Republika thjesht vazhdoi procesin që ishte nisur nga vetë osmanët gjatë periudhës së Tanzimatit. Kjo mund të duket e çuditshme, pasi pothuajse të gjitha arsyet që kishin nxitur armiqësinë e qeverive osmane – si provizionizmi, zvogëlimi i tokave miri për shkak të zgjerimit të vazhdueshëm të tokave vakëf dhe intensifikimi i nacionalizmit – kishin humbur kuptimin në këtë epokë të re. Megjithatë, drejtuesit e republikës vazhduan të ishin armiqësorë ndaj vakëfeve. Kjo armiqësi ishte kryesisht e drejtuar kundër vëllazërive islame, por edhe vakëfet u vunë nën sulmin republikan, pasi pretendohej se ato financonin këto vëllazëri.
Shkatërrimi më i madh republikan duket se zgjati për rreth një çerek shekulli: nga mesi i viteve 1920 deri në vitet ’50. Duket se ideja e shkatërrimit po bëhej një çështje popullore, pasi dihet që gjatë zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 1931 shumë kandidatë parlamentarë e kishin vendosur zhdukjen e vakëfeve në krye të listës së premtimeve. Është e kuptueshme që ata që përfitonin nga shitja e pronave vakëf përshëndetën situatën. Për më tepër, kjo ishte në përputhje me ideologjinë e partisë. Në një raport të vitit 1939 thuhej se kjo shitje e gjerë e pronave vakëf ishte në përputhje me parullën “për popullin” të Partisë Popullore, sikur ato që po shiteshin të mos ishin dhuruar pikërisht “për popullin” që në fillim.
Procesi i shkatërrimit mori hov të ri në vitin 1937 me krijimin e Komisionit për Shfuqizimin e Vakëfeve. Sa i çuditshëm mund të duket, ky “komision” u krijua brenda vetë Drejtorisë së Përgjithshme të Vaqfeve (CWA). Kështu, kjo drejtori synonte vetëshkatërrimin! Pasoi një valë shitjesh që u shtri në mbarë vendin. Për më tepër, ajo që mund të përshkruhet si një aktivitet i çrregullt shitjesh duket se u shndërrua në një politikë shumë më sistematike të ndjekur nga Kryeministria përmes zyrave të guvernatorëve provincialë, inspektorëve të përgjithshëm dhe vetë Drejtorisë së Përgjithshme të Vakëfeve.
Kur u bë e qartë se një pjesë e madhe e pronave vakëf mund të merrej, ministritë nisën të konkurrojnë për to. Pretenduesi i parë, i armatosur me Ligjin për Njësinë e Arsimit (Tevhid-i Tedrisat Kanunu) të vitit 1924, ishte Ministria e Arsimit. Ndërkohë, edhe Ministria e Brendshme kërkoi ndërtesat dhe truallin e tyre për nevojat e veta. Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve kundërshtoi të dyja pretendimet, duke argumentuar se vetëm ndërtesat vakëf të ndërtuara posaçërisht për shkolla duhet t’i nënshtroheshin këtij ligji, ndërsa shkollat e lidhura me xhamitë ishin kryesisht institucione fetare. Rezultati ishte një konfuzion total, i cili çoi në zbatime kontradiktore.
Konfuzioni ilustrohet nga vendimi i marrë nga Kryeministria, sipas të cilit vetëm shkollat dhe bibliotekat duhej të dorëzoheshin, ndërsa teqët, zavijet dhe asetet vakëf që gjeneronin të ardhura nga qiratë përjashtoheshin nga ligji. Institucionet që do të dorëzoheshin duhej të regjistroheshin nga Zyra e Hipotekës (Tapu) nën pronësinë e re. Meqenëse Ligji për Njësimin e Arsimit i bënte të gjitha institucionet arsimore përgjegjësi kryesore të Ministrisë së Arsimit, të gjitha të ardhurat vakëf të dedikuara për arsimin duhej të regjistroheshin nga vakëfet përkatëse dhe të transferoheshin te kjo ministri.
Këtyre rregulloreve iu shtua një tjetër më e habitshme: institucionet arsimore të lidhura me xhamitë mund të merreshin nga zyrat shtetërore dhe, nëse vakëfet dëshironin të përfitonin të ardhura nga qiratë e këtyre pronave, ato mund ta bënin këtë duke paguar vlerën e tregut të përcaktuar nga autoritetet lokale. Ky ishte një dekret unik që lejonte konfiskimin e pronës vakëf pa asnjë kompensim dhe më pas i jepte pronarit të diskriminuar mundësinë për ta blerë atë sërish me çmimin e tregut, edhe pse kishte qenë pronar për shekuj me radhë. Vështirë se mund të gjendet një shembull më i mirë për të treguar deri në çfarë shkalle sistemi i vakëfeve iu nënshtrua shkatërrimit të qëllimshëm.
Një shembull shumë interesant i mënyrës se si ky ligj u zbatua në provinca zbulohet nga situata në Kastamonu. Në vitin 1925, myftiu i Kastamonut u ankua zyrtarisht dhe informoi eprorët e tij se, megjithëse ligji e parashikonte qartë që medresetë e lidhura me xhamitë nuk duhej të shiteshin, një komision i ngritur nga guvernatori i qytetit kishte vendosur të vazhdonte me këto shitje dhe kishte nisur ankande publike. Mesa duket, shitjet u përfunduan pavarësisht protestave të tij.
Öztürk, një studiues turk mbi vakëfet, zbuloi në vitin 1989 fatin e pronave vakëf të Kastamonut të shitura në këtë mënyrë. Toka ngjitur me xhaminë Nasrullah iu dha Dhomës së Tregtisë lokale; medreseja Abdülbaki Numaniye u mor nga Klubi i Shoferëve; medreseja Nurullah Kadı u shndërrua në një parkim; ndërsa medresetë Sıddıkiye dhe Ziyaiye u kthyen në kafene, dhe kështu lista vazhdon të zgjatet.
Me pak fjalë, medresetë, institucione arsimore shekullore, u shitën dhe, në fakt, u humbën për kauzën e arsimit në një proces masiv shkatërrimi. Administrata e Vakëfeve fillimisht u përpoq të kundërshtonte këtë proces, por në fund u dorëzua dhe pranoi humbjen. Pronat vakëf u uzurpuan dhe u shitën. Fillimisht, statusi i vakëfit merrej parasysh gjatë këtyre shitjeve. Por përfundimisht kjo situatë u kontestua nga Ministria e Arsimit, e cila kërkoi të drejtën për të kontrolluar të gjitha pronat vakëf pa marrë parasysh statusin e tyre, qoftë nëse ishin mülhak dhe të menaxhuara nga kujdestarët e tyre, apo mazbut, të menaxhuara nga Administrata e Vakëfeve.
Përmbledhje e procesit të shkatërrimit të vakëfeve në Turqi
- Hapi vendimtar ishte deklarata që të ardhurat e vakëfeve do të mblidheshin nga Ministria e Financave. Ky vendim, i marrë gjatë periudhës së Tanzimatit (viteve 1830), e la sistemin e vakëfeve plotësisht në mëshirën financiare të kësaj ministrie.
- Autoriteti qendror filloi të marrë përqindje gjithnjë e më të mëdha të këtyre të ardhurave, ndërsa kthimi i tyre te vakëfet u vonua ose u përgjysmua. Borxhi i shtetit ndaj administratës së vakëfeve rritej vazhdimisht. Ankesat e Ministrit të Vakëfeve drejtuar Ministrisë së Financave nuk dhanë rezultat.
- Ndërkohë që të ardhurat e saj u uzurpuan, Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve (VGM – Vakıflar Genel Müdürlüğü) u detyrua të investonte dhe të menaxhonte disa ndërmarrje shtetërore që krijonin humbje, tërësisht të pa lidhura me sistemin vakëf. Për më tepër, ajo u detyrua të blinte aksione të këtyre ndërmarrjeve dhe më pas t’i rishiste me çmim të ulët bashkive.
- Të gjitha të ardhurat dhe asetet e vakëfeve të lidhura me arsimin u transferuan te Ministria e Arsimit.
- Shkatërrimi i sistemit vakëf fitoi më shumë legjitimitet përmes kësaj ideologjie të republikës.
- Përmes sistemit icareteyn ish-qiramarrësit u bënë bashkëpronarë të pronave vakëf dhe u nxitën fuqishëm nga shteti që të blinin pjesën e mbetur të aseteve vakëf.
- Kur qiramarrësit e mëparshëm nuk arritën t’i blinin këto prona, u organizuan ankande ku asetet, përfshirë edhe disa xhami, thjesht u shitën ofertuesit më të lartë.
- Drejtoria u bë përgjegjëse direkte për shpërbërjen e vet.
- Shkelja më dramatike ndaj personalitetit juridik të vakëfeve ndodhi në vitin 1954, kur të gjitha vakëfet monetare u shfuqizuan dhe kapitali i konfiskuar i tyre u përdor për financimin e Bankës së Vakëfeve (Vakıflar Bankası).
