Sjellja njerëzore rregullohet, në masë të madhe, nga një grup vlerash dhe besimesh të pranuara shoqërisht. Asnjë studim mbi sjelljen njerëzore nuk mund të jetë i saktë nëse shkëputet nga perspektiva e vlerave të shoqërisë. Në ekonominë e pranuar si doktrinë, studiohet sjellja njerëzore, por sistemi i vlerave mbi të cilin është ndërtuar rrallëherë bëhet i qartë. Teoritë e ndryshme ekonomike janë zhvilluar në Perëndim, bazuar në studime mbi sjelljen e njerëzve që jetojnë në shoqëritë perëndimore. Për këtë arsye, këto teori janë të kuptueshme për një lexues perëndimor edhe pa një shpjegim të qartë të vlerave dhe besimeve mbi të cilat mbështeten. Mirëpo, kur këto teori studiohen nga lexuesit lindorë, bëhet i nevojshëm një përshkrim i qartë i vlerave të shoqërisë perëndimore, në mënyrë që analiza të kuptohet në kontekstin e saj. Megjithatë, kjo rrallëherë ndodh dhe përmbajtja e dijes shpesh transmetohet pa përcaktuar qartë supozimet mbi vlerat që e mbështesin. Për të shmangur këtë gabim, ne do të bëjmë të qarta premisat tona mbi vlerat ekonomike.
Shoqëria islame rregullon sjelljen e njerëzve përmes një grupi të caktuar vlerash. Disa prej këtyre vlerave ndikojnë në mënyrë të rëndësishme në sjelljen ekonomike të individëve. Me “ekonomike” nënkuptojmë aktivitetet e njerëzve që lidhen me prodhimin, shkëmbimin dhe konsumimin e mallrave dhe shërbimeve. Këto vlera përcaktojnë një model sjelljeje të dëshiruar, e cila është e pranuar dhe e konfirmuar shoqërisht. Për të jetuar me dinjitet në një shoqëri islame, një mysliman i zakonshëm do të dëshirojë t’i përmbahet këtij modeli sjelljeje. Funksioni i vërtetë i këtyre vlerave është të mbështesin kuadrin ligjor. Ligji mund të zbatohet në frymën e tij të vërtetë vetëm kur ekziston një nënshtrim vullnetar ndaj tij. Ky nënshtrim vullnetar arrihet përmes edukimit të njerëzve në një model sjelljeje të dëshiruar shoqërisht. Sheriati ka institucionin e urdhërimit për të mirën dhe ndalimit nga e keqja. Përmes këtij institucioni ndërtohet një ndërgjegje shoqërore që vepron si një mbikëqyrës mbi njerëzit. Largimi nga sjellja e miratuar haset me qortim shoqëror, duke krijuar një presion mbi individin që devijon nga sjellja e dëshiruar. Forca e miratimit shoqëror është përforcuar nga institucioni i familjes, i cili përfshin të gjitha lidhjet e afërta dhe të largëta. Çdo familje vepron si një mbikëqyrëse e sjelljes së anëtarëve të saj. Kështu, një person mund të ndjekë një rrugë “të papranueshme” me rrezikun e të qenit i përjashtuar nga familja. Për më tepër, ai mund të përballet edhe me veprime ligjore nëse shkel ndonjë ligj, megjithëse forca e ligjit vepron vetëm në rastet ekstreme.
Vlerat ekonomike në Islam mund të ndahen në dy kategori: pozitive dhe negative.
Vlerat pozitive përcaktojnë rrugën e dëshiruar të veprimit. Për shembull, një individ duhet të ndjekë parimet e adl (drejtësia), ihsan (bujaria), amanah (ndershmëria), ta‘awun (bashkëpunimi) dhe mikpritja në marrëdhëniet e tij me të tjerët. Në çështjet personale, ai pritet të qëndrojë i qëndrueshëm dhe të tregojë durim në momentet e vështirësive ekonomike. Në vend që të angazhohet në aktivitete të ndaluara (haram), individi duhet të kultivojë sabr (durimin) dhe kan‘aa (kënaqësinë me atë që ka). Kjo nuk do të thotë, siç pretendojnë disa orientalistë, që myslimanët duhet të jenë fatalistë në lidhje me gjendjen e tyre ekonomike. Përkundrazi, do të thotë që nuk duhet të shkelin kufijtë e hallallit dhe haramit. Brenda këtij kuadri, çdo përpjekje është e vlefshme dhe e vlerësuar.
Vlerat negative përcaktojnë ato tipare të sjelljes që duhen shmangur. Për shembull, një individ nuk duhet të mashtrojë të tjerët në marrëdhëniet e ndërsjella. Po ashtu, hirs (lakmia), iktinaz (mbledhja e pasurisë pa e përdorur për të mirën e shoqërisë), shu‘h (koprracia) dhe zulm (mohimi i të drejtave të të tjerëve) janë disa nga shembujt e sjelljeve të papranueshme.
Vlerat ekonomike të Islamit janë një parakusht për funksionimin e suksesshëm të një ekonomie islame. Përmes një procesi edukimi, këto vlera duhet të nguliten tek njerëzit përpara se të bëhet ndonjë përpjekje serioze për zbatimin e mësimeve ekonomike të Islamit.
Ebu Hurejra transmeton se i Dërguari i Allahut (paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të) ka thënë: “Ai që përpiqet (për të siguruar të ardhura) për një grua të ve ose një të varfër, është si ai që lufton në rrugën e Allahut.” Dhe mendoj se ai gjithashtu ka thënë: “Ai është si ai që falet pa pushim dhe agjëron pa e ndërprerë agjërimin e tij.”
Ebu Hurejra transmeton se i Dërguari i Allahut (paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të) ka thënë: “Ai që lehtëson vuajtjet e një vëllai mysliman nga vuajtjet e kësaj bote, Allahu do t’ia lehtësojë vuajtjet në Ditën e Gjykimit. Ai që ndihmon dikë në vështirësi, Allahu do t’ia bëjë më të lehtë punët në Ahiret. Dhe ai që fsheh (të metat) e një myslimani, Allahu do të fshehë të metat e tij në këtë botë dhe në botën tjetër. Allahu është mbështetës i një shërbëtori për aq kohë sa ai është mbështetës i vëllait të tij. Dhe ai që ecën në rrugën e kërkimit të dijes, Allahu do ta bëjë të lehtë atë rrugë që të çon drejt Xhenetit për të. Ata që mblidhen në një nga shtëpitë e Allahut (xhamitë), recitojnë Librin e Tij dhe mësojnë e mësojnë njëri-tjetrin Kur’anin, mbi ta do të zbresë qetësia, mëshira do t’i mbulojë dhe engjëjt do t’i rrethojnë, ndërsa Allahu do t’i përmendë ata në praninë e atyre që janë pranë Tij. Dhe ai që është i ngadaltë në veprat e mira, prejardhja e tij e lartë nuk do ta bëjë të avancojë.”
Abu Hureira transmeton gjithashtu se një person tha: “O i Dërguari i Allahut, unë kam të afërm me të cilët përpiqem të mbaj marrëdhënie të ngushta, por ata e ndërpresin lidhjen me mua. Unë i trajtoj mirë, por ata më trajtojnë keq. Unë jam i butë me ta, por ata janë të ashpër ndaj meje.”
I Dërguari i Allahut (paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të) u përgjigj: “Nëse është ashtu siç thua, atëherë në fakt ti po ua hedh hi të nxehtë mbi fytyrat e tyre dhe për sa kohë që vazhdon në këtë rrugë të drejtësisë, një engjëll nga Allahu do të jetë gjithmonë me ty për të të mbështetur.”
Abu Sa‘id al-Khudri transmeton: “Ndërsa ishim me të Dërguarin e Allahut (paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të) në një udhëtim, një njeri erdhi mbi devenë e tij dhe shikonte në të djathtë dhe në të majtë. Në atë moment, i Dërguari i Allahut tha: ‘Ai që ka një kafshë shtesë të hipjes, le t’ia japë atij që nuk ka. Dhe ai që ka ushqime të tepërta, le t’ia japë atij që nuk ka ushqim.’ Ai përmendi shumë lloje të pasurisë derisa ne menduam se asnjëri prej nesh nuk kishte të drejtë të mbante më shumë sesa i nevojitej.”
