Pasi kemi paraqitur debatet juridike në lidhje me vakëfet monetare, tani jemi në pozitë të shqyrtojmë mënyrën se si këto vakëfe kanë funksionuar në histori. Për këtë çështje të veçantë, burimi më i rëndësishëm që kemi janë të ashtuquajturat Regjistrat e Inspektimit të Vakëfeve Monetare, të ruajtura në arkivat osmane. Në thelb, ekzistojnë dy arsye pse duhet t’u referohemi këtyre burimeve osmane: Së pari, edhe pse, siç është bërë e qartë më sipër, vakëfet monetare kanë ekzistuar dhe vazhdojnë të ekzistojnë në shumë vende të ndryshme, përdorimi më i gjerë i tyre është vërejtur në ekonominë osmane. Së dyti, jemi me fat që osmanët kanë qenë mbajtës të kujdesshëm të të dhënave. Për rrjedhojë, burimet arkivore osmane që kemi në dispozicion janë si të shumta, ashtu edhe jashtëzakonisht të detajuara. Me një burim kaq të pasur në dispozicion, historianët kanë qenë në gjendje të kryejnë studime të hollësishme mbi mënyrën se si këto vakëfe osmane kanë funksionuar në praktikë. Në seksionin vijues do të paraqitet një përmbledhje e një hulumtimi të fundit mbi këto vakëfe (Çizakça, 1995), duke e njohur lexuesin në mënyrë të plotë me këtë institucion ashtu siç ka funksionuar në histori. Në pjesën e mbetur të kapitullit do të jepet informacion mbi vakëfet monetare në pjesën tjetër të botës islame.
Një regjistër tipik i inspektimit të vakëfeve monetare osmane nga shekulli XVIII përmban informacionin e mëposhtëm:
- Emrin e vakëfit dhe qëllimin për të cilin ishte themeluar
- Emrin e lagjes dhe të qarkut ku ishte regjistruar vakëfi
- Emrin e kujdestarit (myteveliut) të vakëfit
- Periudhën kohore të mbuluar nga regjistrimi
- Kapitalin fillestar të vakëfit
- Shtesat e mëvonshme në kapitalin e vakëfit, qoftë nga individë apo nga vakëfe të tjera
- Bilancin e kapitalit të ri të formuar pas shtesave
- Të ardhurat e përftuara nga investimi i kapitalit të përgjithshëm të vakëfit në fund të vitit, të njohura si murabaha fi sene-î kâmile
- Qëllimin për të cilin ishte destinuar fitimi vjetor, d.m.th., shpenzimet (mesarif).
Pas këtij seksioni, regjistri përmbante një pjesë tjetër të quajtur zimem, e cila përfshinte informacion mbi huamarrësit:
- Emrat e huamarrësve
- Shumën e kapitalit të marrë hua nga secili huamarrës
- Qarkun ku banonte huamarrësi
- Përkatësinë fetare të huamarrësve
- Gjinia e huamarrësve
Është e rëndësishme të theksohet se këto regjistra na ofrojnë këtë informacion në një format të standardizuar për një periudhë prej më shumë se 300 vjetësh. Në këtë pikë, mund të jetë me interes të paraqitet një rast konkret vakëfi nga shekulli XVIII. Në hyrje të dokumentit jepet informacioni i mëposhtëm:
“Llogaria e të ardhurave dhe shpenzimeve të vakëfeve myslimane për qëllimin e ndihmës ndaj tatimeve avarız dhe nüzül për banorët e lagjes Orhan Gazi në qytetin e Bursës gjatë periudhës së kujdestarisë së Es-Sejjid Halil, kujdestari i këtij vakëfi, që nga fillimi i muajit Muharrem të vitit 1200 (1785) deri në fund të muajit Dhulhixhxhe të po atij viti.”
Ky vakëf i veçantë ishte themeluar me një kapital fillestar prej 2,377.5 kurush. Kësaj shume iu shtua fitimi i vitit të kaluar, duke e çuar kapitalin në 2,544 kurush. Pas kësaj, vërehet një dukuri interesante: tre vakëfe të tjera kishin kontribuar me shuma modeste në kapitalin e këtij vakëfi. Kontributi i parë, 50 kurush, ishte dhënë nga vakëfi i Aishe Hatun për qëllimin e recitimit të mevludit. Kontributi i dytë, 85 kurush, vinte nga vakëfi i Hatim Hatun, gjithashtu për recitimin e mevludit. Kontributi i tretë, 50 kurush, po nga vakëfi i Hatim Hatun, por këtë herë për blerjen e qirinjve për vakëfin e Orhan Gaziut. Si rrjedhojë, kapitali total i vakëfit u rrit nga 2,377.5 kurush në 2,729 kurush, një shtesë prej 351.5 kurush.
Ky kapital i zgjeruar më pas u shpërnda si kredi për 20 individë. Këto investime gjeneruan një fitim prej 257.5 kurush (murabaha fi sene-î kâmile), që përbënte 9.4% të kapitalit të investuar. Nga shuma e gjeneruar, 86.5 kurush u shpenzuan për ndihmën ndaj pagesave të tatimeve avarız dhe nüzül, për recitimin e mevludit, për blerjen e qirinjve, për pagën e kujdestarit dhe kontabilistit, si dhe për shpenzime të ndryshme. Shuma e mbetur, 171 kurush, e quajtur ziyade ez masraf, u shtua vitin e ardhshëm në kapitalin e vakëfit.
Ky shembull përmbledh mënyrën se si funksiononte në praktikë një vakëf monetar. Për ta përmbledhur:
- Kapitali i dhuruar shpërndahej si kredi për një numër huamarrësish.
- Fitimi nga ky investim shpenzohej për qëllime fetare dhe sociale.
- Nëse të ardhurat tejkalonin shpenzimet, si në këtë rast, teprica i shtohej kapitalit fillestar të vakëfit për vitin pasardhës.
- Zgjerimi i kapitalit nuk kufizohej vetëm në shtimin e fitimit të vitit të kaluar, por ndodhte edhe kur vakëfe të tjera kontribuonin në të.
