Së pari, do të doja të shtoja dy pyetje në listën e pyetjeve që janë ngritur nga Dr. Ishak Nadri. Në punimin e tij, autori ka argumentuar se në bankimin islam duhet të ketë një kërkesë për rezervë 100% mbi depozitat e kërkesës. Ky rast nuk duket se është argumentuar në mënyrë të plotë. E has këtë ide shpesh në literaturën mbi bankimin islam. Nuk më duket aspak e qartë pse autorët e bankimit islam e përmendin aq shpesh që duhet të ketë një kërkesë për rezervë 100% ose që kapaciteti për krijimin e kreditit nga bankat duhet të kufizohet, sikur të ketë diçka jo etike në krijimin e kreditit nga bankat tregtare.
Mendoj se çdo inovacion që ndodh kudo, i cili ka një dobi për shoqërinë dhe që nuk mund të përshkruhet qartësisht si jo islam, nuk duhet të shihet me dyshim. Krijimi i kreditit nga bankat hyn në të njëjtën kategori. Në teori, është gjithmonë e mundur të imagjinohen situata kur, në mungesë të krijimit të kreditit, burimet prodhuese të një ekonomie mbeten të pashfrytëzuara. Në varësi të strukturës së depozitave të sistemit bankar, mund të ketë një zhvendosje nga depozitat afatgjata te depozitat e kërkesës. Kjo mund të ndodhë veçanërisht në fazën kalimtare kur futet ndarja e fitimit.
Prandaj, në atë fazë kalimtare, nëse vendoset një kërkesë për rezervë 100% mbi depozitat e kërkesës, kjo përmbys plotësisht kapacitetin e krijimit të kreditit të sistemit bankar. Nëse norma e rritjes ekonomike është e mirë, opsioni i vetëm që mbetet për të vënë në përdorim burimet prodhuese është financimi i deficitit. Por disa njerëz kanë pohuar gjithashtu se vetë financimi i deficitit është i keq.
Mendoj se ka mjaft literaturë mbi këto çështje që tregon se asnjëra prej tyre nuk është domosdoshmërisht e mirë apo e keqe. Në varësi të situatës ekonomike dhe të gjendjes së çmimeve, mund të bëhet një përdorim i mirë i krijimit të kreditit në sektorin privat, si dhe i financimit të deficitit. Pra, nga kjo pikëpamje, ka nevojë për një sqarim të mëtejshëm se pse disa autorë mbajnë një qëndrim shumë të fortë ndaj procesit të krijimit të kreditit nga bankat në sistemin islam dhe financimit të deficitit.
Së dyti, në Seksionin III, ku ai na ka dhënë bilancin e një banke qendrore, vërej se në anën e detyrimeve mungon plotësisht çështja e emetimit të kartëmonedhave, ndërkohë që kjo është një nga funksionet kryesore të bankës qendrore. Sigurisht, në shënimin në fund të faqes, ai thotë se elementet e tjera që nuk lidhen me diskutimin janë lënë jashtë, por më vonë në tekst ai e përmend emetimin e kartëmonedhave kur thotë se, ndryshe nga procesi tradicional i krijimit të parasë, emetimi i parasë nga banka qendrore nuk është një detyrim që kompensohet me mbajtjen e letrave me vlerë të qeverisë.
Megjithatë, mendoj se duhet të pranojmë faktin se banka qendrore në një ekonomi islame do të duhet të emetojë kartëmonedha dhe do të duhet të ketë një mbështetje për to. Edhe pse letrat me vlerë që mbajnë interes nuk janë të disponueshme, letrat me vlerë të qeverisë pa interes mund të ofrojnë një pjesë të mbështetjes. Pra, nuk ka asnjë problem teknik që e pengon bankën qendrore të veprojë si një autoritet për emetimin e kartëmonedhave dhe ta përfshijë këtë në anën e detyrimeve.
Tani vij te disa nga pyetjet e ngritura nga Dr. Ishak Nadri. Për sa i përket tronditjeve të jashtme, mendoj se nga këndvështrimi i një personi që nuk është drejtpërdrejt i angazhuar në ndërtimin e modeleve, por që e shqyrton nga një këndvështrim realist, në praktikë nuk do të jetë shumë e vështirë të trajtohen tronditjet e jashtme. Për shembull, le të marrim një situatën e bumit ekonomike gjatë Luftës së Koresë. Sistemi bankar islam mund ta trajtojë këtë njësoj si sistemi bankar komercial me interes.
Ajo që do të ndodhë është se kërkesa dhe çmimet e mallrave do të rriten. Prandaj, bankat do të priren të ofrojnë më shumë financim. Për shkak se çmimet janë rritur në terma monetarë ose ndoshta kërkesa është rritur gjithashtu, mund të krijohet më shumë para. Nën sistemin e ndarjes së fitimit ose sipas metodës Bai-Muaxhxhal, natyrisht, konsideratat e stabilitetit monetar do të jenë të ndryshme. Banka qendrore do të duhet të rregullojë sasinë e kredisë në mënyrë që ajo të jetë e përputhshme me stabilitetin monetar, por nga një këndvështrim thjesht teknik, bankat komerciale në një sistem bankar islam duhet të jenë në gjendje t’i trajtojnë tronditjet në të njëjtën mënyrë si do të trajtonin transaksionet e zakonshme tregtare në një ekonomi paqeje.
Pyetja e dytë është si të trajtohen huatë për konsum në një ekonomi islame. Duhet të bëjmë një ndarje midis dy llojeve të huave konsumatore. Njëra është kredi e pastër për konsum, për të përmbushur shpenzime ceremoniale etj., dhe tjetra është financimi i mallrave të qëndrueshme të konsumit. Për sa i përket financimit të mallrave të qëndrueshme të konsumit, ka një logjikë të përsosur në bankimin islam për të financuar këtë lloj aktiviteti, me kusht që faza e zhvillimit të asaj ekonomie ta kërkojë promovimin e konsumit të këtyre mallrave që nuk janë të një natyre shumë thelbësore.
Sa i përket huave të pastra personale, është shprehur një pikëpamje se bankat mund të trajtojnë klientët e tyre në një nivel personal. Por mendoj se kjo është diçka që nuk do të jetë shumë e pranishme në një sistem islam. Ndoshta në situata të rënda do të jenë vetë institucionet ato ku punonjësit mund të marrin disa hua personale nga fondi i Zakatit, por jo nga sistemi bankar komercial. Për sa i përket pyetjes së tretë që në një mjedis ndërkombëtar, çfarë do ta ndalonte individët të zhvendosnin burimet jashtë ekonomisë pa interes? Nuk mendoj se ky problem do të jetë aspak i vështirë. Në një ekonomi pa interes, ne nuk mendojmë në terma të kthimit zero për depozituesit. Ne gjithmonë kemi argumentuar se në këtë sistem, nëse ai funksionon siç duhet, ndoshta kthimi për depozituesit do të jetë më i lartë se në një sistem të bazuar në interes. Pra, në fazën kalimtare, nëse funksionon sipas formulimit teorik, diferenca mes normës së kthimit që një depozitues merr në sistemin e tij pa interes dhe nivelit ndërkombëtar do të jetë pozitive dhe jo negative. Kështu që, nxitja për të zhvendosur fondet jashtë vendit nuk do të ekzistojë. Por edhe nëse ndodh ndryshe, dmth nëse mbetet më e ulët ose e njëjtë me nivelin ndërkombëtar, ajo do të ekzistojë gjithmonë. Është theksuar në literaturë se në vendet në zhvillim, kapitalit nuk po i jepet vlera e mungesës që i takon dhe, prandaj, norma e interesit është më e ulët se sa që duhet të jetë. Kështu që problemi ekziston edhe tani krahasuar me vendet e zhvilluara. Fondet mund të zhvendosen me mjete të fshehta nëse ka kontroll të këmbimit të huaj. Edhe për vendet e pasura, në sektorin e bankave off-shore, ka shumë lëvizje të parave të ‘nxehta’(qe lëvizin shpejt) nga një qendër në tjetrën. Pra, kjo nuk do të jetë një problem që do të jetë shumë i veçantë për sistemin bankar islam. Sa për pyetjen që nëse ka një taksë mbi balancat e papërdorura, a do të jetë e zbatueshme dhe a do të jetë mjaft e lartë për të detyruar mbajtësit e balancave të papërdorura t’i heqin ato, mendoj se ideja në ekonominë islame nuk është që njerëzit të zhvendosen plotësisht nga balancat e papërdorura në balancat aktive. Filozofia islame qëndron në atë që sa më shumë që të jetë e mundur, pasuria duhet të vazhdojë të qarkullojë për qëllime produktive dhe norma e Zakatit është aty për të dhënë një nxitje për njerëzit që të mos mbajnë shumë balanca të papërdorura. Por natyrisht, për qëllime transaksionesh, për qëllime paraprake dhe madje edhe për qëllime spekulative, njerëzit do të vazhdojnë të mbajnë disa balanca të papërdorura. Pyetja tjetër është se kur nuk kemi tituj me interes, a kemi një strukturë të normës implikative të interesit dhe si përcaktohet ajo? Mendoj se në literaturën që është zhvilluar për këtë temë, është e qartë se, megjithëse nuk do të kemi interes si të tillë, për qëllime të diskontimit të rrjedhave të ardhshme të të ardhurave dhe për vlerësimin e projekteve, ka një mekanizëm të disponueshëm në një ekonomi islame që mund të shërbejë si një faktor diskontimi. Për shembull, në rastin e Pakistanit, edhe tani kemi Trustin Kombëtar të Investimeve që lëshon njësitë e tij. Trusti Kombëtar i Investimeve është gati të blejë dhe të shesë këto njësi në një sasi të pakufizuar. Pra, ato kanë cilësinë e likuiditetit. Ata gjithashtu kanë dhënë shpërblime të mira vazhdimisht. Norma e kthimit në njësi të NIT mund të bëhet norma e referencës për qëllime të diskontimit të rrjedhave të ardhshme të të ardhurave dhe për vlerësimin e projekteve.
Për pyetjen nr. 6, nuk dua të hy në detaje. Nuk e kundërshtoj plotësisht mundësinë e financimit të deficitit, për sa kohë që ka një arsye ekonomike për këtë dhe nuk duhet të friksohemi nga fjala “financimi i deficitit.” Sa për pyetjen se çfarë duhet të ofrojë qeveria për të bindur publikun që të mbajë çertifikata qeveritare, nuk kam një përgjigje. Në fakt, në Këshillin e Ideologjisë Islame dhe në Panelin e Ekonomistëve dhe Bankierëve, arritëm në përfundimin se nuk ka asnjë mënyrë të disponueshme në një ekonomi islame për qeverinë që të huazojë në një mënyrë jo inflacioniste kursimet e sektorit privat. Nëse një obligacion i indeksuar bëhet i disponueshëm dhe pastaj miratohet nga dijetarët, kjo mund të ofrojë një mundësi të mundshme për huazimin e parave nga qeveria.
Dr. Zia-ud-Din Ahmed
Një kontribut i rëndësishëm i këtij artikulli, sipas mendimit tim, është paraqitja e një larmie mundësish financiare për investitorët privatë dhe autoritetet monetare në një ekonomi islame. Kjo kontraston ndjeshëm me përshtypjen që disa autorë japin, se një ekonomi islame ka një gamë të kufizuar mjetesh dhe opsionesh politike. Dr. Jarhi na ka dhënë një spektër të gjerë mjetesh, të cilat shpresojmë se do të studiohen më thellë në të ardhmen. Në zhvillimin e teorisë monetare islame, është e dëshirueshme që të shqyrtohen një larmi opsionesh. Kur vjen fjala për zbatimin e një sistemi financiar islam, diversiteti i mjeteve dhe opsioneve të lejueshme bëhet një sigurim i vlefshëm i aftësisë për të përballuar komplikimet e paparashikueshme të realitetit.
Dr. Anas Zarqa
Do të doja të tërhiqja vëmendjen tuaj për problemin e financimit të deficitit. Mendoj se një nga kërcënimet për bankarimin islam është borxhi i qeverisë, qoftë në buxhetin e qeverisë apo në ndërmarrjet shtetërore. Në disa vende bankat janë të nacionalizuara, kështu që qeveria financon deficitin e saj nga fitimi që krijohet nga bankat. Ndërmarrjet shtetërore nuk po punojnë në mënyrë efikase në shumë vende, përfshirë vendin tim — Turqinë. Mund të ndodhë kështu edhe në Pakistan dhe në shumë vende të tjera islame. Nëse e lidhim sistemin e financimit të deficitit shumë me sistemin bankar islam, atëherë ky sistem mund të arrijë në një ngërç për shkak të financimit të deficitit dhe gjithashtu për shkak të ndërmarrjeve që nuk po punojnë në mënyrë efikase.
Dr. Nevzat Yalcintas
Ndërsa jam dakord me Dr. Zia-ud-Din që nuk duhet ta hedhim menjëherë poshtë financimin e deficitit si një mjet të padëshirueshëm, do të doja të pajtohem me Dr. Yalcintas në pikën për financimin e detyruar të një sektori publik vazhdimisht të pasuksesshëm. Nuk kam shifrat e sakta, por nga çfarë di, duket se raporti borxh-kapital është shumë i lartë në skenën e përgjithshme të ndërmarrjeve publike në Pakistan. Në disa raste, ai arrin deri në 98-2 dhe në përgjithësi, 80-20 është pamja. Kam pasur mundësinë, si anëtar i Komitetit Kombëtar të Ndërmarrjeve Publike, të shqyrtoj strukturën financiare të disa prej ndërmarrjeve publike. Shumica e tyre vuajnë nga ky problem. Financimi u jepet atyre nën drejtimin e qeverisë dhe ka shumë mundësi të vogla që këto para do të kthehen ndonjëherë tek bankat komerciale. Prandaj, mendoj se ndërsa mund të ketë një rast për financimin e deficitit për nevojat sociale të qeverisë si shëndetësia, arsimi, mbrojtja, etj., sa i përket ndërmarrjeve publike komerciale, ato duhet të trajtohen në mënyrë të barabartë me organizatat e tjera komerciale për sa i përket marrjes së financimeve nga bankat komerciale. Përndryshe, do të ketë rrezikun e monopolizimit të kredive dhe ndërhyrjes në fitime ose madje mund të çojë në humbje për depozituesit.
Dr. Anwar Siddiqui
Dr. Ishaq Nadri ka përmendur problemin e kredive për konsumatorët. Unë do të propozoja që sa i përket kredive për konsumatorët, duhet t’i klasifikojmë në tre kategori: (1) nevojave të bazë, (2) artikuj për konsum që duhet të trajtohen si komoditete, që janë pranë artikujve luksozë, dhe (3) shpenzimet e papritura që kërkojnë ndihmë financiare. Në kategorinë e nevojave të bazës, do të përfshija strehimin. Në kategorinë e komoditeteve dhe luksit, do të përfshija televizorët, frigoriferët dhe madje një makinë; dhe në kategorinë e shpenzimeve të papritura, do të përfshija sëmundje të zgjatura ose në disa shtete, madje shpenzimet për dasma.
Sa i përket nevojave të bazës, ekziston mundësia e krijimit të institucioneve speciale. Në fakt, tashmë ekzistojnë institucione të specializuara në shumicën e vendeve, përfshirë Pakistanin. Këto institucione të specializuara mund të funksionojnë ose plotësisht në mënyrë të pavarur nga qeveria, ose me ndihmën e qeverisë, ose plotësisht nën mbrojtjen e qeverisë. Në Pakistan, për shembull, që nga viti i kaluar, korporata e financimit për ndertimin e shtëpive ofron kredi për ndërtimin e shtëpive. Ata kanë krijuar një marrëveshje të pjesëmarrjes midis korporatës së financimit për ndertimin e shtëpive dhe individit përkatës. Baza e pjesëmarrjes është vlera e llogaritur e qirasë së shtëpisë së ndërtuar me ndihmën e korporatës. Kjo vlerë qiraje vlerësohet në fillim dhe pastaj rishikohet periodikisht. Ajo ndahet në raportin në të cilin financimi është kontribuar nga individi përkatës dhe korporata. Nëse në disa vende islame, qeveria nuk dëshiron të përfshihet në këto aktivitete, mendoj se bankat komerciale në një sistem bankar pa interes mund të adoptojnë këtë stil financimi.
Tani, duke kaluar në llojin e dytë të kredive për konsum, pra ofrimin e komoditeteve, në vend që të financohet ky lloj kredie nga ana e kërkesës, mund të kontribuohet nga ana e ofertës, pra nga ana e institucioneve ose kompanive që ofrojnë këto produkte konsumatorësh të qëndrueshëm me kredi. Bankat komerciale në një sistem pa interes mund të hyjnë në një sistem ndarjeje të fitimeve me këto agjenci të specializuara që merren me produkte konsumatorësh të qëndrueshëm, nëse autoritetet e qeverisë ose banka qendrore e vendit mendojnë se kredia për produkte konsumatorësh të qëndrueshëm duhet të ofrohet në interesin social, ose ata marrin pozitën se të paktën nuk ka dëm në bërjen e kësaj.
Kategoria e tretë e kredive për konsum lidhet me urgjencat, si për shembull sëmundje të zgjatura të dikujt në familje. Kjo, sipas mendimit tim, do të ishte një kredi për konsum të orientuar nga shërbimi social ose kredi jo-komerciale. Tani ka disa mundësi për të ofruar këtë pjesë të kredive për konsum. Një mundësi është një skemë kard-hasanah për këtë qëllim nën mbështetje të qeverisë. Megjithatë, ekziston edhe një mundësi tjetër. Sa i përket llogarisë aktuale në sistemin bankar, ato nuk paguajnë interes dhe natyrisht do të vazhdojnë ta bëjnë këtë në një sistem bankar islam. Sipas mendimit tim, duket e padrejtë të bësh para nga këto depozita. Prandaj, sugjerimi im është që të ndahet në dy pjesë. Një pjesë mund të përdoret për kard-hasanah për të përmbushur nevoja të tilla si sëmundja dhe nevoja të tjera të vërteta të njerëzve. Pjesa tjetër mund të rezervohet për dhënien e mundësive për overdraft për disa nga depozituesit për një kredi afatshkurtër, për shembull, për një javë për këta klientë që janë të njohur për aftësinë e tyre për të paguar dhe bëjnë shumë biznes me bankat komerciale përkatëse dhe periudha e përfshirë është aq e shkurtër sa ndarja e fitimeve mund të jetë jo vetëm e pamundur, por madje edhe e panevojshme për një kredi të tillë afatshkurtër. Kjo mundësi do të ishte në dispozicion në kushte të një kufiri administrativ që mund të vendoset dhe kufiri, për shembull, mund të jetë 50 për qind e bilancit mesatar të depozitave në llogaritë aktuale. Kjo do të ishte në dispozicion vetëm për depozituesit e llogarive aktuale dhe vetëm deri në masën e depozitave të tyre.
Dr. Yalcintas ka ngritur një pyetje për efikasitetin e sektorit publik. Sa i përket përvojës së Pakistanit dhe krahasuar me situatën në disa vende të tjera të zhvilluara islame, Pakistanit nuk po i shkon keq. Është e vërtetë që ideali i efikasitetit nuk është arritur, por krahasuar me shumë vende të tjera, ende është më mirë. Sa i përket efikasitetit të ndërmarrjeve publike në kontekstin e bankarisë, ka pasur vetëm një rënie të vogël në nivelin e efikasitetit. Megjithatë, një nga arsyet për këtë përkeqësim të vogël mund të jetë fakti që bankat janë nacionalizuar vetëm gjashtë vjet më parë. Njerëzit që drejtonin bankat komerciale ishin individë të moshuar që hynë në profesionin bankar kur bankat ende ishin në sektorin privat. Kështu që ata kanë arritur të ruajnë nivelin e efikasitetit deri diku. Pas 15-20 vjetësh, kur një ekip krejt i ri do të drejtojë këto banka, është shumë e vështirë të parashikohet nëse ata do të jenë në gjendje të ruajnë të njëjtin nivel efikasiteti apo jo.
Dr. Muhammad Uzair
Mendoj se pyetjet e ngritura nga Dr. Nadri janë shumë të rëndësishme dhe ne nuk duhet t’i fusim ato nën tapet duke thënë se ato mund të zgjidhen lehtësisht në sistemin e ri islam. Nëse duam të adoptojmë sistemin e ri, që padyshim që duam, atëherë do të duhet të përballim kërkesat e tij. Në këtë kontekst të veçantë, ajo që kërkohet është një treg i gjerë dhe efikas i kapitalit dhe kooperativa investimi, pasi në sistemin e ri ekonomik, format kryesore të investimeve do të jenë mudarabah dhe sharakah. Ne kemi nevojë që këto institucione të krijohen në një shkallë shumë të gjerë dhe nëse i kemi ato, atëherë goditjet e jashtme do të kalojnë përmes këtyre institucioneve në sektorin real të ekonomisë. Por, nëse nuk i kemi këto institucione, atëherë, në mungesë të një tregu të sigurimeve dhe të obligacioneve, do të ketë një boshllëk dhe do të jetë e vështirë të akomodohen goditjet e jashtme. Prandaj, mendoj se është një domosdoshmëri që të krijojmë një treg të efikas të kapitalit dhe kooperativa investimesh. Pika ime e dytë ka të bëjë me pyetjen e Prof. Nadrit nese një strukturë e normës së interesit mund te ekzostojë në një ekonomi islame? Përgjigjja sigurisht është negative. Nëse nuk ka interes, nuk do të ketë as një strukturë të interesit. Por, do të ekzistojë një strukturë e përfitimit në kuptimin që, nëse angazhoni fonde për një periudhë më të shkurtër, do të keni një pjesë më të vogël të fitimit sesa në rastin e angazhimit të fondeve për një periudhë më të gjatë. Pika ime e tretë ka të bëjë me fondet e papërdorura. Në një sistem islam, do të vihet zekat mbi këto fonde, e cila do të funksionojë si një dënim për të mbajtur këto fonde, por nëse dikush dëshiron t’i mbajë ato, atëherë është plotësisht e lejueshme në sistemin islam të mbahen fonde spekulative.
Dr. Munavar Ikbal
Pyetja e kërkesës së një raporti 100% të rezervave meriton një shqyrtim të detajuar nga një pikëpamje islame. Tani mund të bëj vetëm dy vërejtje të shkurtëra. Kjo pyetje mund të trajtohet nga këndvështrimi teknik, siç bëhet nga shkolla monetariste që sheh në kërkesën e 100% një avantazh për lehtësimin e kontrollit të saktë dhe të drejtpërdrejtë të stokut të parasë. Qasja e dytë, të cilën shumica e autorëve në fushën e ekonomisë islame e ndjekin, nuk e mohon patjetër këtë aspekt teknik, por preferon të shohë problemin nga këndvështrimi i drejtësisë. A është e drejtë të lejohet bankave tregtare të krijojnë kredi? Ka njerëz, përfshirë veten time, që besojnë shumë se kjo është e padrejtë. Për të dhënë një shembull të shkurtër, imagjinoni një ekonomi që është nën punësim të plotë dhe ku mund të krijojmë disa kredi shtesë për qëllime prodhuese pa efekte inflacionare. Por një subvencion i fshehur ose “seigniorage” është i përfshirë në krijimin e depozitave të derivuara nga sistemi bankar. Kjo është shpjeguar qartë nga Dr. Chapra në punimin e tij të vitit 1978 në seminarin e Meke. Tani pyetja është: kush duhet të përfitojë nga krijimi i kredive që, në shembullin tonë, është pa kosto për shoqërinë? Në sistemin aktual, përfituesit kryesorë janë bankat tregtare dhe klientët e tyre. Pjesa tjetër e publikut thjesht po vëzhgon. Por drejtësia islame kërkon që e gjithë shoqëria të përfitojë. Pjesa e drejtë e shoqërisë mund të rikuperohet nëse krijimi i kredive i kufizohet bankës qendrore, e cila i zgjat kreditë bankave tregtare mbi bazën e mudarabah. Kjo është mënyra se si e kuptoj thirrjen e Dr. Jarhi për një sistem rezervash 100%. Dhe duket më afër një koncepti islam të drejtësisë. Është e rëndësishme të njihet se sasia e parasë nuk është konstante, por ndryshohet nga banka qendrore me zgjerimin ose tkurrjen direkte të kreditit.
Dr. Anas Zarqa
Kur dokumenti flet për sistemin financiar, atëherë nga kuptimi im, ai duhet të përfshijë tregun e parasë dhe tregun e kapitalit, si dhe institucionet e të dy tregjeve, si dhe funksionet e tyre. Unë nuk e shoh këtë dallim të qartë. Ai përqendrohet kryesisht në sistemin bankar. Por siç e dimë, ka institucione jo-bankare si kompanitë e sigurimeve, etj., të cilat po ashtu merren me këtë treg. Një pikë tjetër është se objektivi kryesor në tërë ekonominë, siç jemi të gjithë dakord, është ana fizike, pra prodhimi i mallrave dhe asetet reale, jo asetet financiare. Por aspektet financiare mund të përmirësojnë, por gjithashtu mund të pengojnë rritjen reale të ekonomisë. Prandaj, ne duam të shohim më qartë se si një sistem financiar pa interes mund të përmirësojë normën e rritjes së aspektit fizik të ekonomisë dhe kjo është, në fakt, ajo që duhet të jetë shqetësimi kryesor kur dikush diskuton për anën financiare të ekonomisë.
Dr. Sultan Abu Ali
Dr. Zarka ka ngritur pyetjen e kërkesës për një raport 100% rezervash për të mbrojtur shqetësimin për drejtësi. Më çudit pse duhet të shqetësohemi që politika monetare duhet të synojë vetëm arritjen e drejtësisë. Kjo do të krijonte, natyrisht, kufizime të kredive dhe do të krijonte pengesa në rritjen ekonomike dhe mendoj se do të ishte më mirë nëse mund të përdornim masa fizike dhe jo-fizike për të arritur drejtësinë, sesa të krijonim kaos në tregun e parasë dhe tregun e kreditit.
Dr. Abidin Ahmed Salama
Për shkak të këtij debati interesant për çështjen e drejtësisë, do të doja të bëja disa komente. Edhe në një sistem të bazuar në interes, unë nuk e shoh pikën që ka bërë Dr. Zarka se në një ekonomi kapitaliste, vetëm sepse bankat po financojnë industralistët, kjo është kundër drejtësisë. Ai thotë se vetëm huamarrësit përfitojnë. Në fakt, nëse investimi është i bazuar mirë dhe banka qendrore dhe autoritetet qeveritare janë të kujdesshme për rregullimin e aktiviteteve të investimeve në vend, atëherë e gjithë ekonomia në fakt përfiton. Është një çështje tjetër se si përfitimet e zhvillimit shpërndahen. E gjithë kjo është e lidhur me politikën fiskale dhe shumë politika të tjera që kanë të bëjnë me kontrollet e investimeve. Por kur bankat ofrojnë kredi brenda rregullave të vendosura nga banka qendrore e vendit dhe kur një industri e re krijohet, krijohet punësim, krijohen kërkesa për produkte bujqësore dhe kështu përfiton edhe sektori bujqësor. Ka të gjitha llojet e lidhjeve të tilla. Prandaj, nuk jam i bindur nga argumentet që janë paraqitur në favor të kërkesës për 100% rezervë.
Dr. Ziauddin Ahmed
Më duket se analiza që kemi në këtë dokument mund të mendohet si një model ekuilibri në levizje, ku goditjet e shqetësimeve e prishin barazpeshën dhe duhet të zbulojmë cilat janë pasojat e këtyre goditjeve. Për shembull, në Modelin e Harrodit, norma e akumulimit të kapitalit, norma e rritjes së popullsisë, norma e rritjes së teknologjisë na jep atë që ai e quan normën e kërkuar të rritjes. Nëse përfshini gjithashtu një trend, ekuilibri do të ishte një ekuiliber i lëvizshem. Unë pres që kjo ide të jetë e ngjashme me analizën e autorit në rastin e kalimit nga një ekuiliber në një tjetër.
Dr. Omar Zubair
Autori ka ngritur pyetje themelore si ekuilibrin monetar dhe rolin e shtetit. Sipas mendimit tim, sistemi monetar islam do të veprojë nga “ana e furnizimit” të ekonomisë në vend të “anës së kërkesës”. Aktualisht, kërkesa krijon furnizimin e vet (me para) përmes depozitave të kërkesës të krijuara nga huamarrja. Furnizimi i parasë që rezulton i pastruar nga funksioni alokativ i normës së interesit. Megjithatë, në sistemin islam, flukset e parasë dhe mallrave (dhe shërbimeve) do të jenë në hap me njëri-tjetrin. Funksioni i alokimit të burimeve do të kryhet nga strategjia e planifikimit, reagimi i sipërmarrjeve private dhe roli i shtetit. Në këtë kontekst, unë nuk mund të vlerësoj pozicionin e mbajtur nga Dr. Al-Jarhi që roli i shtetit do të zvogëlohet në sistemin e ri. Financimi i deficitit duhet të përdoret nga qeveria jo vetëm për të siguruar investime optimale, por gjithashtu për të transformuar sektorin e mbijetesës të ekonomisë në sektorin e tregtisë dhe parasë.
Agha M. Ghouse
Mendoj se fillimisht duhet të mbroj autorin e punimit. Një nga kontributet interesante që ai ka dhënë është ofrimi i një strukture që ka mundësuar një diskutim kaq interesant se sa nga ai që kemi pasur. Duhet të kërkoj ndjesë që komentet e mia janë kufizuar vetëm në punimin e tij dhe strukturën që kam parë në të. Disa nga komentet me vlerë që janë bërë janë pikërisht ato që do ta pasuronin më tej këtë punim.
Është përmendur një çështje lidhur me këtë model, nëse është një model i ekuilibrit të përgjithshëm apo një model i ekuilibrit të lëvizshëm. Kjo mund të jetë shumë e vërtetë. Por çështja me interes është nëse ky model ka karakteristika stabiliteti dhe nëse do të mund të zbatohet në situata të pabalancuara ekonomike ku mund të ndodhemi.
Modelet e ekuilibrit të lëvizshëm janë të lehta për t’u ndërtuar, por problemi me të cilin po përballemi kërkon një devijim të madh nga këto lloj modelesh. Pajtohem me shumicën e gjërave të tjera që janë thënë dhe mendoj se edhe Prof. Jarhi do të pajtohet me to.
Dua të shtoj dy pika në atë që kam thënë më parë. Së pari, në një punim si ky, do të dëshiroja të shihja më shumë detaje mbi sistemin e stimujve që do të inkorporohej. Pse njerëzit duhet të veprojnë në mënyrën që veprojnë? Po flasim për një grup shumë të ndërlikuar situatash dhe nëse duam ta zbatojmë këtë sistem në botën reale, duhet të analizojmë sistemin e stimujve. Pse kursimtarët duhet të kursejnë në mënyra të caktuara? Duhet ta dimë këtë dhe duhet të projektojmë atë strukturë.
Së dyti, dhe shumë e rëndësishme, duhet të diskutojmë rolin e shtetit në rendin e ri ekonomik që po flasim. Shumë njerëz kanë dyshime për ndërmarrjet publike dhe financimin e deficitit nga qeveria. Një nga arsyet që autori sugjeron për të mos pasur financim të deficitit është frika nga manipulimet politike të financimit të deficitit. Prandaj ai sugjeron që mënyra më e mirë është t’i drejtohesh publikut dhe nëse mund të mblidhen fonde nga ata, atëherë është në rregull, përndryshe nuk duhet të bëhet përmes bankës qendrore.
Të gjitha pikat e tjera të ngritura, si kreditë konsumatore, etj., janë ide të rëndësishme dhe duhet të inkorporohen, por ato gjithashtu e sjellin rolin e shtetit në qendër të kësaj çështjeje. Nuk po them që duhet të ketë më shumë apo më pak ndërhyrje shtetërore, por diku në këtë ndërtim të ekonomisë islame duhet të diskutojmë rolin e shtetit modern si në sektorin financiar, ashtu edhe në atë prodhues.
Pika e fundit lidhet me çështjen e ngritur që sektori financiar ekziston vetëm për të ndihmuar rritjen e sektorit real. Mendoj se autori e ka supozuar në mënyrë të nënkuptuar një situatë të punësimit të plotë dhe se ekonomia do të rritet me një normë të caktuar, bazuar në inovacionin teknologjik. Pyetja që ai ka ngritur është se çfarë sistemi financiar do të nevojitej për ta mbajtur atë normë të rritjes pa shkaktuar inflacion dhe ishte duke dizajnuar strukturën për këtë.
Sa i përket paplotësisë e modelit të tij në lidhje me tregjet e kapitalit dhe strukturën financiare jashtë sistemit bankar, mendoj se këto janë të gjitha pika të rëndësishme, por në një punim mund të trajtohen vetëm disa çështje. Pajtohem me Dr. Zarka që fakti që autori ka renditur një sërë instrumentesh që mund të funksionojnë në një treg financiar në përputhje me parimet islame është një nga kontributet më të mëdha të këtij punimi.
Dr. Ishak Nadri
