Megjithëse Dr. Ali Khan ka të drejtë kur thotë se supozimet e bëra nga Dr. Zarka mund të mos jenë vërtet të vlefshme, mendoj se këto supozime nuk janë të rëndësishme dhe thelbësore dhe nuk do të bëjnë asnjë ndryshim në modelin e Dr. Zarkas, pavarësisht nëse janë të vlefshme apo jo. Megjithatë, nuk jam dakord me mendimin e Dr. Ali Khan se, përderisa nuk kemi një normë të caktuar të zbritjes në dispozicion, nuk duhet të zbresim. Në këtë aspekt, jam dakord me mendimin e Dr. Zarkas.
Dr. Munavar Ikbal
Dëshiroj të marr përgjigjen tuaj për një pyetje. Supozoni se një bankë merr me qira një pajisje, ku qiraja përcaktohet paraprakisht. A mund ta trajtojmë këtë qira si të barabartë me normën e zbritjes? Nëse jo, cilat janë alternativat në këtë situatë?
Dr. Muhammad Tahir
Nuk ka dyshim se duhet të zbresim, sepse kjo është mënyra se si do të kemi kursime. Përdorimi i normës së kthimit mbi kapitalin është absolutisht një parim islam dhe mund ta përdorim atë. Megjithatë, modeli i Dr. Zarkas do të jetë i vlefshëm vetëm në nivel mikro dhe jo në nivel makro. Dua të përmend gjithashtu se ai nuk e trajtoi në detaje pjesën tjetër të punimit që lidhet me funksionin e mirëqenies së një ekonomie islame, e cila meritonte shumë më tepër vëmendje.
Dr. M. M. Metvalli
Pyetja ime e parë është: kur autori thotë se mund të përdorim normën e fitimit si normë zbritjeje, a ka thjesht parasysh normën private të kthimit apo ka parasysh përfitueshmërinë e përgjithshme shoqërore? Pyetja ime e dytë është: a e ka marrë parasysh Dr. Zarka indeksimin e normës së kthimit me normën e inflacionit përpara se ta përcaktojë atë si normë zbritjeje?
Dr. Sjed Aftab Ali
Ndërsa diskutonte renditjen e projekteve, Dr. Zarka përmendi se prioriteti i parë duhet t’u jepet projekteve që sigurojnë nevojat e domosdoshme, prioriteti i dytë projekteve që ofrojnë lehtësi, ndërsa projektet që ofrojnë luks duhet të trajtohen në fund. Mendoj se Dr. Zarqa po injoron konceptin e dobisë margjinale në rënie. Për shkak të dobisë margjinale në rënie, është e mundur që një projekt që në një fazë ofron nevoja të domosdoshme të ketë një dobishmëri më të ulët sesa një projekt që ofron lehtësi. Ajo që duhet të bëjmë, në fakt, është të renditim një grup projektesh që përmban një kombinim projektesh që sigurojnë të njëjtën dobishmëri.
Dr. Ahmet Klicbaj
Dr. Zarka mund të kishte dhënë një kontribut të vërtetë nëse do të kishte theksuar sesi do të trajtoheshin problemet që lindin nga shkallët e ndryshme të intensitetit të kapitalit dhe jetëgjatësia e ndryshme e projekteve; sesi do të trajtohen ndryshimet në mjedisin dhe karakterin e jashtëm dhe si do të zgjidhet problemi i buxhetimit të kapitalit në një situatë ku ekzistojnë mundësi për një normë negative të kthimit në një datë të ardhshme.
Gjithashtu, ekziston një farë konfuzioni në lidhje me dallimin midis normës së interesit dhe normës së zbritjes. Sipas mendimit tim, norma e interesit nuk është koncepti bazë kur diskutohet norma e zbritjes.
Nuk jam dakord me Dr. Ali Khan se nuk mund të mbajmë një preferencë pozitive ndaj kohës. Në fakt, çështja e preferencës ndaj kohës lind pikërisht sepse ekziston pasiguri në mjedisin e jashtëm. Ajo që mund të thoshte Dr. Ali Khan është se, për shkak të pasigurisë në mjedisin e jashtëm, nuk mund të jemi të sigurt për një normë të caktuar me të cilën duhet të zbritet rrjedha e të ardhurave të ardhshme.
Dr. Mahfooz Ali
Mendoj se është shpenzuar shumë kohë në polemika rreth opinioneve të ndryshme. Këto çështje janë të vlefshme, por besoj se diskutimi duhet të fokusohet në atë se çfarë lloj modeli ekonomik ose rregullimi ekonomik do të lindte nëse do të adoptonim një skemë të propozuar. Për shembull, a do të kërkonte modeli i propozuar një treg kapitali të organizuar apo do të supozonte se investitorët janë disi të prirur ndaj rrezikut; cilat janë implikimet e mungesës së borxhit në investime?
Një tjetër pikë është se një supozim i bërë zakonisht në literaturë, dhe gjithashtu i bërë në punimin e Dr. Zarkas, është se normat e kthimit midis projekteve të ndryshme janë të pavarura. Kjo mund të mos jetë e vërtetë dhe duhet marrë parasysh, pra çfarë do të ndodhte nëse kostot dhe përfitimet nga një projekt do të ndikonin në një projekt tjetër?
Dr. Ishak Nadri
Ekzistojnë dy lloje pasigurish. Njëra është e nënkuptuar në vetë normën e kthimit, dhe tjetra është e nënkuptuar në shpërndarjen e këtij kthimi midis mukarid (investitorit) dhe sipërmarrësit. Dr. Zarka duhet t’i referohet kësaj.
Më duket se Dr. Zarka u ka atribuar objektiva kolektivë investitorëve privatë ose sipërmarrësve. Mendoj se ka një përzierje të tepruar midis funksioneve të mirëqenies kolektive dhe individuale. Mund të them se vendimmarrësi privat duhet të kërkohet të mos dëmtojë objektivin kolektiv, por nuk mund të them se sipërmarrësi privat duhet të ndjekë objektivin kolektiv.
Dr. Monzer Kahf
Do të kishte qenë më e përshtatshme nëse Dr. Zarka do të kishte specifikuar, të paktën në një vend, se ekziston një ndryshim i konsiderueshëm midis kthimit mbi kapitalin ose fitimit për të cilin ai flet dhe homologut të këtij termi në kapitalizëm. Kjo shpesh krijon një keqkuptim duke menduar se kalimi nga norma e interesit në normën e fitimit nuk nënkupton një ndryshim thelbësor në vlerësimin e projekteve nga këndvështrimi islam.
Në sistemin islam, kur flasim për fitim, flasim për tepricën pasi të jenë mbuluar të gjitha kostot, duke përjashtuar interesin. Me fjalë të tjera, në sistemin islam, fitimi ose kthimi do të jetë i barabartë me atë që është në kapitalizëm në formën e fitimit plus interesit. Pra, norma e kthimit në sistemin islam është një koncept krejtësisht i ndryshëm nga norma e fitimit në kapitalizëm. Një dallim i tillë midis normës së fitimit në sistemin islam dhe atë perëndimor është thelbësor për të shpjeguar vlerësimin e projekteve nga perspektiva islame. Pa e bërë këtë dallim, do të mbizotërojë konfuzioni se pse po përpiqemi të largohemi nga norma e interesit dhe të përqendrohemi te norma e fitimit.
Dr. Umer Chapra
Nëse zbritja është e lejuar në Islam apo jo, nuk mund të bëj ndonjë koment sepse nuk jam kompetent për ta vlerësuar. Por, duke supozuar se zbritja është e dëshirueshme dhe e lejuar në Islam, nuk jam i sigurt pse Dr. Zarka dëshiron të zëvendësojë normën e interesit me normën e fitimit. Dr. Zarka pohon se norma e fitimit është një tregues i tregut dhe, për këtë arsye, është e vlefshme për zbritje. Por edhe norma e interesit është një tregues i tregut. Atëherë si mund të jetë njëra islame dhe tjetra joislame?
Dr. Mohamed Ariff
Do të kufizohem në disa këndvështrime praktike. Besohet se norma e zbritjes përdoret për të përcaktuar përfitueshmërinë e një projekti. Mendoj se zbritja duhet të aplikohet në lidhje me vlerësimin e projekteve dhe bazën e zbritjes në një ekonomi islame. Nuk pretendoj se i kam dhënë përgjigje të gjitha pyetjeve në këtë aspekt. Ka ende shumë pyetje pa përgjigje, të cilat i kam lënë për studiuesit e ardhshëm në këtë fushë.
Një tjetër kundërshtim i ngritur kryesisht nga Dr. M. Fahim Khan lidhet me normën e duhur ose më të mirën e zbritjes. Nëse dëshironi të hidhni poshtë argumentin e një autori, thjesht bëjini pyetjen se çfarë ndodh në kushte të çekuilibrit. Natyrisht, në çekuilibër, çmimet nuk janë të barabarta me çmimet e tregut. Përgjigjja për pyetjen mbi normën e zbritjes në tregjet e kapitalit të vendeve në zhvillim nuk është e thjeshtë. Nëse Dr. Fahim Khan e ka përgjigjen, mund ta paraqesë.
Komentet e Dr. Ali Khan-it erdhën kryesisht për shkak të mungesës së komunikimit. Nuk kam pretenduar kurrë se preferenca ndaj kohës nuk mund të jetë pozitive. E vetmja gjë që doja të theksoja është se qenia njerëzore nuk ka vazhdimisht një preferencë pozitive ndaj kohës. Në këtë rast, nëse dëshironi të bazoni normën e zbritjes në preferencën ndaj kohës, kjo do të thotë se ndonjëherë do të zbritni dhe ndonjëherë jo. E kam shpjeguar këtë më gjerësisht në punimin tim. Argumenti im është se preferenca ndaj kohës nuk është një bazë e qëndrueshme për zbritjen, as për myslimanët, as për jomyslimanët. Nuk do të ndihesha rehat me idenë e një vlere të brendshme të kohës. Nuk mendoj se kjo është realiste. Ajo që është realiste është vazhdimësia e produktivitetit marginal pozitiv të kapitalit.
Dr. Ariff dhe vëllai Akram Khan më pyetën për ndryshimin thelbësor në konceptin e zbritjes duke zëvendësuar interesin me normën e fitimit. Dallimi është se njëra është e ligjshme dhe tjetra është e paligjshme. Nuk duhet të nxjerrim përfundimin se dy gjëra që fizikisht janë të njëjta janë gjithashtu të njëjta në natyrë. Ajo që po them është se në ekonominë islame, interesi do të eliminohet, por do të kemi ende një tregues të tregut për t’u përdorur si faktor i zbritjes.
Një tjetër kundërshtim është se jep përshtypjen se zbritja do të bëhet vetëm në kushte të pasigurta. Kjo është qartësisht e pavërtetë. Do të zbresim edhe kur të kemi siguri të plotë. Argumenti im është se kur ekziston siguri e plotë, interesi dhe fitimi janë një dhe e njëjta gjë dhe nuk ka rëndësi se cilin koncept përdorni. Ata janë identikë. Por në një botë të pasigurt, këto dy koncepte largohen nga njëri-tjetri dhe, si myslimanë, nuk na lejohet të përdorim normën e interesit. Prandaj, e vetmja normë legjitime e zbritjes është norma e fitimit.
Unë pajtohem me vëllain tim nga Turqia për përdorimin e konceptit të uljes së dobisë margjinale në analizat e mia. Ky koncept është i pranueshëm në Islam dhe duhet ta përfshij në rishikimin e punimit tim.
Dr. Sultan Abu Ali
Dr. Nadri bëri një koment shumë të qartë dhe unë pajtohem që autori ka humbur shumë kohë duke shpjeguar çështje që nuk janë rreptësisht të rëndësishme. Për shembull, diskutimi i tij mbi konceptin e preferencës ndaj kohës është tërësisht i parëndësishëm. Mendoj se për këtë çështje ka një konsensus dhe nuk duhet humbur kohë duke diskutuar nëse preferenca ndaj kohës është pozitive apo jo.
Pika e dytë e ngritur nga Dr. Zarka, e cila gjithashtu nuk është e drejtë në aspektin strategjik, është se ai ka shpenzuar shumë kohë për të provuar se çdo model që flet për parashikim të përsosur është i pavlefshëm, dhe për këtë arsye provon se vetëm pasiguria ka rëndësi. Nuk mendoj se ekonomistët perëndimorë kanë bërë ndonjë gabim apo konspiracion kur kanë përdorur modele të sigurisë së përsosur ose të parashikimit të përsosur. Problemi është thjesht matematikor. Matematika e pasigurisë është kaq e ndërlikuar saqë është e vështirë të shpjegohen çështjet në atë kontekst. Së dyti, për sistemet dinamike ekziston një teori që thotë se vlerat e pritshme kanë prirje të konvergojnë në një rrugë të sigurt edhe nëse luhaten rreth saj. Do t’i këshilloja Dr. Zarka që të mos jetë sentimental për çështjen e sigurisë dhe pasigurisë.
Megjithatë, në përgjithësi, unë pajtohem me sa vijon:
- Të gjitha praktikat kontabël nuk janë të pandryshueshme në raport me sistemin e vlerave të shoqërisë. Në fakt, ai duhet ta kishte filluar argumentin e tij me këtë koncept, në vend që ta trajtonte në fund.
- Në vlerësimin e projekteve, nuk është thjesht një çështje e efikasitetit të investimit, por një çështje e renditjes së projekteve sipas përparësisë. Në këtë aspekt, mendoj se ai me të drejtë ka theksuar se duhet të përjashtojmë të gjitha projektet e ndaluara (haram). Ai ka plotësisht të drejtë për këtë dhe kjo është ajo që e dallon vlerësimin islam të projekteve nga vlerësimi jo-islam i projekteve.
- Megjithatë, mendoj se ai duhet të vendoste një kufizim tjetër në zgjedhjen e projekteve, që nëse kemi njerëz nën kufirin e varfërisë, atëherë projektet për këta njerëz duhet të kenë përparësi mbi çdo gjë tjetër. Pra, në vend që të flasim për funksionin e mirëqenies sociale, duhet të mendojmë në terma të renditjes leksikografike. Prandaj, nuk kishte nevojë për diskutimin mbi funksionin e mirëqenies sociale që ai ka bërë.
