Shtetet malaje u kolonizuan nga fuqitë evropiane në fillim të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, duke filluar me pushtimin e Malakës nga portugezët. Portugezët më vonë u zëvendësuan nga holandezët, të cilët më pas u zëvendësuan nga britanikët. Sundimi kolonial nga këto fuqi mori fund në vitin 1957, kur u shpall pavarësia. Sot, Malajzia përbëhet nga 13 shtete dhe territore federale dhe, meqenëse çdo shtet ka ligjet e veta lidhur me vakëfet, është shumë e vështirë të shihet sistemi malajzian i vakëfeve si një tërësi koherente.
Është pohuar se sundimi kolonial katërqindvjeçar e ka reduktuar Islamin nga një mënyrë e plotë jetese në thjesht një besim fetar në Malajzi. Perspektiva sekulariste se “çështjet e zakonshme të jetës së përditshme nuk duhet të ndikohen nga feja” u vu në zbatim nga britanikët, të cilët e kufizuan autoritetin e sulltanëve vetëm në çështjet fetare dhe kulturore, ndërsa morën në dorë administratën e përgjithshme, sigurinë, ligjin dhe rendin, financat dhe arsimin. Është krejt e natyrshme që sistemi i vakëfeve në Malajzi të ndikohej gjithashtu nga këto zhvillime.
Nën presionin e pamëshirshëm të kolonializmit dhe sekularizmit perëndimor, myslimanët malajezë ishin shumë të shqetësuar për ruajtjen e besimeve të tyre fetare dhe i konsideronin xhamitë si qendra rezistence. Ndërtimi i xhamive dhe mirëmbajtja e tyre përmes vakëfeve, për rrjedhojë, morën një rëndësi të madhe. Për pasojë, nuk është për t’u habitur që shumica e vakëfeve malaje u krijuan për ndërtimin dhe mirëmbajtjen e xhamive dhe varrezave, ndërsa rrallëherë për qëllime arsimore.
Çështjet Ligjore
Forcat që vepronin në pjesë të tjera të botës islame të kolonizuar ndiheshin edhe në Malajzi. Ashtu si në Indi, ku britanikët, duke dëshiruar të vendosnin pronësinë private mbi tokën, kishin prezantuar të ashtuquajturin “vendosje e përhershme” në vitin 1793, edhe në Malajzi objektivi britanik ishte të prezantonin pronësinë private të tokës. Ky plan u vu në zbatim në vitin 1870, shumë më vonë se në Indi, nën të ashtuquajturin sistem Torrens. Ky sistem e ndau të gjithë tokën përmes matjeve kadastrale në prona të mbajtura privatisht. Çdo parcelë u numërua dhe mund të shitej dhe blihej lirisht, duke iu nënshtruar tatimit.
Me kalimin e kohës, për shkak të ligjit islam të trashëgimisë, ndodhi fragmentimi i pronave. Disa pronarë, duke kuptuar pamundësinë e menaxhimit të këtyre pronave të vogla, thjesht i dhuruan ato si vakëfe me shpresën se do të mbeteshin të paprekura dhe se do të merrnin ndonjë shpërblim në botën tjetër. Me fjalë të tjera, kur myslimanët malajezë kuptuan se pronat e tyre private po fragmentoheshin tej mase, ata, ashtu si myslimanët indianë, përdorën të vetmen mënyrë që njihnin dhe filluan të krijonin vakëfe familjare.
Është e vetëkuptueshme që politika koloniale në Malajzi ishte gjithashtu të blinte tokat e fragmentuara nga pronarët vendas për të krijuar plantacione. Por krijimi i vakëfeve familjare përbënte një pengesë kryesore për fragmentimin e tokës dhe dështoi përpjekjet britanike për ta blerë atë, prandaj dhe armiqësia britanike ndaj këtyre vakëfeve u shtua.
Për britanikët, mënyra për të eliminuar pengesën e vakëfeve familjare në Malajzi ishte tashmë e njohur. Çështja e Këshillit të Lartë Privat të vitit 1894 (Abdulfata kundër Russomoy), si përgjigje ndaj një apelimi nga India, kishte shpallur tashmë pavlefshmërinë e vakëfeve familjare. Kështu, ishte çështje e thjeshtë të shpallej vlefshmëria e këtij vendimi edhe për Malajzinë.
Kjo u bë në vitin 1911, kur u shpall Akti i Ndalesës së Vakëfeve. Nenet 3, 4 dhe 5 të Aktit të vitit 1911 synonin drejtpërdrejt pandashmërinë e tokave të vakëfit. Ndikimi i këtij akti ishte si vijon: ndërsa ruajti tokat private të vakëfeve të krijuara para asaj date, pronësia e plotë e tyre tani konsiderohej si e përqendruar te përfituesit e tyre. Me fjalë të tjera, këto prona vakëfi u ndanë midis përfituesve dhe kështu u shndërruan në prona private, në përputhje me politikën e përgjithshme britanike të përshkruar më sipër. Ndërkohë, neni tre ndaloi ngrirjen e pronësisë së tokës, duke ndaluar në mënyrë efektive krijimin e çdo vakëfi të ri. Kështu, me vendosjen e sundimit britanik, myslimanët malajezë humbën lirinë për të shpallur tokat e tyre si vakëf dhe kjo situatë vazhdoi deri në vitin 1978, kur ky akt u shfuqizua përfundimisht.
Gjithë procesi i shpalljes së pavlefshmërisë së vakëfeve familjare në Malajzi u bazua në nocionin se vendimet e Këshillit të Lartë Privat, si përgjigje ndaj apelimeve nga India, do të ishin të vlefshme për të gjitha vendet e Komonuelthit. Një supozim i tillë përbën pikën më të dobët të kësaj çështjeje, dhe juristët myslimanë nuk ngurruan të përqendronin sulmin pikërisht në këtë aspekt. Me fjalë të tjera, këtu kemi një çështje të rëndësishme: a kishte një njësi juridike në Perandorinë Britanike dhe a mund të konsiderohej një vendim i Këshillit të Lartë Privat për një rajon të caktuar si i vlefshëm edhe diku tjetër brenda Perandorisë?
Ky është një problem i vështirë dhe i kontestuar. Profesori Ahmad Ibrahim, një jurist i shquar malajzian, ka kritikuar Gjykatën Federale të Malajzisë, e cila në të paktën dy raste në vitin 1970 dhe 1980 vendosi që vendimet e Këshillit të Lartë Privat nga India duhej të ndiqeshin. Vendimi i vitit 1970 u bazua në rastet e shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe mbajti që –
- “Një vakëf për përfitimin e familjes së themeluesit, fëmijëve dhe pasardhësve të tij dhe për bamirësi do të jetë i vlefshëm vetëm nëse ka një dhurim të rëndësishëm të pasurisë për përdorime bamirësie në një periudhë kohore apo tjetër.”
Sheih Muhammad Ahsanullah Chowdhry v. Amarchand Kundu (1889).
- “Një vakëf i tillë nuk do të jetë i vlefshëm nëse objekti kryesor është për fuqizimin e familjes së themeluesit dhe dhurata për bamirësi është iluzore, qoftë për shkak të shumës së saj të vogël ose pasigurisë ose largësisë së objektivit.”
Abdulfata v. Russomoy (1894)
Në të dyja këto raste, çështja ishte nëse ekzistonte një bamirësi e vlefshme apo jo. Në një rast tjetër, Muxhibinissa v. Abdul Rahim, Lord Robertson përmbledhi situatën si më poshtë:
“Vakëfi do të jetë i vlefshëm nëse efekti i aktit është t’i japë pasurinë thelbësisht përdorimeve bamirësie. Nuk do të jetë i tillë nëse efekti është t’i japë pasurinë thelbësisht familjes së lënësit të testamentit.”
Në një rast të vitit 1951, Fatuma binte Muhamed bin Salim v. Mohamed bin Salim, Këshilli i Lartë Privat kishte konfirmuar përsëri vendimin e tij të vitit 1894 mbi rastin e famshëm të Abdulfeta, që kufiri i vendimit nuk ishte i kufizuar vetëm në Indi. Lord Simonds, në këtë rast, kishte mbajtur qëndrim se
“… gjyqtarët e eksperiencës të Gjykatës së Apelit për Afrikën Lindore nuk dyshuan se për një çështje të Ligjit Muhamedan, vendimet e Këshillit të Lartë Privat në apel nga India duhet t’i binden atyre në apelin nga Gjykata e Lartë në Zanzibar … ky ishte një mendim i qartë i saktë dhe që duhet të mbizotëronte gjithashtu në apelat nga Kenia.”
Bazuar në të mësipërmet, Lordi President (i Gjykatës Federale të Malajzisë) Azmi L.P. vendosi që gjykatat malajziane duhet gjithashtu t’i binden vendimit të Këshillit të Lartë Privat në përgjigje të një apeli nga India.
Por, çështja nuk është aspak e zgjidhur. Sepse, është mbajtur në shumë juridiksione që pavarësisht mendimeve të Lord Simonds, vendimet e Këshillit të Lartë Privat nuk janë domosdoshmërisht të detyrueshme në shtete, përveç atij ku ka lindur apeli. Merrni, për shembull, rastin e Këshillit Suprem të Ceylonit të Jane Nona kundër Leo, ku u vendos që një vendim i Këshillit të Lartë Privat në një apel nga një shtet tjetër ishte një “vendim i Këshillit të Lartë Privat jo detyrues”, dhe nuk ka forcën e një autoriteti të detyrueshëm në këtë shtet përderisa nuk është pranuar nga kjo gjykatë.
Kjo nënkupton që vendimi i Këshillit të Lartë Privat mbi Abdulfeta v. Russomoy do të ishte i vlefshëm vetëm për Indinë dhe që Këshilli i Lartë Privat mund të konsiderohet si një gjykatë malajziane vetëm nëse po shqyrton një apel nga Malajzia. Nëse po shqyrton një apel nga një shtet tjetër i Komonuelthit, ai është një gjykatë e asaj pjese të Komonuelthit dhe jo një gjykatë malajziane.
Për më tepër, Ahmad Ibrahim ka kritikuar Gjykatën Federale për mos “tentuar të shpëtojë nga nënshtrimi ndaj Këshillit të Lartë Privat dhe për të aplikuar ligjin e pastër islam dhe tekstet”. Sipas Ibrahim, Gjykata Federale mund dhe duhet ta kishte bërë këtë për dy grupe arsyesh. Së pari, arsyet e përgjithshme:
- Ligji musliman administrohet në Indi në gjykatat e zakonshme dhe nuk ka gjykata të veçanta Shariati.
- Ndërsa në Malajzi, ligji musliman (i shkollës Shafi’i) është ligji i vendit dhe administrohet në gjykatat Shariati. Kjo u konfirmua në rastin Ramah v. Laton.
- Vendimet mbi ligjin musliman mund të jepen nga Myftiu.
- Çdo vendim, nëse Mexhlisi e përcakton kështu ose nëse Lartësia e Tij Sundimtari e drejton, do të publikohet me njoftim në Gazetën Zyrtare dhe do të jetë i detyrueshëm për të gjithë muslimanët që banojnë në shtet. Dhe më konkretisht;
- Nëse Administrata e Ligjit të Enaktimit të Trengganus (një shtet i Federatës së Malajzisë) dallon midis vakëfeve publike, vakëfeve am, dhe vakëfeve familjare, vakëfeve has, (kështu tërthorazi pranon vlefshmërinë e të dyjave), efekti i vendimeve të Këshillit të Lartë Privat është që vetëm të parat janë të vlefshme dhe jo të dytat.
- Gjykata duhej të kishte trajtuar me respekt fetvanë të lëshuar nga Myftiu i Trengganus, si mendim të funksionarit më të lartë të ligjit musliman në Trengganus.
- Pavarësisht mendimeve të Këshillit të Lartë Privat ku thuhet se ndryshimet që ekzistojnë mes shkollave Shafi’i dhe Hanafi dhe sekteve të tjera nuk kanë ndonjë rëndësi të tashme, ka një ndryshim midis mendimeve Shafi’i dhe Hanefi në këtë çështje. … Një vakëf Shafi’i mund të krijohet për përfitimin e përfituesve, si një vakëf has, pa një dhurim përfundimtar për bamirësi fare.
- Ligji islam nuk interpretohet në të njëjtën mënyrë në Malajzi si në Indi. Siç është e njohur, Këshilli i Lartë Privat po merrej me vakëf sipas interpretimit të vet të ligjit islam dhe jo në lidhje me ndonjë legjislacion të veçantë që merret me vakëfet.
Pavarësisht të mësipërmes, Gjykata Federale zgjodhi të injorojë ligjin e pastër islam dhe tekstin dhe vendosi të ndiqte ligjin siç ishte zhvilluar në Indi. Ibrahimi, një studiues, argumenton se ligji mund të korrigjohej vetëm përmes legjislacionit. Ky proces korrigjimi duket se ka filluar në fillim të viteve 1950.
Por, “korrigjimi” i parë i rëndësishëm u fut me Aktin e Legalizimit të Vakëfeve Islamike të vitit 1972. Megjithatë, ajo që bëri ky akt ishte thjesht të deklaronte se një vakëf nuk do të ishte i pavlefshëm për shkak se:
- Vakefi është për mirëmbajtjen dhe mbështetjen e familjes së themeluesit.
- Në rastin e sektit Hanefi, vakëfi është për mirëmbajtjen dhe mbështetjen e themeluesit gjatë gjithë jetës së tij/saj dhe për shlyerjen e borxheve të tij/saj … me kusht që të ketë një përfitim përfundimtar për të varfrit …
- Përfitimet përfundimtare të rezervuara për të varfrit … janë të vogla ose të shtyra deri në zhdukjen e plotë të familjes së themeluesit.
- Vakëfi është për përfitimin e të huajve, pra personave të ndryshëm nga familja e themeluesit.
Megjithatë, pavarësisht faktit se vakëfet familjare, më në fund, u legalizuan, themelimi i një vakëfi të ri familjar është bërë jashtëzakonisht i vështirë. Në fakt, është parashikuar në Selangor, Kelantan, Pahang, Negri Sembilan, Malacca, Penang dhe Kedah se çdo vakëf familjar, vakëf has, do të jetë i pavlefshëm përveçse:
- Sundimtari (në Malacca dhe Penang, Yang di-Pertuan Agong) ta ketë validuar shprehimisht atë ose
- Ai të jetë krijuar gjatë një sëmundjeje të rëndë nga e cila themeluesi më vonë vdiq dhe të jetë bërë me shkrim përmes një dokumenti të ekzekutuar nga ai dhe të dëshmuar nga dy muslimanë të rritur (kushtet për dëshmitarët janë të ndërlikuara dhe ndryshojnë nga shteti në shtet).
Por edhe ky ligj i paplotë pati disa efekte pozitive për vakëfet malajziane. Sepse Gjykata Federale deklaroi se vlefshmëria e një vakëfi duhet të përcaktohet me referencë te Akti i Legalizimit të Vakëfeve Islame të vitit 1972 dhe, siç ishte parashikuar nga legjislatura, në përputhje me ligjin e pastër islam, i pa ndikuar nga konceptet angleze të trusteve bamirëse dhe rregullat kundër përjetësisë. Kështu, me aktin e vitit 1972, gjykatat malajziane u autorizuan të vendosin sipas ligjit të pastër islam.
Pikërisht ky është aspekti që Ahmed Ibrahim e gjen kaq frustrues. Sepse, megjithëse ky autoritet ekziston, Gjykata Federale, pavarësisht deklaratës së saj të përmendur më lart, përsëri zgjodhi të shqyrtojë rastet indiane. Sipas Ibrahimit, duket se Gjykata Federale mendon se ligji i pastër islam është i mishëruar në shkrimet e juristëve indianë si Ameer Ali, Tyabji dhe Fyzee, si dhe në vendimet e gjykatave indiane. Kjo, natyrisht, nuk është gjithmonë e vërtetë. Sepse këta juristë ishin autoritete në atë që njihet si Ligji Anglo-Muhamedan, një trup ligjor, siç u përmend më sipër, i ndikuar shumë nga ligji britanik. Ibrahimi prandaj kërkon që Gjykata Federale e Malajzisë të mbështetet në ligjin islam dhe jo në ligjin hibrid Anglo-Muhamedan, siç u zhvillua në gjykatat indiane dhe në Këshillin Privat. Ibrahim gjithashtu kritikon gjykatat civile të Malajzisë, me arsyetimin se ato nuk i japin respektin e duhur pikëpamjeve të Myftiut dhe kërkon që “pikëpamjet e tilla meritojnë të njëjtin respekt si ai që u jepet vendimeve të Këshillit Privat”.
Kështu, ne nxjerrim këto përfundime nga puna e Ahmed Ibrahimit:
- Gjykatat malajziane janë ende nën ndikimin e ligjit britanik.
- Sa i përket çështjeve islame, pika e referencës janë vendimet e marra nga gjykatat indiane.
- Megjithatë, dihet se gjykatat indiane kanë marrë pjesë në zhvillimin e ligjit Anglo-Muhamedan, i cili, nga ana tjetër, ishte shumë i ndikuar nga ligji britanik dhe vendimet e Këshillit Privat.
- Ka nisur një reagim kundër kësaj situate. Juristët kryesorë të Malajzisë po vënë në dyshim vlefshmërinë e vendimeve të gjykatave indiane për Malajzinë dhe, në mënyrë më themelore, po vënë në dyshim legjitimitetin e vetë ligjit Anglo-Muhamedan.
- Ata kërkojnë që vendimet e Myftinjve dhe ligji i pastër islam të marrin të njëjtin respekt si vendimet e Këshillit Privat.
- Megjithëse i paplotë dhe i kritikuar, Akti i Legalizimit të Vakëfeve Islame i vitit 1972 rikonfirmoi legjitimitetin e vakëfeve familjare në Malajzi (Legalizimi fillestar kishte ndodhur përmes një sërë ligjesh të miratuara gjatë viteve pesëdhjetë dhe gjashtëdhjetë në shtete të ndryshme).
- Më në fund, duket se në Malajzi ekziston një konflikt midis juristëve myslimanë të udhëhequr nga Ahmed Ibrahim dhe sekularistëve të trajnuar në Britani. Pikëpamja islamike, e cila kërkon administrimin e ligjit të pastër islam në gjykata islame të pavarura, nënkupton një sistem ligjor të dyfishtë. Në çfarë mase një sistem i tillë i dyfishtë (islam dhe sekular) mund të zbatohet me të gjitha ndërlikimet e tij në një vend të populluar nga tre grupe fetare të dallueshme, përbën një dilemë. Megjithatë, hulumtimet e fundit kanë zbuluar se, për shkak të presionit të madh politik, është bërë tashmë një përparim i konsiderueshëm dhe dy sisteme paralele, relativisht autonome, kanë dalë në pah.
