India mund të krenohet si vendi me numrin më të madh të vakëfeve. Numri i përgjithshëm është vlerësuar të jetë mbi 250,000. Vakëfet ose Trustet Myslimane të Indisë administrojnë 2,500 shkolla laike dhe teknike, kolegje dhe jetimore, si dhe të paktën 60,000 medrese dhe 200,000 xhami. Një përmbledhje e përafërt e një studimi mbi pronat e vakëfeve në Indi, i kryer që në vitin 1976, ishte si më poshtë:
Numri i Vakëfeve në Indi (Përmbledhje e studimit të vitit 1976)
| Shteti/Territori | Numri total i vakëfeve |
| Andhra Pradesh | 34,227 |
| Assam | 96 |
| Bihar (Sunni) | 1,566 |
| Bihar (Shi’a) | 175 |
| Delhi | 4,195 |
| Karnataka | 9,108 |
| Kerala | 3,626 |
| Kutch | 1,082 |
| Lakshadweep | 265 |
| Madhya Pradesh | 3,544 |
| Marathawada | 19,677 |
| Orissa | 2,787 |
| Punjab | 38,221 |
| Rajasthan | 18,027 |
| Tamil Nadu | 2,278 |
| Uttar Pradesh (Sunni) | 9,877 |
| Uttar Pradesh (Shi’a) | 2,010 |
| West Bengal | 6,146 |
| Total | 156,907 |
Edhe pse i paplotë dhe i vjetëruar, ky studim paraqitet këtu për të dhënë një ide mbi shtrirjen dhe përhapjen e sistemit të vakëfeve në Indi. Për më tepër, vakëfet po vazhdojnë të zbulohen në të gjitha shtetet indiane pothuajse në mënyrë të zakonshme.
Vakëfi më i hershëm i njohur në Indi mund të gjurmohet që në vitet e fundit të shekullit të dymbëdhjetë, kur Muhamed ibn-Sam, një nga sulltanët Ghurid, krijoi një vakëf në emrin e tij. Pas themelimit të Sultanatit të Delhit (1206), u krijuan shumë vakëfe të tjera. Njëri prej tyre ishte vakëfi i dhuruar për mirëmbajtjen e varrit të Sulltan Kutb Uddinit. Sulltan Muhamed bin Tuglak caktoi Ibn Batutën, udhëtarin e njohur arab, si kujdestar të këtij vakëfi të veçantë.
India Veriore përfaqësonte kufirin më të madh për Islamin Verilindor. Turqit, mongolët, afganët dhe iranianët erdhën dhe u vendosën në këtë nënkontinent të gjerë. Kjo zonë mund të ketë qenë e ngjashme me Ballkanin në skajin veriperëndimor, në kuptimin që pothuajse kudo myslimanët përbënin një pakicë. Shteti i parë mysliman në Indi u themelua në Sind gjatë shekullit të tetë, por ndikimi i tij mbi pjesën tjetër të kontinentit ishte i papërfillshëm. Ishin myslimanët e Azisë Qendrore me origjinë turke ata që depërtuan në nënkontinent përmes Korridorit Veriperëndimor dhe që ndërtuan shtetet më të rëndësishme. Sulltanatet e Delhit, Jaunpurit dhe Gujaratit u themeluan prej tyre.
Shejhët sufi, që i përkisnin urdhrave të ndryshëm, luajtën një rol kyç në konvertimin e popullsive vendase. Pothuajse çdo sundimtar kishte një shejhh të preferuar dhe themelonte vakëfe për të mbështetur tyrben e tij. Por nuk ishin vetëm shejhët myslimanë ata që merrnin grante nga sundimtarët. Ashtu si osmanët mbështesnin kishat e krishtera në Ballkan, edhe priftërinjtë hindu në nënkontinent merrnin ndihmë perandorake nga sundimtarët Mogulë. Termi vakëf u përdor edhe në këtë rast, edhe pse i referohej një institucioni jo-mysliman. Hinduistët e adoptuan këtë terminologji dhe e përdorën për të përshkruar fondacionet e tyre. Jo vetëm varrezat publike, por edhe Taxh Mahali dhe monumente të tjera të ngjashme u financuan nga vakëfet. Kjo lloj sjelljeje perandorake u imitua nga aristokracia dhe tregtarët, duke e bërë themelimin e një vakëfi një normë të respektuar të sjelljes shoqërore.
Në Indinë Mogule (Mogulët kurrë nuk e quanin veten Mogulë, por Bejt-i Timur ose Ça ataj), përpjekjet për të bashkuar trashëgiminë Timurid dhe sistemin shtetëror Perso-Islamik u komplikuan nga kushtet lokale ekzistuese. Para së gjithash, Mogulët nuk e shtynë përpara ndërtimin e ndërtesave dhe monumenteve fetare aq shumë sa osmanët. Kjo ndodhi sepse India Veriore ishte nën kontrollin e sundimtarëve myslimanë që nga shekulli i 13-të. Shtetet myslimane të hershme tashmë kishin krijuar struktura të mjaftueshme për mbështetjen e xhamive dhe mirëmbajtjen e personaliteteve fetare. Për pasojë, kjo qasje e Mogulëve ishte më e ngjashme me politikën osmane në Egjipt sesa me atë në Ballkan ose Anadoll.
Asnjë nga dinastitë para-Mogule nuk mbijetoi për më shumë se 60 vjet. Kur njëra pasonte tjetrën, ashtu si në Egjipt, dinastia e re merrte në zotërim dhe ruante vakëfet e krijuara nga paraardhësit. Kur në vitin 1526 Sulltanët e Delhit u rrëzuan nga Mogulët, traditat e tyre u vijuan dhe u krijuan edhe shumë vakëfe të reja.
Vakëfet në Indi ishin subjekt i një hierarkie kontrolli, elementet bazë të së cilës mund të identifikohen si më poshtë:
- Administrata Qendrore
- Administrata Provinciale
- Administrata Lokale
As Sulltanët dhe as Mogulët nuk krijuan një departament të veçantë për administrimin e vakëfeve. Sadr us-Sudur, ekuivalenti Mogul i Shejhul Islamit osman, ishte përgjegjës për vakëfet. Ai ia besonte mbikëqyrjen e vakëfeve në nivel provincial sadr-ëve (sadr-e-sabah dhe sadr-e-sarkar). Megjithatë, këta sadr-ë nuk kishin të drejtën të mblidhnin të ardhurat nga pronat e vakëfeve; kjo e drejtë i përkiste ekskluzivisht divan-it. Administrata lokale u besohej kadi-ve, të cilët gjendeshin madje edhe në parganah-ët e vegjël. Mbikëqyrja në terren e vakëfeve kryhej nga kadi-të, të cilët inspektonin llogaritë e vakëfeve të mbajtura nga mulla-t (myezinët) e fshatit.
Në analizën përfundimtare, kujdestarët ishin ata që mbanin përgjegjësinë për administrimin e çështjeve të çdo vakëfi. Kjo mbetet e vërtetë edhe sot. Për sa kohë që kujdestarët vepronin brenda kornizës së ligjit islam, ata nuk përballeshin me ndërhyrje nga administrata (Ibn Batuta caktoi 460 persona për të kujdesur për varret, krejtësisht me iniciativën e tij). Për më tepër, sulltanët respektonin kujdestarët e emëruar ligjërisht. Kur Sulltan Alaudini (1296-1316) restauroi një numër të madh vakëfesh të neglizhuara dhe të rrënuara, ai kërkoi dhe rivendosi kujdestarët që ishin dëbuar më parë. Por nëse inspektimet zbulonin korrupsion te ndonjë kujdestar, sulltani e zëvendësonte atë. Vakëfet i nënshtroheshin një sistemi inspektimi shumë të centralizuar, por ishin të lira në funksionimin e tyre të përditshëm.
Çështjet Ligjore
Të gjitha parimet bazë të ligjit klasik islam, që lidhen me vakëfet, veçanërisht ato të shkollës juridike hanefite, janë të vlefshme edhe në Indi. Edhe pse do t’u referohemi sa herë të jetë e nevojshme, një përmbledhje e tyre nuk do të ofrohet këtu, pasi ato janë të njohura dhe tashmë janë përmendur më sipër.
Më e rëndësishme është ndikimi që pati kolonizimi britanik mbi administrimin e vakëfeve. Këtu ekzistonin dy forca kundërshtuese: nga njëra anë, Britanikët në mënyrë të përgjithshme zbatuan Sheriatin për myslimanët indianë si pjesë e politikës së tyre; nga ana tjetër, Kompania e Indisë Lindore kishte të drejtën të krijonte ligjet e veta në Indi, për aq kohë sa ato konsideroheshin të arsyeshme dhe nuk ishin në kundërshtim me ligjet e Britanisë.
Kjo politikë e mosndërhyrjes në ligjin islam u diktua nga tre konsiderata kryesore:
- Pushteti kolonial nuk dëshironte një shkëputje me të kaluarën.
- Interesi kryesor i Britanikëve në Indi ishte tregtia, dhe tregtia varej nga ruajtja e sigurisë.
- Ndërhyrja në besimet dhe zakonet fetare të “vendasve” do të rrezikonte sigurinë, prandaj Britanikët nuk kishin dëshirë të preknin ndjeshmëritë fetare të nënshtetasve të tyre.
Rezultati i këtyre forcave kundërshtuese ishte bashkëjetesa e dy sistemeve ligjore, çka solli një gërryerje graduale të Sheriatit. Më poshtë do të shpjegohet sesi kjo gërryerje ndikoi mbi sistemin e vakëfeve në Indi.
Kur Kompania e Indisë Lindore në vitin 1772 vendosi të shpallte sovranitetin e saj dhe të merrte fuqi juridike edhe jashtë qendrave të saj tregtare (factories), institucionet e ligjit islam për çështjet familjare, trashëgiminë dhe vakëfet u garantuan për myslimanët, dhe kjo garanci mbetet e vlefshme deri më sot. Sipas teorisë së rreptë, e gjithë e drejta islame, përfshirë të drejtën civile, penale dhe provat gjyqësore, duhet të konsiderohej si e sanksionuar nga feja. Megjithatë, nuk pati ndonjë kundërshtim të rëndësishëm kur ligjet islame në këto fusha u zëvendësuan nga kodet e frymëzuara nga Britanikët gjatë shekullit të 19-të.
Ky proces filloi me Rregulloren VII të Bengalit të vitit 1832, e cila zëvendësoi si ligjin hindu, ashtu edhe atë islam mbi trashëgiminë. Sipas këtyre ligjeve, konvertimi në një fe tjetër do të ishte arsye për përjashtim nga trashëgimia. Ky dhe një sërë ligjesh të tjera, të miratuara kryesisht nën ndikimin e misionarëve të krishterë, synonin të mbronin të drejtat e çdo hindu ose myslimani që konvertohej në të krishterë.
Pas Rregullores së Bengalit, u miratuan gjashtë akte të tjera ligjore:
- Akti i Trashëgimisë Indiane
- Akti i Kontratave Indiane
- Akti i Instrumenteve të Negociueshme
- Akti Indian i Dëshmive
- Akti i Transferimit të Pasurive
- Kodi i Procedurës Penale
Të gjitha këto ligje zëvendësuan parimet e Sheriatit.
Sipas Schacht, këto zhvillime janë të një rëndësie të madhe, sepse për herë të parë, udhëheqësit e një komuniteti islam të rëndësishëm pranuan idenë e një ligji sekular. Që në vitin 1772, gjyqtarët britanikë zëvendësuan kaditë në Indinë Britanike. Fillimisht, ata ndihmoheshin nga “zyrtarë ligjorë”, të cilët përzgjidheshin nga dijetarët myslimanë. Në të vërtetë, këta ishin mufti, detyra e të cilëve ishte të shpjegonin doktrinën e saktë të ligjit islam për gjyqtarët. Me kalimin e kohës, gjyqtarët në territoret myslimane të Indisë Britanike rekrutoheshin gjithnjë e më shumë nga vetë myslimanët indianë, por të gjithë ishin të trajnuar në ligjin anglez. Ata përvetësuan koncepte ligjore si “precedenti”, dhe kështu, parimet e përgjithshme të së drejtës zakonore dhe drejtësisë angleze u infiltruan gradualisht në ligjin islam të zbatuar në Indi. Një ndikim tjetër i madh ishte juridiksioni i Këshillit Privat Britanik si gjykata e fundit e apelit, e cila ndikoi drejtpërdrejt në formësimin e ligjit. Në këtë mënyrë, ligji islam në Indinë Britanike u zhvillua si një sistem i pavarur juridik, shumë i ndryshëm nga ligji islam klasik. Kjo diferencë u pasqyrua edhe në emërtimin e tij: “Ligji Anglo-Muhamedan”.
Nga ky sistem lindi një jurisprudencë e re Anglo-Muhamedane, e cila, ndryshe nga jurisprudenca tradicionale islame, nuk synonte të vlerësonte ligjin anglez nga këndvështrimi islam, por të aplikonte parime të pavarura juridike të frymëzuara nga jurisprudenca moderne angleze mbi ligjin Anglo-Muhamedan. Ky proces krijoi një simbiozë unike midis mendimit juridik islam dhe atij anglez në Indinë Britanike. Por një zgjidhje e tillë nuk ishte e mundur për juristët modernë në vendet arabe të Lindjes së Mesme.
Atje, ndikimi perëndimor mbi ligjin dhe jurisprudencën islame nuk u imponua teknikisht nga ligji, siç ndodhi në Indi. Megjithatë, ai vazhdon të ushtrojë ndikimin e tij përmes kulturës së përgjithshme të modernizmit islam.
Zëvendësimi i kadive u pasua vetëm një vit më vonë nga një ndryshim tjetër me rëndësi të madhe: Marrëveshja e Përhershme e Bengalit e vitit 1793. Kjo ishte një pasojë e drejtpërdrejtë e përpjekjes katastrofike të britanikëve për të zbatuar sistemin e taksambledhjes me koncesion në Bengal. Pasi dështuan, ata ndryshuan qasje dhe vendosën të fusin pronësinë private të tokës, të tatueshme nga shteti.
Duke qenë se britanikët preferonin të punonin me një grup të vogël pronarësh për mbledhjen e taksave mbi tokën, ata dekretuan që zamindarët (poseduesit e tokave gjatë periudhës Mogule) të merrnin tituj të përhershëm pronësie mbi tokat që përbënin “pronat” e tyre. Zyrtarët britanikë nuk u shqetësuan për të kuptuar nëse zamindarët kishin qenë më parë pronarë të vërtetë të këtyre tokave apo jo. Ata nuk kuptuan dhe as nuk u përpoqën të mësonin mbi ndërlikimet e sistemit islam të pronësisë mbi tokën, i cili përfshinte pretendime të shumëfishta pronësie. Nuk i interesuan as ndryshimet mes “rakaba” dhe “tasarruf”, që përmendëm më herët.
Lord Cornwallis e përmblodhi situatën me këto fjalë:
“Është e parëndësishme për qeverinë se cili individ posedon tokën, për sa kohë që ai e kultivon atë, mbron fermerin (ryot) dhe paguan taksat shtetërore.”
Marrëveshja e Përhershme e Bengalit zyrtarizoi të drejtat e pronësisë private në Indi. Pas kësaj marrëveshjeje, toka mund të përdorej si kolateral për kredi dhe mund të konfiskohej nga kreditorët. Ajo gjithashtu mund të shitej dhe të kalohej me trashëgimi. Në këtë mënyrë, zamindarët morën tituj të përhershëm pronësie, me kushtin që të paguanin taksat.
Ky ndryshim pati një ndikim të thellë mbi vakëfet në Indi. Ashtu si në pjesën tjetër të botës islame, në Indi, dhënia e bamirësisë konsiderohej një detyrë themelore islame. Pothuajse të gjitha institucionet fetare dhe arsimore mbaheshin përmes sistemit të vakëfit. Institucionet e sojurgal ose madad–î ma’ash ishin grante tokësore të dhuruara për të mbështetur institucionet arsimore dhe për t’i çliruar dijetarët nga shqetësimet e jetës së përditshme. Këto institucione altruistike ishin kaq të qëndrueshme dhe të respektuara në të gjitha shtresat e shoqërisë, saqë ato mbijetuan edhe pas rënies së Perandorisë Mogule. Rreth vitit 1765, madad-î ma’ash përbënin një të katërtën e të gjitha tokave në provincën e Bengalit.
Por shpërfillja e plotë e të drejtave islame të pronësisë, e shprehur nga vetë Lord Cornwallis dhe e zbatuar nga ata që imponuan Marrëveshjen e Përhershme, i ktheu shumë nga këto toka në pronë personale të kujdestarëve (mytevelive) që i administronin ato. Sidoqoftë, këto grante u shfuqizuan zyrtarisht nga britanikët në vitin 1828. Më pas, në vitin 1863, Akti i Vakëfeve Fetare solli një tjetër ndryshim themelor. Ky ligj transferoi të gjitha pronat e vakëfeve fetare, të cilat më parë ishin nën mbikëqyrjen e Bordit të të Ardhurave, tek kujdestarët e vakëfeve. Dëshmitarët okularë kanë raportuar se si rezultat i këtyre zhvillimeve, të cilat dëmtuan rëndë përfituesit e vakëfeve:
“Qindra familje të vjetra u shkatërruan dhe sistemi arsimor i myslimanëve, i cili mbahej pothuajse tërësisht nga grantet pa taksa, mori një goditje fatale. Shtresat intelektuale të myslimanëve u… shkatërruan plotësisht.”
Jo vetëm kaq, por zyrtarët e Kompanisë së Indisë Lindore devijuan fondet e dedikuara për arsimimin fetar islam dhe i përdorën ato për arsimin në gjuhën angleze. Në këtë mënyrë, tokat e dhuruara për arsimin islam u shfrytëzuan pa asnjë konsideratë për qëllimin fillestar të themeluesve të tyre. Në vitin 1871, Kolegji i Kalkutës drejtohej nga një drejtor anglez, i cili paguhej 1,500 paund në vit nga një vakëf islam. Për të maskuar këtë shkelje flagrante, qeveria britanike i bashkëngjiti një shkollë të vogël myslimane kolegjit anglez. Megjithatë, nga 5,260 paund të ardhura totale, vetëm 350 paund u alokuan për shkollën myslimane dhe nga 300 djem të regjistruar në Kolegjin Anglez, më pak se 1% ishin myslimanë.
Britanikët nuk u mjaftuan me Marrëveshjen e Përhershme, shfuqizimin e granteve tokësore mogule dhe Aktin e Vakëfeve të vitit 1863. Kur i shohim të gjitha këto masa së bashku, qëllimi i tyre bëhet i qartë:
✅ Vendosja e pronësisë private mbi tokën
✅ Shndërrimi i tokës në një mall të tregtueshëm
Në këtë kontekst, ata e mirëpritën ligjin islam të trashëgimisë, pasi ai konfirmonte konceptet e tyre për pasurinë dhe pronësinë—domethënë që prona është e trashëgueshme dhe e shitshme, dhe se perandori mogul nuk ishte pronari i vetëm i tokës. Sir William Jones e quajti ligjin islam të trashëgimisë “të pashembullt”, duke thënë se “nuk i ngjan asnjë sistemi tjetër trashëgimie në histori”.
Në veçanti, natyra egalitare e ligjit islam u admirua kur u krahasua me primogeniturën britanike, ku e gjithë pasuria i kalonte djalit të madh. Për këtë arsye, gjyqtarët britanikë e zbatonin ligjin islam të trashëgimisë me më shumë rreptësi sesa vetë kaditë.
Kjo logjikë është e kuptueshme, por i vuri myslimanët përballë një problemi të madh:
- Britanikët futën pronësinë private mbi tokën
- Në të njëjtën kohë, e bënë të detyrueshme zbatimin e ligjit islam të trashëgimisë
- Kjo shkaktoi copëzimin e tokave në mënyrë të vazhdueshme
Kështu, pronarët myslimanë u përballën me një dilemë:
Si mund ta shmangnin fragmentarizimin e tokës së tyre?
Ata gjetën një zgjidhje: filluan ta shndërronin tokën në vakëf. Në këtë mënyrë, ata jo vetëm që ruanin tokat e tyre nga ndarja, por gjithashtu mund të zbatonin primogeniturën brenda familjeve të tyre. Mirëpo, trashëgimtarët e përjashtuar e çuan çështjen në gjykata. Kur gjyqtarët britanikë u vunë përballë zgjedhjes mes mbrojtjes së një vakëfi familjar ose zbatimit të ligjit islam të trashëgimisë, ata zakonisht zgjidhnin këtë të fundit, duke forcuar edhe më shumë konceptin e pronësisë private.
Për pasojë, britanikët i nxitën klasat e pasura myslimane të revoltoheshin, sepse:
🔹 Krijuan pronësinë private mbi tokën duke shpërndarë tituj pronësie
🔹 E zbatuan me rreptësi ligjin islam të trashëgimisë, duke shkaktuar copëzimin e pronave
🔹 Nuk i lejuan myslimanët të formonin vakëfe familjare
Deri në vitin 1879, gjykatat u mbushën me çështje që përfshinin myslimanë që kishin vendosur pjesë të vakëfeve të tyre si kolateral për hua nga kreditorët hindu, por më pas nuk kishin mundur t’i shlyenin borxhet.
- Sipas Marrëveshjes së Përhershme, kreditorët kishin të drejtë të konfiskonin tokën
- Por përfituesit e vakëfeve kërkonin kthimin e tokës duke argumentuar se ishte pronë e vakëfit
Kështu, ligji anglez dhe ai islam u përplasën drejtpërdrejt.
Një nga rastet më të famshme ishte Abd al-Fatah v. Russomoy (1894), i cili shkoi deri në Këshillin Privat të Londrës.
Vendimi përfundimtar?
🔴 Vakëfet familjare u shpallën të pavlefshme sepse ato përfitonin vetëm familjen e themeluesit dhe nuk kishin një qëllim të mirëfilltë fetar apo bamirës.
Ky vendim i dha goditjen përfundimtare sistemit tradicional të vakëfeve në Indi. Ky vendim, i marrë nga gjykata më e lartë e Perandorisë Britanike, shpërfilli në mënyrë të hapur traditat profetike dhe, siç pritej, shkaktoi një reagim të fuqishëm nga myslimanët. Shoqatat më të fuqishme politike myslimane nisën të kundërshtonin vendimin e Këshillit Privat, duke argumentuar se vakëfet familjare kishin qenë gjithmonë të aprovuara nga autoritetet më të larta fetare që nga fillimet e Islamit. Por qeveria britanike refuzoi të ndryshonte qëndrim dhe qëndroi e palëkundur. Pozicioni i saj ishte formuluar që në vitin 1873 nga Gjykata e Lartë e Bombajit, e cila deklaroi:
“Një vakëf për një familje krijon një trashëgimi të përjetshme të natyrës më të keqe, sepse pengon shitjen e pronës përgjithmonë dhe e detyron përdorimin e saj në një mënyrë që, me rritjen e natyrshme të pasardhësve, do të bëhej e pamundur. Madje, edhe nëse do të ishin të gatshëm të jetonin së bashku në një çati përgjatë gjithë brezave, kjo zor se do të ishte e mundshme.”
Ky argument sugjeronte se vakëfet familjare ishin një pengesë për zhvillimin ekonomik dhe nxisnin stagnimin duke ruajtur tokën të bllokuar për gjenerata të tëra.
Megjithatë, jo të gjithë britanikët ishin dakord me këtë logjikë. Disa gjykatës të tjerë britanikë, të cilët e kuptonin më mirë realitetin indian, kritikuan vendimin. Njëri prej tyre, Sir W. Comer Pethersan, Kryegjyqtar i Gjykatës së Lartë të Kalkutës, shkroi në një artikull të publikuar në Law Quarterly Review (prill 1899):
“Familja e përbashkët është një institucion i shenjtë për indianët, i cili u ka mundësuar të mbijetojnë për shekuj pa pasur nevojë për ligje të posaçme për të varfërit, spitale publike ose institucione bamirësie. Një nga gjërat më të çuditshme në historinë e administrimit të ligjit lindor nga gjykatësit evropianë ka qenë mënyra këmbëngulëse me të cilën ata e kanë sulmuar këtë institucion, duke mbrojtur interesat e huadhënësve—në të njëjtën mënyrë siç kanë sulmuar vakëfet familjare myslimane, të cilat përdoren nga myslimanët në të gjitha vendet për të mbrojtur pronat e tyre.”
Kështu, pati një debat të madh, ku nga njëra anë ishte qeveria koloniale britanike që sulmonte jo vetëm vakëfet, por edhe sistemin e familjes së gjerë indiane, dhe nga ana tjetër, myslimanët dhe disa gjykatës britanikë që e shihnin këtë si një sulm ndaj një sistemi shoqëror dhe institucioneve që kishin përbërë për shekuj shtyllën kurrizore të shoqërisë indiane. Mbi të gjitha, ky debat nuk ishte i kufizuar vetëm në Indi, por u zhvillua në të gjithë botën myslimane, nga Afrika e Veriut nën sundimin francez, nëpër Perandorinë Osmane, e deri në Indi. Kudo, kolonialistët ose modernistët i sulmonin këto institucione, ndërsa myslimanët përpiqeshin t’i mbronin me të gjitha mënyrat e mundshme. Në Indi ndodhi një zhvillim unik: reagimi i myslimanëve kulmoi kur Muhammad Ali Xhinnah propozoi Ligjin për Vlefshmërinë e Vakëfeve Myslimane në vitin 1911. Qëllimi i tij ishte të eliminonte argumentin kryesor mbi të cilin Gjykatat e Larta dhe Këshilli Privat kishin refuzuar të njihnin vakëfet familjare, përkatësisht që një vakëf ishte i vlefshëm vetëm nëse kishte një qëllim bamirës ose fetar. Projektligji u miratua më 17 shkurt 1913. Ky ligj e bëri të ligjshme për një mysliman të krijojë një vakëf për mirëmbajtjen dhe mbështetjen e familjes, fëmijëve ose pasardhësve të tij. Përveç kësaj, nëse themeluesi ishte hanefi, ai mund ta bënte këtë edhe për mirëmbajtjen e vet personale ose për shlyerjen e borxheve të tij nga të ardhurat dhe përfitimet e pronës së vakëfit, me kusht që përfitimi përfundimtar t’u rezervohej të varfërve. Ligji gjithashtu përcaktoi që një vakëf nuk do të quhej i pavlefshëm vetëm sepse përfitimet për të varfrit ishin shtyrë deri pas zhdukjes së familjes së themeluesit. Ky ligj zbatohej në të gjithë Indinë, me përjashtim të disa territoreve të veçanta.
Ky ishte me të vërtetë një zhvillim unik, për të cilin, me retrospektivë, merita duhet t’u njihet britanikëve. Në fakt, po të mos kishte qenë për sundimin relativisht më liberal britanik, vakëfet familjare në Indi do të kishin pësuar të njëjtin fat si ato në Algjeri. Në Algjeri, myslimanët mbetën një popullsi tërësisht e kolonizuar, pa asnjë të drejtë politike. Në Indi, përkundrazi, një numër i kufizuar “vendorësh” gëzonte të drejtën e përfaqësimit, gjë që u mundësoi të përdorin procesin legjislativ për të sfiduar vendimet e Këshillit Privat. Pra, ndërsa në Algjeri procesi legjislativ u përdor për të çmontuar vakëfet familjare, në Indi ai u përdor për t’i shpëtuar ato.
Me pak fjalë, në njërin skaj të botës myslimane, orientalizmi francez ndërmori një sulm cinik dhe të suksesshëm kundër vakëfeve familjare, duke i denoncuar si një shmangie të paligjshme dhe joetike të ligjit islam të trashëgimisë—pra, duke shfrytëzuar një mospërputhje të vjetër brenda jurisprudencës islame, me të cilën myslimanët kishin jetuar për shekuj. Ndërsa, në skajin tjetër, në Indi, politikanët myslimanë arritën ta bindin qeverinë britanike se këto vakëfe ishin një praktikë e lashtë dhe e pranuar nga ligji islam.
Debati mbi vakëfet familjare në Indi vazhdoi edhe pas pavarësisë. Fyzee argumentoi se ato nuk duhej të ishin rivendosur kurrë dhe përmendi me admirim Egjiptin (1952) dhe Sirinë (1949), të cilat i kishin ndaluar këto lloj vakëfesh. Një tjetër modernist, Latifi, bëri këtë argument:
“Pasojat shoqërore të vakëfeve familjare ishin shkatërrimtare. Ato penguan çdo iniciativë të myslimanëve në drejtim të industrisë. Krijuan një klasë të mjeruar përfituesish të ardhurash, të privuar nga çdo nxitje ekonomike, të cilët përfundimisht u bënë një barrë për shoqërinë. Të shqetësuar nga këto probleme, juristët modernë mbështesin shfuqizimin e Aktit të vitit 1913, duke rikthyer kështu ligjin në gjendjen e shpallur nga Këshilli Privat në vitin 1894. Duhet shtuar se ky vendim ka qenë dhe është ende ligji për myslimanët në Kenia që nga viti 1894. Duke pasur parasysh ndryshimet e fundit të bëra në vakëfet familjare në Egjipt, Siri, Tunizi dhe Liban, myslimanët (e Indisë) duhet të rishikojnë qëndrimin e tyre dhe të adoptojnë një qasje më realiste.”
Halid Rashid është pro vakëfeve familjare, por thekson nevojën për reformë. Sipas Rashidit, problemi kryesor është fragmentimi, pasi brezat pasues marrin pjesë gjithnjë e më të vogla të të ardhurave, një pjesë e të cilave shkon për avokatët. Ai propozon krijimin e një forme të kufizuar vakëfi familjar, të themeluar për një periudhë të caktuar, për shembull, për dy breza, pas së cilës vakëfi mund të riorganizohet, me kusht që përfituesit të bien dakord për këtë.
Paras Diwan ka një qasje shumë më radikale dhe argumenton: “Kjo nuk është një zgjidhje e re. Egjipti reformoi vakëfet familjare në këtë mënyrë në vitin 1946 dhe, meqë përvoja tregoi se kjo nuk solli përmirësim, ai i ndaloi plotësisht në vitin 1952.”
Me pak fjalë, debati mbi vlefshmërinë e vakëfeve familjare nuk u përfundua me fitoren e Xhinnahut në Indi. Modernistët indianë, ende nën ndikimin e vlerave britanike, vazhdojnë të diskutojnë mbi përparësitë e shfuqizimit të këtyre institucioneve, duke mos marrë parasysh faktin se ato konsiderohen plotësisht të ligjshme nga perspektiva islame.
Humbja në shkallë të gjerë e tokave vakëf është një tjetër zhvillim pas pavarësisë së Indisë. Shumë vakëfe në Indi ishin të pajisura me toka bujqësore. Shumë prej tyre punoheshin nga qiramarrës në bazë të ndarjes së prodhimeve, me kujdestarët që vepronin si pronarë tokash në mungesë. Pas pavarësisë, shumë shtete vendosën të shfuqizonin sistemet e zamindarëve dhe jagirdarëve dhe të prezantonin reforma agrare. Gjatë këtyre ndryshimeve radikale, vakëfet gjithashtu humbën tokat e tyre, përveç atyre që kultivoheshin personalisht nga kujdestarët.
Në shumë vende, qiramarrësit u bënë pronarë të plotë të tokës pasi paguanin shumat e përcaktuara qeverive shtetërore. Vetëm më vonë u kuptua se vakëfet ishin themeluar si të përhershme dhe se bamirësitë do të shembeshin nëse do t’u hiqej burimi i tyre i të ardhurave. Prandaj, u parashikuan dispozita në ligje të ndryshme për t’u dhënë vakëfeve të ardhura të përhershme (anuite).
Duket se këto të ardhura nuk u paguan në mënyrë të njëjtë për të gjitha vakëfet. Vakëfet që ishin tërësisht bamirëse ose publike morën anuite të mjaftueshme, por ato që ishin pjesërisht të tilla (p.sh., vakëfet familjare) nuk morën anuite të mjaftueshme. Vakëfet tërësisht familjare morën vetëm një kompensim të pjesshëm, por asnjë anuite. Për rrjedhojë, këto vakëfe familjare u përballën me një likuidim de facto.
Ligji për Përvetësimin e Pasurive në Bengalin Perëndimor i vitit 1953 garantoi një anuite të përhershme, të barabartë me të ardhurat normale vjetore të pronës, për të gjitha vakëfet publike, fetare ose bamirëse. Nga ana tjetër, vakëfet e përziera, pra ato që ishin pjesërisht familjare dhe pjesërisht publike, nuk morën anuite, por vetëm një kompensim ad hoc në këste. Meqenëse 90% e vakëfeve në Bengalin Perëndimor ishin të përziera, pothuajse i gjithë institucioni i vakëfit në këtë shtet ishte në prag të zhdukjes. Kjo ishte tepër për Qeverinë Qendrore. Ajo ndërhyri dhe Qeveria Shtetërore pranoi të bënte një ndryshim për të lejuar dhënien e anuites për pjesën e rezervuar në vakëfet dhe fondet e përziera për qëllime bamirëse dhe fetare.
Ligji për Shfuqizimin e Zamindarëve dhe Reformat Agrare në Bihar i vitit 1950 garantoi anuite të përhershme vetëm për ato vakëfe të dedikuara ekskluzivisht për qëllime bamirëse, me kusht që paga ose ndonjë shpërblim tjetër i pagueshëm për ndonjë kujdestar (myteveli) të mos kalonte 15% të të ardhurave neto të dedikuara. Të gjitha këto zhvillime tregojnë se ndikimi britanik dhe diskriminimi i vazhdueshëm kundër vakëfeve familjare mbeten ende një realitet në Indi.
