta pa interes në bankat tregtare, pasi, sipas tij, masa të tilla ka gjasa të çojnë në përjetësimin e sistemit të bazuar në interes dhe të minojnë përpjekjet për të futur bankimin pa interes në vend.
Asgjë në botë nuk është e përsosur dhe asnjë fjalë nuk është fjala e fundit në ndonjë degë të dijes, aq më pak në fushën e koncepteve islame dhe praktikave ekonomike, veçanërisht duke pasur parasysh kompleksitetet e sistemit dhe praktikave moderne fiskale dhe ekonomike të zhvilluara në botën perëndimore. Përpjekjet e këshillit do të shpërblehen siç duhet nëse ky raport arrin të ofrojë një drejtim drejt objektivit përfundimtar të eliminimit të interesit (riba) nga ekonomia e botës islame në përgjithësi dhe ajo e Pakistanit në veçanti.
Eliminimi i interesit zë një vend kyç në vendosjen e rendit islam. Fjalët e ajeteve të Kuranit të Shenjtë si dhe të haditheve që dënojnë institucionin e interesit e portretizojnë qartë këndvështrimin islam mbi këtë çështje. Duke qenë se Pakistani është një shtet ideologjik, heqja e interesit që nga fillimi ka qenë pjesë integrale e politikës shtetërore, siç është sanksionuar në kushtetutën e tij. Në këtë kuadër, Këshilli i Ideologjisë Islame është thirrur shpesh për të përcaktuar kuptimin e vërtetë të interesit dhe për të sqaruar ajetet e Kuranit të Shenjtë që lidhen me të. Këshilli ka shprehur vazhdimisht mendimin se termi interes përfshin interesin në të gjitha format e tij, pa marrë parasysh nëse ai lidhet me kredi për qëllime konsumi ose për qëllime prodhimi, nëse kreditë janë të natyrës personale ose të tipit komercial, nëse huamarrësi është një qeveri, një individ privat apo një subjekt, dhe nëse norma e interesit është e ulët apo e lartë. Megjithatë, deri më tani ka pasur shumë pak përparim të dukshëm në drejtim të eliminimit të interesit nga ekonomia e vendit. Megjithatë, së fundmi, presidenti i Pakistanit, gjenerali Muhammad Zia-Ul-Hak jo vetëm që i ka ngarkuar Këshillit të Ideologjisë Islame detyrën e përgatitjes së një plani të një sistemi ekonomik pa interes, por gjithashtu ka vendosur një afat prej tre vjetësh për eliminimin e interesit nga ekonomia. Për më tepër, deklarata presidenciale në lidhje me afatin kohor është bërë pjesë e një dispozite kushtetuese përmes një amendamenti në kushtetutë, i cili parashikon që përjashtimi i ligjeve që lidhen me çështjet financiare nga juridiksioni i gjykatave të Sheriatit do të jetë i vlefshëm vetëm për një periudhë prej tre vjetësh.
Për të hartuar një kornizë për riorganizimin e sistemit ekonomik në përputhje me urdhrat dhe mësimet e Islamit, këshilli, menjëherë pas rikonstituimit të tij, emëroi një panel të ekonomistëve dhe bankierëve, të cilit iu caktua përgjegjësia, ndër të tjera, të shqyrtonte aspektet teknike të eliminimit të interesit dhe të rekomandonte mënyra dhe mjete për riorganizimin e sistemit bankar të vendit në përputhje me Sheriatin. Paneli, në përputhje me këtë, i ka paraqitur këshillit rekomandimet e tij, të cilat ofrojnë një bazë të zbatueshme për eliminimin e interesit nga ekonomia, në masën maksimale të mundshme sipas rrethanave aktuale, duke treguar në vija të përgjithshme drejtimet mbi të cilat duhet të organizohet sistemi i ri. Këshilli i ka miratuar këto rekomandime dhe ky raport i tanishëm i këshillit bazohet kryesisht në punën e realizuar nga paneli. Megjithatë, gjatë miratimit të këtyre rekomandimeve, Këshilli ka përfshirë amendamente, aty ku ka qenë e nevojshme, për të siguruar përputhshmërinë e plotë me Sheriatin. Këshilli shpreh shpresën e tij të madhe që presidenti i Pakistanit dhe bashkëpunëtorët e tij do ta adoptojnë këtë raport si një element thelbësor të paketës së politikave kombëtare dhe do të ecin përpara me zbatimin praktik të tij pa humbur kohë.
- Këshilli dëshiron të shprehë vlerësimin e tij thellë për kontributin e bërë nga paneli për përpjekjet e tyre të palodhshme, sinqeritetin e qëllimit dhe përkushtimin maksimal të fuqive të tyre intelektuale dhe aftësive teknike, të cilat i mundësuan atyre të paraqesin tre raporte të vlefshme në një periudhë relativisht të shkurtër prej dy vjetësh e një çerek. Raporti i parë i panelit lidhet me futjen e sistemit të zekatit në Pakistan, i cili u pasua nga një raport i përkohshëm mbi eliminimin e interesit nga veprimtaritë e disa institucioneve financiare të përzgjedhura. Këto dy raporte, së bashku me komentet dhe sugjerimet e këshillit, i janë paraqitur tashmë qeverisë. Raporti i tretë i panelit përfaqëson kulmin e përpjekjeve të tij, të cilat filluan me punën për raportin e përkohshëm. Ky raport trajton më gjerësisht çështjet që lidhen me eliminimin e interesit nga ekonomia në tërësi dhe gjithashtu paraqet me mjaft hollësi masat e nevojshme për arritjen e këtij objektivi. Sipas mendimit të këshillit, ky raport i panelit është një dokument historik që jo vetëm ofron një bazë praktike për eliminimin e interesit në këtë vend, por gjithashtu do të shërbejë si burim frymëzimi dhe udhëzimi për të tjerët si në formulimin e politikave, ashtu edhe në studime dhe kërkime të mëtejshme mbi këtë temë. Në sajë të përmasave dhe teknikës së tij, ky dokument është ndoshta trajtimi i parë i plotë i shkruar në botën islame bashkëkohore përmes përpjekjeve të përbashkëta të ekspertëve të ekonomisë dhe bankimit, të cilët kishin si përvojë praktike në fushë ashtu edhe njohuri të thella në aspektet teorike të detyrës së vështirë që iu ishte besuar. Meqë puna bazë është përfunduar, hapi tjetër që duhet ndërmarrë menjëherë nga qeveria është krijimi i grupeve të punës që do të ngarkohen me detyrën e përpunimit të hollësive të plota të sistemit të ri dhe të propozojnë ndryshimet e nevojshme në ligjet përkatëse ose të përgatisin projektligjet e reja që mund të konsiderohen të domosdoshme për zbatimin efektiv të ndryshimeve të dëshiruara dhe për formulimin e një plani të plotë dhe të zbatueshëm për veprim. Këto grupe pune duhet ta nisin punën e tyre me ndjenjë të vërtetë urgjence dhe detyre kombëtare. Gjithashtu, duhet theksuar se gjatë gjithë këtij procesi duhet treguar kujdes të shtuar për të siguruar që kërkesat themelore të sistemit të ri të respektohen me përpikëri.
- Këshilli mbështet plotësisht pikëpamjen e shprehur nga paneli se eliminimi i interesit është vetëm një pjesë e sistemit të vlerave të përgjithshme të Islamit dhe kjo masë e vetme nuk mund të pritet që të transformojë sistemin e gjithanshëm ekonomik në përputhje me vizionin islam. Për më tepër, kur të ndërmarrim hapa në këtë drejtim, do të jetë e nevojshme të kemi parasysh faktin se një sistem bankar pa interes mund të funksionojë me sukses dhe vërtet të ketë një ndikim pozitiv vetëm nëse, paralelisht me prezantimin e tij, bëhen përpjekje të mëdha në një front të gjerë për të edukuar shoqërinë me virtyte themelore si frika nga Zoti, ndershmëria, besueshmëria, ndjenja e detyrës dhe atdhedashuria. Fatkeqësisht, në kontekstin e hyrjes në fuqi të ligjeve islame, ky aspekt deri tani nuk ka marrë vëmendjen që meriton. Nevoja për masa reformuese në ndërtimin moral dhe eliminimin e vlerave të gabuara të jetës është theksuar nga këshilli më herët gjatë paraqitjes së rekomandimeve të tij për ligjet e hududit dhe futjen e zekatit. Megjithatë, tani, kur vendi është gati për të hyrë në një sistem bankar pa interes, kjo nevojë është rritur në mënyrë të papërshkrueshme në urgjencë. Këshilli, për këtë arsye, përsëri thekson me shumë rëndësi rekomandimet e tij që mediat masive të mobilizohen menjëherë për të nisur një fushatë të menduar mirë dhe bindëse, e cila do të sjellë te populli detajet e sistemit të ri, nevojën për kalimin në sistemin e ri si nga pikëpamja e kësaj bote ashtu edhe në botën tjetër, si dhe obligimet që rrjedhin për ta për të bërë të suksesshëm këtë sistem të ri. Qëllimi i fushatës duhet të jetë jo vetëm që të bëjë popullin të vetëdijshëm për kuptimin dhe qëllimin e plotë të sistemit të ri, por gjithashtu të bëjë që ata ta pranojnë atë me dëshirë dhe plotësisht, dhe të veprojnë me entuziazëm misionar.
- Këshilli dëshiron të theksojë se, me qëllim që të sigurohet sukses i sistemit të ri bankar, është jashtëzakonisht e rëndësishme që qeveria të kryejë një rishikim të thelluar të sistemit të taksave, duke iu kushtuar vëmendje të veçantë nevojës për thjeshtimin e madh të sistemit të tatimit mbi të ardhurat. Nevoja për këtë masë ishte theksuar më herët nga këshilli gjatë paraqitjes së raportit mbi futjen e zekatit dhe ishte theksuar në këtë kontekst se mbledhja e duhur e zekatit do të ishte e vështirë të realizohej deri sa sistemi i tatimit mbi të ardhurat të thjeshtohej dhe bëhej mjaft i lehtë për tatimpaguesit. Megjithatë, fatkeqësisht, ky rekomandim i këshillit ende nuk është vënë në praktikë. Në paraqitjen e raportit të tij aktual, këshilli dëshiron të shprehë shqetësimin e tij të thellë në lidhje me këtë çështje, veçanërisht duke pasur parasysh faktin se një reformë e thellë e sistemit të tatimit mbi të ardhurat është një kusht i domosdoshëm për suksesin e një sistemi bankar pa interes. Kjo për faktin se, nën sistemin e ri, të ardhurat e bankës do të varen thelbësisht nga fitimet e bizneseve që marrin asistencë financiare prej tyre. Nëse sistemi aktual i tatimit mbi të ardhurat mbetet siç është, bizneset do të vazhdojnë praktikat e gabueshme të fshehjes së fitimeve dhe mbajtjes së llogarive të shumta, gjë që do të privonte bankat nga pjesa e tyre e merituar në fitimet e këtyre bizneseve dhe do të ndikonte negativisht në të ardhurat e bankave.
Në lidhje me aspektet operative të sistemit bankar pa interes, këshilli e konsideron të rëndësishme të theksohet që në fillim se, idealisht, alternativat reale ndaj interesit në një sistem ekonomik islam janë ndarja e fitimit/dhënia e humbjes ose kard-hasanah, pra huadhënia pa tarifa shtesë mbi shumën e kapitalit. Edhe pse rekomandimet që përmban ky raport janë kryesisht të bazuara në parimin e ndarjes së fitimit/dhënies së humbjes, disa nga rekomandimet mbështeten gjithashtu në metoda të tjera si “qiradhënia”, “blerja me këste”, “bai muaxhxhal” dhe “shitjet me ankand investimi”, duke pasur parasysh vështirësitë e hasura në zbatimin praktik të sistemit të ndarjes së fitimit/dhënies së humbjes në formën e tij të pastër, për shkak të standardeve morale që mbizotërojnë në shoqëri. Këshilli, ka inkorporuar modifikimet e nevojshme në këto metoda alternative për të eliminuar mundësinë e ndonjë elementi të brendshëm të interesit në to. Megjithatë, duhet theksuar se këto metoda alternative, megjithëse të lira nga elementi i interesit në formën në të cilën ato janë specifikisht të përcaktuara në këtë raport, nuk janë më shumë se një zgjidhje e dytë më e mirë nga pikëpamja e një sistemi ekonomik islam ideal. Për më tepër, ka edhe rrezik që ato mund të keqpërdoren si një mënyrë për të hapur një derë pasuese për interesin dhe të keqiat që i shoqërojnë ato. Prandaj, është thelbësore që përdorimi i këtyre metodave të mbahet në minimumin e nevojshëm që mund të jetë i patjetërsueshëm sipas kushteve të caktuara, dhe përdorimi i tyre si teknika të përgjithshme financimi nuk duhet lejuar kurrë. Këshilli rekomandon, që të merret një vendim themelor politik që me kalimin e kohës fusha operative të ndarjes së fitimit/dhënies së humbjes dhe kard-hasanah të zgjerohet gradualisht, ndërsa ajo e alternativave të tjera të zvogëlohet.
Këshilli është i mendimit se aktualisht janë dy faktorëqë pengojnë një aplikim të gjerë të parimit të ndarjes së fitimit/dhënies së humbjes, të cilët janë: (1) përhapja e praktikave të pahijshme në shoqëri, dhe (2) analfabetizmi. Prandaj, është e nevojshme të eliminohen të dy këta faktorë nëse synohet krijimi i një sistemi ideal islam. Kurani i Shenjtë dhe Hadithet theksojnë shumë rëndësinë e ndershmërisë dhe drejtësisë në marrëdhëniet dhe gjithashtu rëndësinë e fitimit të njohurive. Faktikisht, Kurani i Shenjtë i inkurajon besimtarët të shkruajnë transaksionet e huave, gjë që ndihmon shumë në sigurimin e drejtësisë në marrëdhënie mes dy palëve. Ne, prandaj, duhet të përqendrojmë të gjitha energjitë dhe burimet tona në promovimin e ndershmërisë tek populli dhe në zhdukjen e analfabetizmit. Pasi të arrihet një përmirësim i konsiderueshëm në standardet e ndershmërisë në shoqëri dhe kur analfabetizmi të eliminohet, atëherë metodat alternative të përmendura më sipër do të bëhen automatikisht të panevojshme dhe institucionet financiare do të mund të operojnë thjesht mbi bazën e ndarjes së fitimit/dhënies së humbjes dhe kard-hasanah.
Në epokën moderne, sistemi bankar luan një rol të rëndësishëm në fushën ekonomike. Për të rindërtuar sistemin bankar në përputhje me parimet islame, është e domosdoshme të bëhen ndryshimet e nevojshme në lidhje me të gjitha çështjet që kanë ndikim në operacionet e bankave. Sipas kësaj, ligjet ekzistuese që lidhen me shitjen e mallrave, hipotekën, qiradhënien, qiramarrjen, agjencinë, huatë, besimin, partneritetin dhe mashtrimin etj., duhet të ndryshohen në mënyrë që të jenë në përputhje me Shariatin. Këshilli, për këtë arsye, rekomandon që paralelisht me fillimin e procesit të eliminimit të interesit, të niset edhe detyra e ndryshimit dhe rindërtimit të këtyre ligjeve.
