Për arsyen e thjeshtë se në atë kohë, as arabët e Perëndimit nuk e njihnin zeron. Për të shkruar numra me disa shifra, andaluzianët vendosnin një, dy, tri a më shumë pika mbi njëshet, dhjetëshet, qindëshet etj. dhe falë kësaj metode i kryenin shumë mirë punët e tyre pa zeron. Vetëm kur do të mësonin prej arabëve të Lindjes llogaritjen e bazuar në vlerat e pozicionit ata do t’u shtonin zeron shenjave të tjera të tyre.
Shenjave të tjera të tyre? Shenjat nümerike që Gerberti kishte sjellë nga Spanja ishin në fakt më të vjetra se dhjetë shenjat e el-Khovarezmit dhe pjesa më e madhe e shifrave arabe oksidentale ndryshonin në mënyrë të konsiderueshme në formë nga shifrat arabe orientate. Madje para se astronomi indian Kankah të sillte në Bagdad dhjetë shifrat ka shumë të ngjarë që disa tregtarë t’i kishin sjellë nga India në Spanjë nëpërmjet Aleksandrisë këto nëntë shenja që quhen shifrat gobar.
Kur ka ndodhur kjo dhe cila është arsyeja e mungesës së zeros? Kur kishin pushtuar Spanjën, a i kishin sjellë arabët shenjat në atë gjendje që do t’i njihte Severus Sabokht? Apo zeroja ishte viktimë e moskuptimit të të huajve ndaj rolit të saj të veçantë e për këtë arsye ishte braktisur? Misteri i mungesës së zeros nuk është zbardhur kurrë krejtësisht.
Dimë që madje edhe në Indi, jo vetëm forma e shkronjave, por edhe ajo e shenjave nümerike ndryshonte nga një zonë në tjetrën. Këtë e mësojmë nga një bashkëkohës i Gerbertit, matematikani i madh el-Biruni (967-1048), i cili që në rininë e tij dhe më pas gjatë udhëtimeve të tij të shumta do të familjarizohej me gjuhën dhe shkencën indiane. Sipas tij, arabët kanë huazuar nga indianët vetëm shifrat më të nevojshme… por, “meqë njihej vetëm kuptimi i tyre i brendshëm, forma e tyre nuk ishte përcaktuese”.
Përsa u përket arabëve, nga el-Khovarezmi mësojmë se ata përdornin dy lloje të numërimit indian, të cilët ndryshonin nga njëri tjetri për nga format e numrave 5, 6, 7 dhe 8. “Por këtu nuk ka asnjë vështirësi”, shton ai.
Sot, të gjithë popujt arabë përdorin shenjat e arabëve të Lindjes. Ato të arabëve të Perëndimit janë zhdukur pasi na kanë dhënë modelet e “shifrave arabe” që përdorim sot.
Fama që Gerberti kishte fituar si i pari që kishte përcjellë shifrat arabe në Oksident, krejt papritmas, do të shuhej plotësisht për një periudhë prej rreth tetëqind vjetësh, për shkak të një vepre që në ditët tona do t’u kishte hapur shumë punë gjykatave. Duke abuzuar shumë breza dijetarësh, kjo vepër shkaktoi interpreting të gabuara me ndikim shumë të madh historik, përderisa se edhe një njeri si Alexandre Humboldt, si shumë të tjerë, ra pre e tyre. Bëhet Qalë për Gjeometrinë e Boëce-t.
Në mënyrë të pavarur nga Aritmetika e tij, një ripërpunim shumë i dobët i Aritmetikës së Nikomakut, konsiderata e jashtëzakonshme që Boëce gëzonte në Mesjetë u bazua pikërisht mbi këtë trajtesë gjeometrie, autor i së cilës ai u vetëquajt dhe në të cilën përdoreshin tashmë shifrat indiane të paraqitura në një mënyrë të deformuar shumë çuditshëm.
Eruditët patën arsye të entuziazmoheshin. Kjo, në fakt vërteton që në kohën e Boëce, kur Teodoriku sundonte në Itali, pra në fiilim të shekullit VI e për rrjedhojë shumë kohë përpara se arabët të ishin në dijeni për ekzistencën e tyre, nëntë shifrat njiheshin tashmë në Oksident. Boëce i kishte përdorur për të kryer disa veprime të bazuara mbi sistemin indian të vlerës së pozicionit. Por Oksidenti kishte humbur një dije, që shekulli XI, duke rizbuluar veprën e Boece, do t’ua rikthente brezave pasardhës!
Për më tepër, ky konceptim krejtësisht revolucionar, sipas të cilit Boëce zotëronte nëntë shifrat, mund të sillte një tjetër supozim dhe ishte Humboldt që do ta ngrente këtë çështje në veprën e tij Kozmos (v. II, f. 263). A nuk do të ishte me vend të nxirrnim si përfundim se, falë përdorimit të shifrave konkrete, në sistemin e vlerës së pozicionit në po atë periudhë arritja më e madhe intelektuale ishte përftuar njëkohësisht, ndonëse pa lidhje mes të dyjave, në dy pika të ndryshme të tokës, në Orient dhe Oksident?
Mirëpo, ky hamendësim optimist nuk ishte gjë tjetër veçse një iluzion. Dhe do të vërtetohej në fakt që vepra Gjeometria e Boece-t ishte vetëm një sajesë e krijuar në shekullin XI, që pretendohej të kish lindur nga penda e romakut të famshëm. Për të shkruar këtë vepër, autori i saj ishte mbështetur në një sërë veprash të epokave të ndryshme, gjithnjë duke bërë shumë kujdes që të mos tregonte asnjëherë burimet. Por mes tyre figuronte edhe vepra e Gerbertit, të cilit sajuesi ynë i kishte vjedhur rregullat e pjesëtimit, me një fjalë njohuritë mbi shifrat arabe.
Në të vërtetë, njohuritë e tyre mbi shkrimin e numrave, që një ditë do të quhej numërimi arab, ata ua detyrojnë tre emrave: Severus Sabokht, Brahmagupta dhe el-Khovarezmi. Dhe ardhja e këtij numërimi në Oksident i detyrohet përsëri tre emrave.
E të mendosh që Historia i është bindur një teke të çuditshme duke u sjellë në mënyrë identike, domethënë në tri etapa, si në botën arabe, ashtu edhe në Oksident! Por ashtu si Severus Sabokht, drejtor i një shkolle murgjish në brigjet e Eufratit i cili, për aq sa dimë, ishte i pari që u mësoi arabëve numërimin indian, Gerberti nuk mundi ta zgjeronte veprimin e tij: të dy kishin njohuri të mirë të nëntë shifrave, por nuk e njihnin zeron.
Dhe do të ishte një libër që do ta përcillte elementin e domosdoshëm që mungonte.
Në vitin 776, njëqind e katërmbëdhjetë yjet pas Severusit, në Siddhanta-n e Brahmaguptës, që u botua në përkthimin arab, u paraqitën për herë të parë të dhjetë shifrat në tërësi. Ky do të bëhej libri më i lexuar dhe më i përdorur nga të gjithë eruditët e asaj epoke deri në mbretërinë e kalifit el-Me’mun. Nga ana tjetër, më shumë se njëqind vjet pas Gerbertit do të ishin përkthimet në latinisht të Librit të aritmetikës të el-Khovarezmit (Liber algoritmi) që do t’i silinin Oksidentit, nëpërmjet Spanjës, njohuritë e llogaritjes me shkrim përmes nëntë shifrave dhe zeros, dije që shkolla e algoritmicienëve do të merrte përsipër t’ua përcillte brezave pasardhës.
Në perandorinë arabe, shkenca e re, që nuk mbeti pronë vetëm e astronomëve dhe matematikanëve do të arrinte që në vitet e ardhshme të përhapte botimin e veprave. Megjithatë, kjo do të ndodhte vetëm pasi të shfaqej një njeri që do të ishte në gjendje ta vinte këtë dije në dispozicion të masave në një formë mjaft të qartë dhe shprehëse, në mënyrë që përdorimi i saj të vihej në praktikë në jetën e përditshme. Ky njeri, që ka jetuar në Oborrin e el-Me’munit ishte el-Khovarezmi, i cili do të bëhej Brahmagupta i Oksidentit.
Po ashtu, në Evropë, njohuritë mbi numërimin e ri do të arrinin të kapërcenin muret e manastireve për të depërtuar më pas në disa qarqe laike. Një dëshmi e prekshme e. kësaj mund të shihet në ilustrimet që zbukurojnë poemën didaktike gjermane të Tomasin de Zerclaere, Miku Welche. Ky djalosh nga Akuileja, në Venetie, ithtar i flaktë i gjermanëve, të cilët ai i admironte për rreptësinë e zakoneve të tyre, kishte thurur në gjuhën e tyre për princat dhe kalorësit, një traktat mbi moralin në vargje, kushtuar kombit gjerman:
Tiusche lant, enphahe wol,
Als ein gout husvrouwe sol,
Diesen dinen Welschen gast,
Der din ere minnet vast.
Tomasini e filloi poemën e tij në vitin 1215, në moshën njëzet e tetë vjeç. Dhjetë muaj më vonë, në fillim të vitit 1216, ai kishte përfunduar një vepër me mbi dymbëdhjetë mijë vargje. E po atë vit, një prej miqve të tij do ta ilustronte dorëshkrimin me mbi njëqind miniatura të holla dhe elegante me ngjyra. Mes “shtatë arteve liberale” të paraqitura figurojnë “Pitagora” dhe “Aritmetika”, të dy të veshur me veshje të gjera të epokës romake me gishtin tregues drejtuar kah një tabelë llogaritjeje, që vjen gradualisht duke u ngushtuar. Mbi këtë tabelë janë gdhendur me shifra arabe shumëfishimet e serisë 1, 3,‘9, 27. Gjetkë, tek ilustrimi i “Muzikës” shfaqen në të njëjtën formë shifrat me vlera të ndërmjetme si dhe data 1216. Dhe, duke gjykuar nga përzgjedhja e larmishme e motiveve dhe paraqitja e skenave fetare, krejt të pazakonta në mjediset kishtare, nuk ka dyshim që skicuesi, qartazi shumë erudit, i përkiste botës laike. Pra, më 1216 dhe krejt natyrshëm ky njeri kishte përdorur vetëm shifrat arabe.
Por arti i “dy herë më shumë shenjave” ishte ende larg vënies në praktikë nga të gjithë njerëzit e shkolluar dhe a fortiori nga masat. Pikërisht në këtë kohë do të shfaqej një njeri, që do të bënte të mundur që numërimi arab të niste marshin triumfant drejt botës dhe ky ishte Leonardi i Pizës.
Ky njeri, i çili nuk i kishte marrë dijet nëpër manastire s’do të shkruante për eruditët. Matematikani i parë i pavarur në Oksident dhe më gjeniali në të gjithë Evropën deri në shekullin XVIII, ishte njeriu i shekullit. Burimet e dijeve të tij ai i kishte marrë gjatë udhëtimeve të shumta dhe mësimet e tij ishin mësime praktike.
Pikat e para të ujit kishin depërtuar në Oksident nëpërmjet Spanjës, por dallga e madhe që do të pasonte e kishte burimin në Itali, më saktë në Oborrin e Frederikut të II, perandor i Hohenstaufen.
Oksidenti kishte gjetur el-Khovarezmin e vet.
DIELLI I ALLAHUT SHKËLQEN MBI PERËNDEMIN – Sigrid Hunke
Trashëgimia jonë arabe. Shqipëroi nga frëngjishtja: Ornela Ademovi
