Megjithatë, ka shumë arsye për të menduar se korporatat shumëkombëshe nuk janë pa probleme për shoqëritë pritëse; përkundrazi, ato janë të dëmshme si në aspektin e zhvillimit shoqëror dhe ekonomik, ashtu edhe në minimin e diversitetit kulturor. Le të shohim se si ndodh kjo:
Konfliktet e Interesit: Korporatat shumëkombëshe, duke qenë me natyrë komerciale ato, synojnë optimizimin e fitimit. Ato kanë interes të arrijnë normën më të mirë të kthimit nga kapitali i investuar, të fitojnë pjesë të tregut dhe të sigurojnë konkurrueshmërinë e tyre afatgjatë. Mbështetja e zhvillimit ekonomik dhe shoqëror të vendit pritës nuk është qëllimi i tyre. Kjo çon në konflikt interesi për çështje shumë themelore si rikthimi i fitimeve, patentat dhe vendimet kryesore operacionale. Ndërsa korporatat shumëkombëshe besojnë se është e justifikueshme dhe thelbësore të rikuperojnë kostot e përgjithshme që kanë pasur në selitë e tyre (p.sh. për kërkim dhe zhvillim), si dhe të realizojnë fitime si kompensim për rreziqet financiare, për vendet pritëse kjo shpesh konsiderohet si një shterim i valutës të huaj të kufizuar dhe një barrë për bilancin e pagesave.
Në mënyrë të ngjashme, vendet pritëse, për të mbajtur kostot të ulëta, duan të shmangin pagesat për patenta, ndërsa kompanitë synojnë të sigurojnë të drejtat e tyre mbi patentat dhe tarifat e licencimit si një të drejtë legjitime për shkak të përpjekjeve të tyre në kërkim. Qeveritë pritëse mund të dëshirojnë që korporatat shumëkombëshe të operojnë duke marrë parasysh nevojat shoqërore, ekonomike dhe politike të shoqërive dhe komuniteteve, ndërsa MNC-të marrin vendimet e tyre thjesht mbi baza ekonomike. Duke diskutuar këtë çështje, Komiteti i OKB-së për Tregtinë dhe Zhvillimin në një raport të tij citon shembullin: “— dikush gjen Coca-Cola dhe Pepsi të disponueshme në zonat e varfra të botës së tretë, por jo ujë të pastër; Minierat e operuara nga kompani si Rio Tinto ndotin tokën dhe ujin, të cilat janë burime jetese thelbësore për komunitetet e varfra. Globalizimi i drejtuar nga korporatat i ka shtyrë vendet të rrisin kultura luksi për eksport, në vend që të prodhojnë produkte bazë për të ushqyer popullsinë e tyre të uritur.”
Rritja e materializmit dhe konsumit: Zhvillimi, siç po promovohet, është kthyer në një garë për përfitime materiale. Komoditetet e jetës po shndërrohen në nevoja dhe domosdoshmëri, ndërsa lumturia dhe kënaqësia po lidhen me luksin dhe zotërimin e tij. Falë korporatave shumëkombëshe, “kultura e konsumit” ka pushtuar pothuajse të gjithë botën dhe, pas vendeve të zhvilluara, po depërton me shpejtësi në shoqëritë e vendeve në zhvillim dhe ato më të varfra. Më shumë rëndësi ka mënyra se si prezantohet një produkt sesa nevoja e tij reale. Modelet ndryshojnë shumë shpejt dhe versionet e vjetra humbasin rëndësinë për një periudhë të shkurtër kohe. Nëse modeli nuk është i ri, ndryshohet ambalazhi për t’i dhënë produktit një pamje të re dhe për të krijuar një kërkesë të re. Kjo sjell një ndikim të madh në shoqëri, siç reflektohet në pikat e mëposhtme.
Stili i jetës dhe modelet
Dyqanet e mëdha dhe qendrat tregtare/platformat e blerjeve po shfaqen gjithnjë e më shumë duke e forcuar më tej kulturën e konsumit dhe jetesën përtej mundësive reale. Edhe zakonet ushqimore po ndryshojnë. Ushqimi i shpejtë dhe ai i pashëndetshëm po bëhen gjithnjë e më të njohura. Të ngrënit jashtë, festat e vona të natës, alkooli, cigaret, frigoriferët e mbushur me ushqime të përpunuara dhe ushqime të markave ndërkombëtare ose vakte të gatshme janë kthyer në stilin e jetës për ata që konsiderohen më të suksesshmit. Është koha e filozofisë “përdor dhe hidhe”. Një garë kundër kohës është në zhvillim e sipër. Pijet e çastit, shërbimi i shpejtë, udhëtimet e shpejta, komunikimi i menjëhershëm janë shenjat e suksesit. Stili i veshjes dhe prioritetet nuk përputhen më me ato të së kaluarës. Industria e modës, me sfilatat, pasarelat dhe format e tjera të marketingut agresiv, po udhëheq këtë ndryshim.
Zgjerimi i tepërt i kredive
Kultura e kredisë po ndryshon qëndrimin ndaj huamarrjes. Marrja e huave nuk konsiderohet më si një veprim i pamenduar apo një çështje turpi dhe tregues i një gjendjeje ekonomike të dobët. Aftësia për të marrë kredi tani shihet si një simbol statusi; ajo po inkurajohet për të mundësuar sigurimin e luksit të jetës. Kredia, në fakt, është bërë një pjesë e rëndësishme e jetës. Disponueshmëria e lehtë e kredive, financimi i konsumit, kartat e kreditit dhe kreditë personale të ofruara nga bankat për klasën e mesme po promovojnë një kulturë të jetesës përtej mundësive reale. Stilet e jetës po ndryshojnë me këtë dhe, më e rëndësishmja, jo për mirë.
Jeta e thjeshtë kundrejt jetës luksoze
Si rezultat i kësaj kulture të jetesës përtej mundësive dhe garës për të siguruar luksin duke e barazuar atë me nevojat, thjeshtësia po zhduket nga jeta. Për pasojë, një ndjenjë privimi po rritet midis atyre që nuk mund të përballojnë të blejnë të gjitha produktet që u serviren përmes marketingut. Ata që nuk kanë mundësi, por kanë dëshira të tyre, ndihen të lënë pas, dhe pabarazia midis individëve, grupeve dhe madje edhe rajoneve po thellohet.
Në të kaluarën, arsimi kishte në qendër zhvillimin e një personaliteti të balancuar me theks në vlerat etike dhe shoqërore dhe ndërtimin e karakterit. Qëllimi kryesor ishte zhvillimi i cilësive intelektuale dhe njerëzore me synimin për të punuar drejt një përmirësimi të bazuar në vlera në shoqëri. Kjo është zëvendësuar me një fokus te paratë – si nga ana e ofruesve të arsimit, ashtu edhe nga ana e studentëve dhe prindërve.
Korrupsioni dhe krimi
Lakmia, pabarazitë dhe ndjenja e privimit, së bashku me garën për të siguruar produkte të reja, po çojnë gjithashtu në rritjen e korrupsionit, krimit, përdorimit të burimeve të paligjshme të të ardhurave dhe aktiviteteve të tjera kriminale. Fokusi është te fitimi i parave, pa marrë parasysh mënyrën si vijnë ato; edhe nëse nuk janë të disponueshme përmes burimeve legjitime, individët janë të gatshëm t’i sigurojnë ato në mënyrë të paligjshme për të përmbushur nevojat materiale. Nga ana e tyre, edhe korporatat shumëkombëshe korruptojnë njerëzit për të kapur tregjet.
Qasjet ndaj kujdesit shëndetësor
Ndikimi në kujdesin shëndetësor është gjithashtu shumë i rëndësishëm. Tani është epoka e atleteve për vrapim, ujit mineral dhe vitaminave, ndërsa mënyrat tradicionale të ruajtjes së shëndetit po zhduken. Opsionet e shumta i kanë bërë pacientët më të paduruar. Ata presin shërbime më të mira për nevojat e tyre shëndetësore, përtej diagnozës dhe trajtimit, veçanërisht tani kur “pagesat pa para në dorë” përmes kartave të kreditit ose sigurimeve shëndetësore janë bërë normë. Vëmendja po zhvendoset nga trajtimi i pacientëve të shtruar në spital te kujdesi parandalues. Por rritja e sëmundjeve të lidhura me stilin e jetesës ka neutralizuar efektin e këtij ndryshimi në faturat mjekësore.
Modelet e punës janë të mbushura me orare të ngjeshura, objektiva dhe afate, duke shkaktuar stres dhe presion. Nuk mbetet kohë për argëtim apo për anëtarët e familjes dhe fëmijët. Një stil jetese i dëmshëm ka çuar në një sërë krizash shëndetësore: probleme seksuale për shkak të mbingarkesës në punë dhe mungesës së intimitetit, stres, krizë e moshës së mesme, ulçera, çrregullime nervore, hipertension, obezitet, sëmundje të zemrës, diabet, të gjitha sëmundjet e lidhura me stilin e jetesës janë në rritje. Sot, njerëzit janë më të shqetësuar për sëmundjet degjenerative dhe ato të shkaktuara nga mënyra e jetesës, si HIV-i, sëmundjet që burojnë nga dieta e pashëndetshme, pirja e duhanit dhe mungesa e qetësisë shpirtërore. Një sondazh i AC Nielson mbi zgjedhjet e jetës në zonat urbane të Indisë zbuloi se gratë punonjëse blinin ushqim dhe pije jashtë shtëpisë (snacks, ushqim të shpejtë, darka jashtë) pesë herë në javë. Paralele me rritjen e ngrënies jashtë, ishte edhe shtimi i peshës trupore në popullatë.
“Ikja e trurit”
Termi “brain drain” përdoret zakonisht për talentin që emigron drejt vendeve të tjera në kërkim të të ardhurave më të larta. Korporatat shumëkombëshe janë të përfshira në një lloj tjetër të “brain drain”. Me aftësinë e tyre për të paguar, ato mund të punësojnë individët më të kualifikuar dhe me përvojë në shoqëri. Dhe nuk është sekret që korporatat shumëkombëshe nuk kanë ndonjë besnikëri ndaj vendeve ose kombeve ku operojnë. Përkundrazi, ato janë më të prirura për të gjeneruar sa më shumë të ardhura dhe fitime, të cilat më pas i transferojnë në selitë e tyre në vendet e origjinës. Ata që punojnë për MNC-të e konsiderojnë veten pjesë të një klase elitare të lidhur me komunitetin global. Si pasojë, shumica e tyre zhvillojnë një kulturë që i bën më pak të lidhur me shoqëritë e tyre të origjinës.
Kultura e glamorozitetit (lluksit) – ndryshimi i perceptimeve
Fushatat e drejtuara nga korporatat shumëkombëshe për të prezantuar dhe promovuar produktet e tyre ndikojnë mendjet e njerëzve, veçanërisht fëmijëve dhe të rinjve. Njerëzit e paraqitur në këto fushata shihen si modele për brezat e ardhshëm. Këtu dimensioni etik dhe moral nuk ka vend, modelet e ndjekura janë kryesisht nga bota e glamorit – aktorë dhe aktore, këngëtarë, stilistë mode dhe personalitete të tjera të industrisë së argëtimit zënë vendin e parë. Përmes sponsorimeve dhe ndihmave financiare, mbështeten evente, festivale dhe programe si konkurse bukurie, koncerte muzikore, shfaqje teatrale etj., të cilat krijojnë një mjedis që i shtyn njerëzit të shpenzojnë më shumë për produktet që po promovohen. Me zgjerimin e operacioneve të MNC-ve, rritet edhe rëndësia e gjuhës angleze në një shoqëri, pasi ato zakonisht operojnë mes shtresave që zotërojnë aftësi në këtë gjuhë dhe punësojnë e promovojnë njerëz nga të njëjtat grupe.
Promovimi i çështjeve jo-relevante:
Është e rëndësishme të theksohet se të varfrit nuk janë target i kompanive shumëkombëshe (MNC). Dhe çdo slogan për të varfrit ka pak ndikim për ta. Kjo është sepse të varfrit nuk kanë fuqi blerëse dhe do të ishte vetëmashtërim të besosh se të varfrit ose çështjet e tyre mund të jenë një prioritet për korporatat globale. Ato kanë si target kryesor klasat e mesme me fuqi gjithnjë në rritje blerëse dhe përpiqen të ndryshojnë prioritetet e tyre në jetën e përditshme, konsum dhe shpenzime.
MNC-të dhe korporatat e mëdha krijojnë një koordinim më të ngushtë me intelektualët, ligjvënësit, mediat dhe disa OJQ për të theksuar çështje specifike që i përshtaten më shumë bizneseve të tyre. Në të njëjtën kohë, ato përdorin ndikimin e tyre për ligjvënien e dëshiruar.
Është në interes të korporatave të mëdha që produktet e tyre të kenë një hyrje më të madhe dhe tregje në vende të ndryshme. Për këtë qëllim, çështje të tilla theksohen në çdo vend specifik, grup vendesh ose rajon që e bën industrinë vendase jo konkurruese duke larguar avantazhin e kostos së prodhimit që ka.
Marketingu negativ: Duke monitoruar ngushtë fushatat e marketingut dhe reklamat e produkteve të ndryshme të korporatave të mëdha, ndeshesh me realitetin e hidhur se si mashtrimi dhe gënjeshtra janë bërë një normë e pranueshme dhe të institucionalizuara në emër të promovimit të produktit. Mendjet e njerëzve janë “shpërlar” me pretendime të rreme dhe një botë plot ëndrra. Ekzagjerimi është i zakonshëm, me theks në para pa mundim dhe qasje të lehtë në komoditete. Produktet lokale poshtërohen. Fëmijët dhe të rinjtë janë objektiva të veçantë, ndërsa shfrytëzimi i grave si një mall për të reklamuar produktet ka një ndikim gjithnjë e më të madh në kuadrin e vlerave ekzistuese të shoqërive.
Promovimi i biznesit përmes bamirësisë: Pa dyshim, disa MNC janë të angazhuara në punë bamirësie dhe mirëqenieje në shoqëritë pritëse gjithashtu. Ata, për shembull, ofrojnë bursa për studime jashtë shtetit, sponsorizojnë aktivitete intelektuale dhe mbështesin organizatat e shoqërisë civile. Megjithatë, shuma e bamirësisë krahasuar me fitimet që ata fitojnë është mjaft e papërfillshme. Më e rëndësishmja, puna e bamirësisë dhe mirëqenieja rrotullohet rreth aktiviteteve të tilla që drejtpërdrejt ose indirekt sjellin fitime të ndryshme për korporatat që shpenzojnë para për këtë qëllim. Shembulli më i zakonshëm lidhet me industrinë farmaceutike. Në emër të promovimit të kërkimit, vetëdijes dhe ndihmës për ata që kanë nevojë, kompanitë ofrojnë shumë para për mjekët dhe profesionistët e tjerë të mjekësisë për të sponsorizuar aktivitete të ndryshme. Objektivat janë mjaft të qarta. Nuk është mirëqenia e pacientit, por një favor nga mjeku për të përshkruar medikamentet e kompanisë, që është faktor motivues pas këtyre lëvizjeve.
Kur bëjnë shpenzime bamirësie dhe mirëqenieje, MNC-të preferojnë ekonomitë që i përshtaten më së miri interesave të tyre korporative. Një studim i 23 kompanive të mëdha shumëkombëshe ka treguar se ato kontribuan gjithsej me 19.79 milionë dollarë për tërmetin e vitit 2005 në Pakistan. Kjo ishte e papërfillshme krahasuar me kontributin e të njëjtave kompani për Tsunamin (142.39 milionë dollarë) dhe Katrinën (99.27 milionë dollarë). Duke marrë parasysh kontributin për çdo person të shpërngulur në tre katastrofat, ndryshimi është i jashtëzakonshëm. Për çdo person të shpërngulur nga tërmeti në Pakistan ata ofruan vetëm 6 dollarë, ndërsa shuma për një person të shpërngulur nga Katrina (SHBA) ishte mbi 330 dollarë dhe për Tsunamin mbi 91 dollarë. Këto shifra e bëjnë të qartë prioritetin e MNC-ve kur bëhet fjalë për shpenzime bamirëse.
Të drejtat e njeriut: Shfrytëzimi i punonjësve nga korporatat e mëdha është një fenomen i zakonshëm. Shumica e punonjësve janë të ekspozuar ndaj kushteve të rrezikshme dhe jo humane, tepricës së punës dhe abuzimit financiar. Duke cituar rastin e Indonezisë, Komiteti i OKB-së për Tregti dhe Zhvillim paraqet kushtet e trishtueshme të jetesës së punonjësve:
“Kompanitë si Reebok, Nike dhe Levi Strauss kanë shfrytëzuar punën njerëzore, punonjësit jetojnë në apartamente që po shkatërrohen, me rrjedhje dhe plot mushkonja dhe fitojnë vetëm 39 dollarë në muaj për prodhimin e mijëra produkteve që vlejnë mbi 100 dollarë çdo njësi. – Puna e lirë po vuan nga kushte jetese jonjërzore dhe paga të paligjshme”.
Kjo ndodh pavarësisht se shumë nga organizatat më të mëdha të biznesit të botës, përfshirë Dhomën Ndërkombëtare të Tregtisë, kanë miratuar ‘Global Compact’ të Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, një mekanizëm që kërkon vetë-rregullimin nga kompanitë. Megjithatë, është e qartë, siç raportohet nga Instituti i Kërkimit të OKB-së për Zhvillimin Social (UNRISD), se “ka rrezik që vetë-rregullimi i korporatave dhe marrëveshjet e ndryshme të partneritetit po dobësojnë rolin e qeverive, sindikatave të punëtorëve dhe aktiviteteve më të fuqishme të shoqërisë civile”.
Fabrika Familjare: Ndryshimet në kulturë dhe stil jetese që po vijnë me përhapjen e ndikimit të MNC-ve në shoqëri rezultojn shumë të dëmshme për strukturën familjare të shoqërive pritëse. Shpenzimi i tepruar dhe jetesa përtej mundësive po krijon presione ekonomike dhe zhvillon tensione dhe stres brenda familjeve. Të dhënat e ndryshme provojnë se gratë që punojnë me MNC-të dhe organizatat e mëdha janë nën stres kur hyjnë në martesa dhe lindin fëmijë. Prindërit kanë pak kohë për familjen, veçanërisht fëmijët. Një në gjashtë gra në botë zgjodhën të mos lindin natyralisht, sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH). Ky trend ishte më parë specifik për vendet e zhvilluara. Po bëhet gjithashtu normë në shoqëritë në zhvillim, ku faktorët jo-mjekësorë po shtojnë normat e cezarianëve. Duke diskutuar këtë çështje, një ekspert indian, Damayanti Datta, komenton:
Shumë njerëz pyesin a është ky një ndryshim i ri sociologjik, me gruan moderne të lindur në qytet që po përpiqet të shmangë “pengesat” e një lindjeje të gjatë? Arsyeja është se “cezarianët janë më pak të dhimbshëm, më të denjë dhe më shumë në kontroll të jetës tuaj”. Ndikimi i mjedisit të punës është kaq i fortë saqë “rreth 80 për qind e lindjeve me C-seksion raportohet të kenë ndodhur pas orës 5 pasdite. Gjithashtu, normat e C-seksionit janë rritur para fundjavës”. Tendenca është që gratë të “planifikojnë një shtatzëni në përputhje me kërkesat e karrierës, detyrimet familjare dhe madje edhe pushimet”.
Si të ecim përpara?
Si çdo zhvillim në shoqërinë njerëzore, MNC-të kanë të dyja anët negative dhe pozitive. Ka probleme që edhe shoqëritë më të zhvilluara të botës po i përballojnë me MNC. Ky është pikërisht arsyeja pse shohim një lëvizje të fuqishme dhe shumë të gjallë të drejtësisë globale që organizon protesta sa herë që ka konferenca dhe takime që lidhen me procesin e vazhdueshëm të globalizimit. Megjithatë, është një fakt që këto MNC kanë kontribuar shumë në rritjen e vendeve që tani njihen si të zhvilluara. Arsyeja është se ata (si shoqëritë ashtu edhe MNC-të) janë zhvilluar paralelisht dhe tani ekzistojnë institucione të forta; trupa ligjvënëse, agjenci rregullatore, sistem gjyqësor dhe shoqëri konsumatorësh për të kontrolluar dhe ruajtur ekuilibrin nga brenda. Në rastin e shoqërive pritëse në zhvillim, një konkurs jo i barabartë po zhvillohet. Ky problem duhet adresuar.
