Duke filluar me sundimin e Mehmet Ali Pashës, u nis një valë e re centralizimi e sistemit të vakëfeve. Duke vënë re se vakëfet kishin hequr të paktën një të pestën e tokës nga taksimi, Mehmet Ali filloi të rivendoste kontrollin shtetëror. Përpjekja e tij kulmoi me regjistrimin kadastral të viteve 1813-14, i cili hapi rrugën për riklasifikimin e shumë tokave vakëf si tokë miri, pra tokë në pronësi të shtetit që i nënshtrohej taksimit.
Ismaili e vazhdoi këtë politikë duke themeluar për herë të parë Ministrinë e Vakëfeve. Kjo ministri mori nën kontroll shumë vakëfe nga naziret (këshilltarët), pozita e të cilëve nuk ishte në përputhje me ligjin. Pas pushtimit britanik, fuqia e nazireve u zvogëlua edhe më shumë me Rregulloren e Administrimit të Vakëfeve të korrikut 1895, e cila mbeti në fuqi me ndryshime të vogla deri në mesin e shekullit të 20-të.
Megjithatë, një konflikt i ri ndërmjet britanikëve dhe Hedivit u përqendrua te vetë Ministria e Vakëfeve. Duke kuptuar që britanikët kishin filluar ta përdornin ministrinë si një arenë për politikat e tyre, Taufiku e suprimoi Ministrinë e Vakëfeve në vitin 1884 dhe krijoi në vend të saj një Administratë të Përgjithshme, që i përgjigjej drejtpërdrejt atij. Së shpejti shpërtheu një debat i ashpër mbi kontrollin e sistemit egjiptian të vakëfeve. Në fund, u arrit një kompromis: kërkesat britanike për të rikthyer ministrinë duhej të plotësoheshin, por ministria ruajti autonominë financiare dhe administrative, ndërsa ministri duhej të emërohej drejtpërdrejt nga Hedive.
Gjatë Monarkisë Kushtetuese (1923-52), mbreti u përpoq të ruante të drejtën tradicionale të sundimtarit për të administruar vakëfet. Bazuar në nenin 153 të Kushtetutës së vitit 1923, i cili rregullonte mënyrën se si mbreti ushtronte autoritetin e tij mbi institucionet fetare, ai vazhdoi ta konsideronte Ministrinë e Vakëfeve si një organ personal të tijin. Kjo qasje konfirmohet nga një urdhër i lëshuar nga Kabineti Mbretëror në gusht të vitit 1948, në të cilin i kërkohej Ministrit të Vakëfeve të transferonte administrimin e një vakëfi të themeluar nga Hedive Ismaili nga ministria te Divani i vakëfeve mbretërore private. Ky urdhër u zbatua dhe ky vakëf, së bashku me shumë të tjerë, iu dorëzua kontrollit mbretëror gjatë viteve 1945-1949.
Ndërkohë, prirja universale e sistemit të vakëfeve për t’u zgjeruar u vu re edhe në Egjipt: tokat vakëf po shtoheshin me një mesatare prej 20,000 feddan në vit gjatë fillimit të viteve ’20. Pikërisht kur disa individë të shqetësuar filluan të druheshin se pjesa më e madhe e tokave të Egjiptit do të shndërrohej në toka vakëf, lajmet për reformat radikale turke arritën në Egjipt dhe u përshëndetën nga disa reformatorë egjiptianë nga tribuna parlamentare. Ligji i vitit 1926 në Turqi, i miratuar disa muaj përpara braktisjes së përgjithshme të Sheriatit, parashikonte likuidimin e vakëfeve, dhe siç kemi parë më lart, kjo çoi në një shkatërrim masiv të pronave vakëf turke. Në të njëjtin vit, Komiteti i Vakëfeve në Dhomën e Deputetëve të Egjiptit, duke paraqitur raportin e tij mbi buxhetin e Ministrisë së Vakëfeve, bëri kritika të ashpra ndaj sistemit dhe theksoi:
“Këto dhe konsiderata të tjera e bëjnë të domosdoshme që Parlamenti dhe ata që kujdesen për çështjet ekonomike dhe sociale të vendit të shqyrtojnë nëse ky sistem duhet, apo nuk duhet, të vazhdojë.”
Me pak fjalë, ndikimi i modernizmit në çështjet e vakëfeve kishte mbërritur në Egjipt përmes Turqisë, dhe egjiptianët, ndoshta për herë të parë, filluan të mendojnë për mundësinë e eliminimit të të gjithë sistemit.
Të armatosur me lajmet e “reformave” nga Turqia, reformistët egjiptianë nisën një fushatë duke përpjekur të provojnë se Islami në formën e tij origjinale nuk ishte i papajtueshëm me idetë liberale perëndimore, dhe se vetëm më vonë korrupsionet kishin çuar në praktika që binin ndesh me pikëpamjet moderne. Kështu, polemikat e ashpra dhe kritikat e vazhdueshme të vërejtura diku tjetër u shfaqën edhe në Egjipt. Modernistët përsëritën tezën e orientalizmit se vakëfet familjare nuk kishin asnjë bazë fetare dhe për rrjedhojë mund të reformoheshin sipas kërkesave moderne. Për më tepër, kishte ankesa të vazhdueshme nga përfitues të shumtë që administruesit e vakëfeve ishin të pandershëm, arbitrarë dhe neglizhentë, por nuk mund të mbanin kurrë përgjegjësi në mënyrë të kënaqshme. Gjithashtu, argumentohej se një pjesë e konsiderueshme e burimeve materiale dhe madje edhe njerëzore të vendit qëndronte e papërdorur nën “dorën e vdekur”, me shtëpi të rrënuara për shkak të mungesës së mirëmbajtjes, prona të varfëruara për mungesë zhvillimi dhe përfitues dembelë për shkak të mungesës së stimulit për të punuar.
Këto sulme duhet të konsiderohen si pjesë e një sulmi të koordinuar ndaj sistemit, të fuqizuar nga teoritë sociale dhe ekonomike perëndimore, të frymëzuara nga filozofët francezë të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe Revolucioni. Siç kemi parë më parë, ishte nën ndikime të ngjashme që reformatorët turq kërkuan eliminimin e plotë të vakëfeve me arsyetimin se shpërndarja e tyre e gjerë dëmtonte ekonominë publike në favor të pasurive familjare të përhershme të një natyre shumë të dëmshme. Dhe shumë më herët, ende nën të njëjtat ndikime, Mehmet Ali në Egjipt kishte lëshuar iraden e tij të famshme duke ndaluar krijimin e çdo vakëfi të ri.
Dy grupe të fuqishme, ulematë dhe mbretërorët, ofruan kundërshtim ndaj reformistëve. Anëtari më i spikatur i të parëve ishte Shejh Muhamed Behiti, ish-Muftiu i Aleksandrisë, mendimi i të cilit, siç mund të kujtohet, ishte kërkuar nga Suhrawardi për vakëfet me para. Në dy leksione të mbajtura në përgjigje të modernistëve, Shejh Behiti hodhi poshtë pretendimin se vakëfi nuk kishte bazë fetare dhe se ishte ekonomikisht i dëmshëm. Ai theksoi rëndësinë jetike të këtij institucioni për zbutjen e varfërisë, edukimin dhe shëndetësinë. Po të mos ishin vakëfe, tha ai, shumë prona do të kishin rënë në duart e huadhënësve të huaj.
Mbretërorët, të kryesuar nga Princi Omer Tusun, nisën ofensivën e tyre kundër projektligjeve reformiste për vakëfet, duke argumentuar se ato impononin kufizime mbi të drejtat e pronësisë dhe se fryma e propozuar e ligjit tregonte mosrespektim për pronat e familjeve të mëdha. Gjatë debatit në senat, mbretërorë të tjerë sfiduan modernistët dhe theksuan dobinë e vakëfeve familjare.
Eksponenti kryesor i pikëpamjes moderniste ishte Muhamed Ali Alluba Pasha nga Partia Kushtetuese Liberale, i cili dikur kishte qenë Ministër i Vakëfeve. Në një projektligj të paraqitur në parlament në vitin 1927, ai propozoi që në të ardhmen vakëfet familjare të ishin të përkohshme dhe të kishin një afat maksimal prej 30 vitesh. Për më tepër, në një seri leksionesh ai argumentoi për ndalimin e praktikës së primogjeniturës de facto, anulimin e vakëfeve familjare të krijuara para një date të caktuar dhe dhënien e së drejtës përfituesve që të ndanin pronën e vakëfit në vakëfe të veçanta sipas pjesës së secilit nga të ardhurat. Disa nga këto ide u përvetësuan nga të tjerë dhe më në fund u përfshinë në Ligjin për Vakëfet të vitit 1946.
Reformatorë të tjerë nuk u kënaqën me propozimet e Alluba Pashës dhe kërkuan asgjë më pak sesa shfuqizimin e plotë të vakëfeve familjare. Ata përbënin një grup heterogjen pa ndonjë lidhje të përbashkët. Disa ishin intelektualë të orientuar nga Perëndimi, ndërsa të tjerë, të udhëhequr nga ‘Abdulhamid Abdulhakk, themeluesi i Partisë së Punëtorëve Egjiptianë, ishin socialistë të drejtpërdrejtë. Slogani kryesor i kësaj partie, i ngjashëm me atë të Partisë Popullore Turke, ishte shfuqizimi i plotë i vakëfeve familjare. Madje edhe Kushtetuesit Liberalë dhe Fashistët kërkonin ndalimin e krijimit të vakëfeve të reja familjare. Përpjekjet e këtyre grupeve u ndërprenë kur vetë parlamenti u shpërbë.
Kështu, “shpërbërja ishte fati i Parlamentit përpara se të bëhej fati i vakëfit”.
Në vitet 1936 dhe 1937 u rifilluan përpjekjet për modernizim, të cilat kulmuan me Ligjin nr. 48 të vitit 1946. Ky ligj synonte të ndalonte praktikën de facto të primogjeniturës duke kufizuar krijimin e vakëfeve të reja, duke reduktuar kështu motivin për të kthyer pronat në vakëf. Ai gjithashtu vendosi një afat maksimal prej 60 vitesh për vakëfet familjare, ndërsa konfirmoi se vakëfet publike, të njohura si vakëfe hajri, mund të krijoheshin në përjetësi. Për më tepër, propozimi i mëparshëm i Alluba Pashës u pranua dhe përfituesve iu lejua të ndanin vakëfin e tyre në vakëfe të veçanta sipas pjesës së të ardhurave që u takonte.
Kjo reformë përfaqëson një ndryshim pothuajse revolucionar në sistemin e vakëfeve. Megjithatë, ajo u lehtësua nga fakti se vetë Ebu Jusufi kishte mbajtur qëndrimin se një vakëf mund të bëhej në mënyrë të vlefshme për përfitimin e një individi të caktuar, pas vdekjes së të cilit prona do t’u kthehej trashëgimtarëve të themeluesit. Autoritetet malikite gjithashtu mbështesnin një propozim të tillë. Pavlefshmëria e çdo vakëfi familjar që tejkalonte kufijtë e përcaktuar u mbështet duke iu referuar juristëve që mbanin qëndrimin se vakëfet familjare në tërësi ishin të pavlefshme. Vetëm një vakëf për një xhami ose varrezë duhet të jetë domosdoshmërisht i përhershëm, pasi për këtë pikë pothuajse të gjithë juristët janë dakord.
Lexuesi mund të pyesë për arsyen e kufizimit të jetëgjatësisë së vakëfeve familjare. Kjo arsye është shpjeguar në Memorandumin Shpjegues, ku vakëfet familjare konsiderohen një formë ndalimi për një seri personash ende të palindur, për karakterin dhe aftësitë e të cilëve themeluesi nuk mund të kishte asnjë njohuri. Megjithatë, motivi i vërtetë duhet kërkuar diku tjetër.
Ndërprerja e një vakëfi në varësi të zhdukjes së një përfituesi duhet të lidhet me përpjekjet për ta bërë një vakëf më të ngjashëm me pronën private. Këto përpjekje janë të dukshme edhe në dispozitat për ndarjen e detyrueshme dhe përfundimtare të pjesës së çdo përfituesi nga vakëfi, duke përcaktuar që ai vetë të emërohej administrator i tij dhe duke siguruar që pjesa e çdo përfituesi në të ardhurat e vakëfit të kalonte gjithmonë drejtpërdrejt te pasardhësit e tij, pa u ndërprerë padrejtësisht. Kur këto dispozita nuk janë të zbatueshme, administratori duhet të zgjidhet, kur është e mundur, nga vetë përfituesit dhe kryesisht sipas vullnetit të atyre që kanë të drejtat kryesore. Ky person, për më tepër, do të mbahet përgjegjës ndaj përfituesve për neglizhencë ose keqbërje dhe mund të dënohet nëse nuk paraqet llogaritë e tij, së bashku me faturat mbështetëse, sa herë që gjykata e kërkon këtë.
Për të afruar vakëfin më pranë pronës private, ligji përcakton gjithashtu që nëse gjykata ndan një vakëf ose nëse një përfitues ka një pjesë të veçantë në të, çdo përfitues duhet të bëhet administrator i pjesës së tij, edhe nëse kjo bie ndesh me dispozitat e themeluesit! Neni 49 ofron mbështetje shtesë duke përcaktuar që:
“Asnjë person i jashtëm nuk duhet të bëhet administrator i një vakëfi nëse një nga përfituesit është i përshtatshëm për ta administruar atë; ndërsa nëse ata me të drejtat kryesore bien dakord për zgjedhjen e një administratori të caktuar, Kadiu duhet ta emërojë atë përveç rastit kur kjo bie ndesh me interesat e përgjithshme…”
Arsyet që shtynë këto risi janë theksuar në Memorandumin Shpjegues si më poshtë:
“Një ndër shkaqet kryesore të ankesave kundër sistemit të vakëfeve ka qenë se shumica prej tyre shtypin përfituesit dhe i zhveshin nga të drejtat e tyre… dhe neglizhimi i turpshëm i vetë vakëfit që shkakton ulje të të ardhurave dhe shpesh rrënim të pronës ose madje humbjen e saj të plotë… Arsyeja për këtë është thjesht se ata nuk veprojnë fare në interes të vetes… sepse është e rrallë që një person që vepron në interes të tjetrit të jetë i lirë nga lakmia, zilia dhe neglizhenca…”
Prandaj, Ligjvënësi e gjeti zgjidhjen për këtë problem të ndërmjetësimit duke e bërë çdo përfitues, sa herë që është e mundur, përgjegjës direkt për pjesën e tij të vakëfit. Baza juridike për këtë reformë gjendet në doktrinën hanefite që thotë se kadiu, në interes të vakëfit, mund të largojë një administrator dhe të caktojë një tjetër në vend të tij, edhe nëse i pari ishte njeri i drejtë dhe ishte emëruar nga themeluesi.
Një goditje tjetër e rëndë për vakëfet tradicionale familjare egjiptiane erdhi nga regjimi ushtarak dhe Ligji i Reformës Agrare (14 shtator 1952), i cili shpalli se të gjitha vakëfet përveç atyre për qëllime bamirësie konsiderohen të pavlefshme (si ato ekzistuese ashtu edhe ato që do të krijoheshin në të ardhmen). Pronat e vakëfeve ekzistuese do të ndaheshin midis përfituesve ose do t’i ktheheshin themeluesit nëse ai ishte ende gjallë dhe kishte rezervuar për veten të drejtën për ta revokuar vakëfin e tij.
Heqja e vakëfeve familjare thuhet se bazohet në parimet e Sheriatit, si dhe në parimet e socializmit të sapo vendosur. Nuk ka dyshim se ndërsa Sheriati shërbeu thjesht si një pretekst, socializmi ishte motivi i vërtetë. Kjo konfirmohet gjithashtu nga veprimet e mëvonshme gjatë epokës së Naserit. Kur vakëfet familjare u shfuqizuan, Ministria e Vakëfeve mori në administrim të gjitha vakëfet e tilla. Për më tepër, Ministria u autorizua të shpërndante të ardhurat e vakëfeve pa iu referuar kushteve origjinale të vendosura nga themeluesi. Kjo u pasua nga Ligji nr. 547, 1953, i cili i hoqi themeluesit të drejtën për të emëruar një kujdestar të veçantë që do të merrte drejtimin e vakëfit pas tij.
Megjithëse heqja e vakëfeve familjare u përball me pak kundërshtime, ekzekutimi i ligjit u përball me disa vështirësi. Një vështirësi e madhe ishte ndarja e tepruar e pasurisë së vakëfit ndërmjet shumë përfituesve. Nëse një ndarje e tillë rezultonte në atë që secili përfitues merrte më pak se pesë feddane, kjo do të binte në kundërshtim me Ligjin e Reformës Agrare. Një vështirësi tjetër ishte dallimi i segmentit publik të vakëfit nga ai familjar, gjë që do të duhej pritur, pasi ligji islamik nuk ndjen nevojën për të dalluar mes dy të tillëve. Duke qenë se shumica e akteve të vakëfit nuk e shënonin qartë këto segmente, ky problem çoi në një sasi të madhe të rasteve gjyqësore.
Kur Mbretit Faruk iu dha shpërngulja më 26 korrik 1952, vakëfet publike që administroheshin nga Mbreti gjithashtu u morën nga Ministria. Kështu, më shumë se 100,000 feddane tokë vakëfi u morën. Një vit më vonë, një ligj i ri i dha Ministrisë së Vakëfeve të drejtën të administrojë të gjitha vakëfet publike. Vetëm at vakëfe që kishin pasur themeluesit që vepronin gjithashtu si besimtarë ishin të përjashtuar nga ky rregull.
Ky ligj u përball me kundërshtime të forta për arsyen se ishte:
- I papajtueshëm me kushtetutën pasi kushtetuta revolucionare kishte garantuar të drejtat e pronës.
- Në kundërshtim me Shariatin, i cila i jep prioritet të madh kushteve të përcaktuara nga themeluesi. Ky prioritet, është argumentuar, është i tillë sa që dispozita origjinale e vendosur nga një themelues vakëfi konsiderohet të jetë po aq e detyrueshme sa teksti i Shariatit.
Por, megjithë këto kundërshtime, transferimi u realizua gradualisht dhe shumica e besimtarëve i dorëzuan vakëfet e tyre në Ministri. Për më tepër, pa marrë parasysh kundërshtimet në pikën b, Neni 1 i të njëjtit ligj shpalli se Ministri i Vakëfeve kishte të drejtën të shpenzonte të ardhurat e çdo vakëfi publik për një qëllim të caktuar nga ai, pa qenë i detyruar nga kushtet origjinale të përcaktuara nga themeluesi.
Kjo shkelje flagrante e ligjit islamik u justifikua me arsyen se shumë vakëfe egjiptiane ishin fillimisht dedikuar për objektet në Turqi. Ky argument u bë shumë i njohur në mediat që mbështesnin ligjin e ri. Pra, për qëllime praktike, mund të argumentohet se vakëfet publike në Egjipt janë nacionalizuar: ato përfunduan duke u menaxhuar nga një departament qeveritar, i cili u autorizua të shpenzonte të ardhurat e tyre sipas nevojave të tij.
Goditja e fundit ndaj sistemit të vakëfeve në bujqësinë egjiptiane u dha nga një ligj i ri i shpallur më 18 korrik 1957. Sipas dispozitave të tij, të gjitha tokat bujqësore që i përkisnin vakëfeve publike do të transferoheshin në Komitetin e Reformës Agrare dhe do të shpërndaheshin sipas Ligjit të Reformës Agrare. Besimtarët e mëparshëm do të merrnin Obligacione të Reformës Agrare. Kapitali i këtyre obligacioneve do të transferohej në Organizatën Ekonomike të Qeverisë dhe do të investohej në projekte zhvillimi. Besimtarët e mëparshëm, nga ana tjetër, do të merrnin interesin që u takon nga obligacionet dhe fitimet e mëvonshme nga kapitali i investuar.
Ligji i vitit 1957 goditi sistemin e vakëfit nga të dyja anët; nga njëra anë, ai i hoqi vakëfeve publike të ardhurat nga tokat, ndërsa nga ana tjetër, ai u shndërrua në një pengesë të madhe për themelimin e vakëfeve të reja. Sigurisht, çdo person që mund të kishte në mendje të krijonte një vakëf të ri do të demoralizohej nga fakti se toka e tij do të kalonte në Komitetin e Reformës Agrare.
Kështu, një kombinim unik i shfuqizimit të vakëfeve publike, ndarjes së vakëfeve familjare ndërmjet përfituesve dhe nënshtrimit të plotë të tyre ndaj Ministrisë së bashku me reformën agrare do të thotë se nacionalizimi u pasua nga një proces masiv i privatizimit. Këto zhvillime lejuan qeverinë të konfiskojë pasuri të mëdha dhe t’i shpërndajë ato tek fshatarët pa tokë. Nëse, siç është argumentuar shpesh, pronësia private e tokës është më produktive se pjesëmarrja në bujqësinë e ndarë që praktikohej në tokat e vakëfit, atëherë produktiviteti total i bujqësisë egjiptiane duhet të ketë pasur një ndikim të rëndësishëm dhe pozitiv nga këto zhvillime.
Megjithatë, argumenti i mësipërm që toka e vakëfeve u shpërnda tek fshatarët pa tokë duhet të merret me një rezervë. Sepse, këto toka u shitën në ankand në vitet 1954 dhe 1955 dhe natyrisht përfunduan në duar të atyre që mund t’i blinin më lehtë. Në përgjithësi, rezultati përfundimtar i ligjeve republikane të vakëfit ka qenë që ato kanë likuiduar atë pjesë të pasurisë së vakëfit që përbëhej nga toka bujqësore dhe e kanë bërë të pabesueshëm krijimin e vakëfeve të reja nga toka bujqësore. Në të vërtetë, kur të gjitha vakëfet familjare të jenë ndarë ndërmjet përfituesve dhe të gjitha tokat e vakëfeve publike do të kalojnë në Komitetin e Reformës Agrare, do të mbetet vetëm një sipërfaqe e papërfillshme e vakëfeve familjare.
Më në fund, nenet që lidhen me llogaridhënien dhe përgjegjësinë e administratorëve e theksojnë shprehimisht se ata duhet të trajtohen si agjentë të përfituesve, duhet të paraqesin dokumentacion mbështetës për të gjitha shpenzimet e tyre, përveç atyre pikave për të cilat zakoni përcakton ndryshe, dhe duhet të bëjnë të mundur kompensimin për çdo humbje të shkaktuar nga fajet apo neglizhenca e tyre.
Megjithëse këto masa të marra nga regjimi i Nasserit, në një mënyrë të ngjashme me ato të marra nga kemalistët në Turqi, u provuan të dëmshme për sistemin e vakëfit egjiptian, ato përfundimisht arritën një “sukses” të kufizuar. Sepse u shfaq një reagim dhe në vitet 1970, nën Enver Sedat, u vërejt një ringjallje e vlerave islame, po ashtu, në një mënyrë të ngjashme me Turqinë, ku Ligji i Vakëfit i vitit 1967 arriti një ringjallje të sistemit të vakëfit turk. Megjithatë, është ende herët për të shkruar historinë e kësaj ringjalljeje në Egjipt, pasi rezultati i saktë i forcave të kundërta të sekularistëve dhe islamistëve nuk dihet ende.
