Ekonomiksi konvencional nuk ka qenë i mjaftueshëm për të përballuar këto sfida dhe, për pasojë, zgjidhjet duhen kërkuar në modele të tjera, siç është Ekonomiksi Islam. Mund të shtrohet pyetja: nëse mund të ketë Ekonomiks Islam, a nuk mund të ketë edhe Ekonomiks Konfucian? Përgjigjja ndaj kësaj është: pse jo? Sfidat me të cilat përballet njerëzimi janë tepër të mëdha për të përjashtuar kontributin e kujtdo; sa më i madh të jetë kontributi nga pjesë të ndryshme të njerëzimit, aq më i madh do të jetë suksesi ynë në përballimin e këtyre sfidave.
Vendet e Lindjes së Largët janë po aq të afta të japin kontribute të vlefshme për zgjidhjen e problemeve njerëzore sa edhe vendet e Perëndimit.
Arsyeja pse ekonomiksi konvencional, i vetëm, nuk arrin t’i përballojë këto sfida është se qasja e tij sekulariste i jep atij një sërë mangësish të brendshme. Një nga këto mangësi është theksimi i tepruar i materializmit, neutralitetit ndaj vlerave dhe lirisë së individëve për t’i shërbyer interesave të tyre vetjake dhe për të maksimizuar pasurinë dhe kënaqësinë e dëshirave të tyre. Nëse nuk ka kufizime morale mbi lirinë individuale dhe individët janë të lirë tu shërbejnë interesave të tyre vetjake në përputhje me shijet dhe preferencat e tyre të pakufizuara, atëherë çfarë ndodh me interesin shoqëror – si do të përmbushet ai? Përgjigjja që jep ekonomiksi konvencional është se interesi shoqëror do të përmbushet automatikisht përmes konkurrencës. Kjo, megjithatë, nuk ka rezultuar të jetë efektive. Edhe pse roli i konkurrencës në ekonomiks nuk mund të mohohet, ajo, e vetme, nuk është e mjaftueshme për të mbrojtur interesin shoqëror. Kjo sepse tregjet me konkurrencë të përsosur mbeten një ëndërr e parealizuar dhe ka shumë gjasa që të mbeten të tilla. Ekzistojnë një sërë mënyrash të fshehta për të penguar konkurrencën dhe funksionimin efikas të forcave të tregut. Prandaj, është e domosdoshme të ekzistojë një mekanizëm tjetër që plotëson rolin e konkurrencës në shërbim të interesit shoqëror.
Një tjetër mangësi e ekonomiksit konvencional është se ai përqendrohet vetëm në variablat ekonomike. Ai neglizhon rolin që faktorët moralë, psikologjikë, shoqërorë, politikë dhe historikë mund të luajnë në ndikimin mbi sjelljen njerëzore. Argumenti që jepet për neglizhimin e rolit të këtyre faktorëve është se ata nuk janë të matshëm dhe kërkojnë gjykime mbi vlerat, gjë që përbën një anatema për ekonomiksin. Megjithatë, edhe pse këta faktorë përfshijnë gjykime vlerore dhe nuk janë të matshëm, ata janë thelbësorë për realizimin e objektivave socio-ekonomike dhe nuk mund të injorohen. Sjellja njerëzore nuk ndikohet kryesisht nga forcat e tregut dhe mekanizmi i çmimeve; ajo ndikohet edhe nga një sërë faktorësh të tjerë. Si pasojë e këtij qëndrimi të ekonomiksit konvencional, ai nuk e njeh rolin që mund të luajnë vlerat morale në shpërndarjen dhe alokimin efikas dhe të drejtë të burimeve. Ai argumenton se çmimet, të përcaktuara nga forcat e ofertës dhe kërkesës në treg, janë të mjaftueshme vetvetiu për të alokuar burimet në mënyrë efikase. Ekonomistët konvencionalë përgjithësisht nuk e trajtojnë çështjen e drejtësisë; supozohet se, nëse arrihet efikasiteti, drejtësia do të realizohet automatikisht. Përvoja ka bërë që një numër ekonomistësh të theksojnë domosdoshmërinë për të marrë në konsideratë një sërë faktorësh të tjerë, përfshirë ata moralë, psikologjikë, shoqërorë, politikë dhe historikë. Ibn Halduni e theksoi këtë fuqishëm 600 vjet më parë. Ai formuloi një model që i përfshinte të gjitha këto variabla brenda ekonomiksit. Si rezultat, ai arriti të ofronte një analizë më të thelluar në ekonomiks.
Si pasojë e theksimit të tepruar mbi maksimizimin e pasurisë dhe kënaqësinë e dëshirave, një nga qëllimet kryesore të ekonomiksit është bërë promovimi i konsumit gjithnjë e më të madh. Kjo ka çuar në jetesë përtej mundësive, si nga sektori publik ashtu edhe nga ai privat, në të gjithë botën. Si pasojë, ka ndodhur një rritje fenomenale e borxhit. Edhe Shtetet e Bashkuara, vendi më i pasur në botë, janë bërë vendi më i zhytur në borxhe. Nëse i shtohet borxhi i sektorit publik, që përfshin qeverinë federale, shtetet dhe bashkitë, si dhe ai i korporatave, bizneseve dhe individëve, borxhi total i SHBA-së arrin rreth 37 trilionë dollarë ose 128,560 dollarë për person. Kjo, natyrisht, është e paqëndrueshme dhe mund të çojë në një kolaps të sistemit financiar. Është e vështirë të parashikohet se kur mund të ndodhë kjo. Megjithatë, herët a vonë, është e mundur që të ndodhë një krizë në tregjet ndërkombëtare financiare si pasojë e këtij niveli të lartë të borxhit. Pavarësisht kësaj jete përtej mundësive dhe rritjes fenomenale të borxhit, jo vetëm në SHBA, por edhe në vende të tjera, realiteti i dhimbshëm është se, ndërkohë që disa njerëz janë në gjendje të konsumojnë shumë, një numër i madh të tjerësh nuk janë në gjendje të plotësojnë as nevojat e tyre jetësore.
Një mangësi e tretë e ekonomiksit konvencional është se, ndonëse ai e ka theksuar rolin e tregut, roli i një sërë institucioneve njerëzore, si familja, shoqëria dhe qeveria, përgjithësisht është injoruar. I gjithë theksi i ekonomiksit konvencional vendoset mbi tregun. Nuk ka dyshim se tregu është i rëndësishëm. Megjithatë, ndonëse mund të jetë e mundur që tregu të funksionojë në mënyrë efektive mbi bazën e interesit vetjak, a është e mundur që edhe institucionet e tjera njerëzore të funksionojnë po kështu? Po familja? A mund të funksionojë në mënyrë efektive një familje kur burri dhe gruaja përpiqen të shërbejnë vetëm interesin e tyre vetjak? Një familje e harmonishme kërkon që si burri, ashtu edhe gruaja të sakrifikojnë jo vetëm për njëri-tjetrin, por edhe për fëmijët e tyre. Atëherë, pse ka kaq shumë theks mbi interesin vetjak dhe aspak mbi sakrificën? Nëse burri dhe gruaja nuk janë të gatshëm të sakrifikojnë për njëri-tjetrin, familja mund të shpërbëhet dhe edukimi i fëmijëve mund të dëmtohet.
Nëse familja shpërbëhet dhe cilësia e brezit të ardhshëm bie, çfarë do të ndodhë me institucionet e tjera – tregun, shoqërinë dhe qeverinë? Meqenëse elementi njerëzor për të gjitha këto institucione vjen nga familja, është e pamundur që ato të jenë në gjendje të funksionojnë në mënyrë efektive. Me institucione joefektive, bota do të ishte edhe më pak e aftë për tu përballur me sfidat që ka përpara. Atëherë, pse ka një theksim kaq të tepruar mbi shërbimin ndaj interesit vetjak?
A Mund të Ndihmojë Ekonomiksi Islam në Heqjen e Këtyre Mangësive?
Kjo na çon te pyetja thelbësore mbi programin e Islamit për ruajtjen e interesit shoqëror. A do ta pengonte Islami shërbimin ndaj interesit vetjak? A do ta mohonte ai rolin e mekanizmit të tregut? Përgjigjja për të dyja këto pyetje është Jo. Islami nuk e mohon rolin e dobishëm që luajnë shërbimi ndaj interesit vetjak dhe mekanizmi i tregut në promovimin e efikasitetit dhe zhvillimit ekonomik. Komunizmi u përpoq t’i eliminonte këto. Parulla ishte: “Çdonjëri sipas aftësisë së tij, çdonjëri sipas nevojës së tij.” Kjo parullë nuk funksionoi dhe sistemi dështoi. Prandaj, mekanizmi i tregut dhe shërbimi ndaj interesit vetjak u rikthyen madje edhe në sistemin komunist. Nëse të dy këta faktorë do të ruhen edhe nga Islami, është e arsyeshme të shtrohet pyetja: Si e siguron Islami shërbimin ndaj interesit shoqëror?
Islami, përpiqet t’i motivojë individët që ta mbajnë interesin e tyre vetjak brenda kufijve të interesit shoqëror. Kjo natyrisht kërkon një lloj sakrifice nga të gjithë individët që veprojnë në treg. Pyetja thelbësore që lind këtu është: Pse njerëz racionalë do të sakrifikonin interesin e tyre vetjak për hir të të tjerëve? Ekzistojnë disa mënyra për t’i motivuar ata për ta bërë këtë, dhe disa prej tyre pranohen edhe nga ekonomiksi konvencional.
Njëra prej tyre është konkurrenca, e cila është përbërës thelbësor i mekanizmit të tregut. Nëse një prodhues nuk siguron cilësi të mirë me një çmim konkurrues, ai do të pësojë humbje dhe përfundimisht do të largohet nga tregu. Çdo prodhues në një kuadër konkurrues, për rrjedhojë, ndodhet përballë një kufizimi për të ulur koston dhe për të përmirësuar cilësinë nëse dëshiron të fitojë një normë të arsyeshme fitimi dhe të qëndrojë në treg. Kjo ndihmon në mbajtjen nën kontroll të interesit vetjak.
Një tjetër mënyrë për ta mbajtur nën kontroll interesin vetjak është kontrolli shoqëror. Nëse një person përpiqet t’i shërbejë vetëm interesit të tij vetjak dhe dëmton interesin shoqëror duke mashtruar, duke kryer mashtrime apo duke mos ndihmuar të tjerët, ai jo vetëm që mund të shikohet me sy të keq, por edhe të përballet me bojkot shoqëror. Nëse dikush përpiqet të bëjë mburrje dhe bie në konsum të dukshëm, ai mund të ndeshet me pakënaqësi shoqërore. Kjo ka rezultuar të jetë shumë efektive në shoqërinë e hershme myslimane dhe gjithashtu është dëshmuar së fundmi si efektive në Japoni. Ka një thënie në Japoni që thotë: “Gozhda që mbetet më së shumti jashtë, goditet më fort.” Kushdo që përpiqet të shfaqet dhe të mburret, do të shihet me përçmim. Një nga arsyet e suksesit të shoqërisë japoneze ishte norma shoqërore e të jetuarit një jetë relativisht të thjeshtë. Kjo normë ndoshta nuk është më në fuqi. Megjithatë, në ditët e hershme të zhvillimit japonez, kjo ishte jashtëzakonisht e rëndësishme. Ishte një nga arsyet pse Japonia arriti të kursejë deri në 35 përqind të produktit të saj të brendshëm bruto (PBB). Si rrjedhojë, Japonia ishte në gjendje të zhvillohej pa u varur nga ndihmat e huaja. Ajo madje nuk pati nevojë të merrte borxhe të tepërta nga vendet e tjera. E njëjta gjë vlen edhe për “tigrat aziatikë”. Norma e kursimit është 35 përqind edhe në Malajzi. Kina ka një normë kursimi prej 42 përqind. Një vend i tillë është në gjendje të promovojë zhvillimin e tij pa u varur nga vendet e tjera. Prandaj, mekanizmi i tregut dhe bojkotimi shoqëror janë të dy të domosdoshëm për realizimin e objektivave shoqërore.
Qeverisja e mirë, së bashku me rregullimin dhe mbikëqyrjen e duhur, janë gjithashtu jashtëzakonisht të rëndësishme. Ekonomiksi konvencional, në fazat e tij të hershme, e theksoi parimin “laissez-faire”, që nënkuptonte zero ndërhyrje nga ana e qeverisë. Qeveria më e mirë konsiderohej të ishte mungesa e qeverisë. Përvoja dëshmoi se ky koncept ishte i gabuar. Prandaj, ai nuk ekziston më. Sot të gjithë flasin për qeverisjen e mirë, e cila kërkon një shkallë të caktuar rregullimi dhe mbikëqyrjeje, së bashku me ofrimin e shërbimeve që ekonomia ka nevojë për të performuar më mirë. Po ashtu është pranuar se qeveria duhet të luajë edhe një rol të caktuar social e mirëqenës, për të zbutur vuajtjet e atyre që janë të privuar.
Përveç këtyre metodave për të mbajtur interesin vetjak brenda kufijve të interesit shoqëror, një tjetër mënyrë shumë e rëndësishme, përmes së cilës Islami përpiqet të sigurojë interesin shoqëror, është futja e dimensionit moral në ekonomiks. Vlerat morale synojnë të rregullojnë sjelljen njerëzore në një mënyrë që do të ndihmonte në sigurimin e interesit shoqëror. Këto vlera morale janë sjellë nga të gjithë profetet e Zotit. Këta profetë janë dërguar nga Zoti për të gjithë njerëzit në periudha të ndryshme.
Kurani e thotë qartë:
“Dhe Ne me të vërtetë kemi dërguar të dërguar në çdo popull në çdo periudhë” (En-Nahl, 16:30);
“Dhe Ne kemi dërguar të dërguar përpara teje; disa prej tyre t’i kemi treguar, ndërsa disa të tjerë nuk t’i kemi treguar” (Gafir, 40:78).
Megjithatë, Kurani nuk përmend emrat e profetëve të dërguar nga Zoti në pjesë të tjera të botës përveç Lindjes së Mesme, natyrisht sepse Libri i Zotit nuk është i destinuar të jetë një kronologji e ngjarjeve dhe personaliteteve, dhe një përmendje e tillë do të tingëllonte e çuditshme për audiencën e tij të menjëhershme.
Një i dërguar i ri vinte kur mësimet e një të dërguari të mëparshëm humbeshin ose shtrembëroheshin. Kjo ishte vazhdimësia e një procesi që filloi me Ademin vetë. Sipas një transmetimi profetik, njëqind e njëzet e katër mijë të dërguar janë dërguar nga Zoti në të gjitha pjesët e botës në periudha të ndryshme të historisë. Kurani përmend emrat e vetëm njëzet e pesë prej tyre. Dhe kush e di, ndoshta Konfuci, Krishna dhe Gautama Buda, emrat e të cilëve nuk përmenden në Kuran, mund të kenë qenë gjithashtu të dërguar të Zotit.
Një tregues i dërgimit të një numri kaq të madh të Dërguarve tek popuj të ndryshëm është fakti se ka një ngjashmëri të madhe në vlerat e të gjitha vendeve anembanë botës, duke përfshirë Japoninë, Kinën dhe Indinë, si dhe Lindjen e Mesme dhe botën Perëndimore. Kjo ndodh sepse shumica e këtyre vlerave kanë ardhur nga i njëjti burim: të Dërguarit e Zotit. Një prej këtyre vlerave ka të bëjë me jetesën e thjeshtë dhe shmangien e konsumit të dukshëm (shfaqës). Të supozosh se vetëm forcat e tregut dhe shërbimi ndaj interesit vetjak do ta ndihmojnë shoqërinë të ndajë dhe shpërndajë burimet në një mënyrë që t’i shërbejë si interesit vetjak ashtu edhe atij shoqëror, është jashtëzakonisht joreale. Nuk ka asnjë mundësi t’i shmangemi futjes së dimensionit moral në ekonomiks.
Implikimet e Dimensionit Moral:
Kjo na çon tek pyetja çfarë nënkuptohet me futjen e dimensionit moral në ekonomiks.
Vlerat morale vendosin kufizime të caktuara mbi mënyrën se si një person e fiton pasurinë e tij dhe mënyrën se si e shpenzon atë. Ai duhet ta fitojë atë pa përdorur dredhi, gënjeshtra, mashtrim, hile, ryshfet, korrupsion dhe shfrytëzim të të tjerëve. Ndërkohë që i lejohet ta shpenzojë pasurinë për të plotësuar nevojat e vetes dhe të familjes së tij, ai nuk ka të drejtë ta shpërdorojë atë apo ta shpenzojë në simbole statusi dhe konsum të dukshëm. Vlerat morale kërkojnë që, para se të hyjë në treg, individi t’i kalojë dëshirat e tij përmes filtrit moral. T’i bëjë vetes pyetjen:
“A duhet ta blej këtë gjë apo jo? Kam para dhe mund ta blej, por a duhet ta blej? Çfarë përgjigje do t’i jap Zotit në Ditën e Gjykimit kur të më pyet për mënyrën se si e fitova pasurinë dhe si e shpenzova atë?”
Mekanizmi i çmimeve, vetë në vete, është i paaftë të injektojë një disiplinë të tillë. Pa frenimin e vlerave morale, të pasurit mund të blejnë mallra dhe shërbime luksoze edhe kur çmimi i tyre është i lartë. Nga ana tjetër, të varfrit vuajnë, sepse blerjet e tepërta të mallrave luksoze nga të pasurit i privojnë ata nga përmbushja e nevojave të tyre bazë.
Vlerat morale, pra, imponojnë detyrime të caktuara. Edhe ekonomiksi konvencional e njeh faktin se burimet që një shoqëri ka në dispozicion janë relativisht të kufizuara. Si rrjedhojë, nëse disa njerëz i përvetësojnë ato në mënyrë të tepruar dhe përmes mjeteve të gabuara dhe i shpenzojnë ato në mallra luksoze, atëherë mbeten më pak burime për të përmbushur nevojat e njerëzve të tjerë. Një shpenzim i tillë i kotë do të ulë gjithashtu kursimin dhe, për pasojë, do të çojë në rënie të investimeve dhe të mundësive për punësim. Si rezultat, një numër njerëzish mund të mbeten të papunë dhe shumë familje mund të vuajnë. Kjo papunësi mund të çojë gjithashtu në kriminalitet dhe çrregullim shoqëror (anomi). Të gjitha këto janë, pra, të lidhura me njëra-tjetrën në një mënyrë rrethore.
Japonia, për shkak të shkallës së lartë të kursimit, arriti ta ndjekë zhvillimin pa u detyruar të marrë borxhe të tepërta. Ndërkaq, në Pakistan, konsumi i dukshëm është i madh dhe shkalla e kursimit është e ulët. Në një fjalim të mbajtur në Konferencën e Nivelit të Lartë të Organizatës së Konferencës Islame (OKI) në Kuala Lumpur më 15 tetor 2003, Presidenti i Pakistanit, Gjenerali Musharraf, tha se pjesa më e madhe e buxhetit të Pakistanit shkon për shërbimin e borxhit, ndërsa një pjesë e vogël mbetet për shpenzimet e tjera publike. Si pasojë, Pakistani nuk arrin të shpenzojë mjaftueshëm për aktivitete të ndërtimit të kombit si arsimi, shëndetësia, ndërtimi i infrastrukturës dhe zhvillimi rural e urban. Universitetet, shkollat dhe kolegjet e tij nuk arrijnë të sigurojnë burimet e nevojshme për të përmirësuar cilësinë e arsimit. Shërbimet shëndetësore janë të dobëta. Infrastruktura nuk arrin të zgjerohet sipas nevojave të zhvillimit.
Prandaj, futja e dimensionit moral në ekonomiks është jashtëzakonisht e rëndësishme. Kjo do t’i bënte njerëzit që dëshirat e tyre t’i kalonin përmes dy shtresave të filtrave. Shtresa e parë do të ishte filtri moral. Para se të shkohej fare në treg, një numër pretendimesh mbi burimet do të eliminoheshin. Filtri i dytë, mekanizmi i çmimeve, do të vihej më pas në funksion. Ekuilibri që do të vendosej në këtë mënyrë do të ishte në harmoni me synimet humanitare të shoqërisë. Ekuilibri që përmend ekonomiksi konvencional nuk është i këtij lloji. Ai merret vetëm me barazimin e kërkesës dhe ofertës. Ekuilibri i tregut konsiderohet si optimum sipas Paretos. Ekonomiksi konvencional nuk pyet nëse ky ekuilibër është në përputhje me qëllimet shoqërore.
Megjithatë, nëse ne e fusim një filtrim moral, ekuilibri i tregut mund të mos jetë domosdoshmërisht i pranueshëm. Vetëm ai ekuilibër do të jetë i pranueshëm i cili është në përputhje me synimet humanitare të shoqërisë. Një ekuilibër i tillë mund të realizohet vetëm nëse të gjitha pretendimet tona mbi burimet i kalojmë përmes filtrit moral përpara se të shkojmë në treg dhe të përballemi me filtrin e çmimit. Të dy filtrat së bashku duhet të jenë në gjendje jo vetëm të barazojnë kërkesën dhe ofertën, por edhe të ndihmojnë në realizimin e qëllimeve humanitare të shoqërisë. Rënia e kërkesës për mallrat e konsumit të kotë dhe të dukshëm do të lirojë burime për përmbushjen e nevojave dhe për investime. Si rrjedhojë, çmimet e mallrave që përmbushin nevojat mund të ulen për shkak të ofertës më të madhe.
Të jetuarit përtej mundësive ka çuar gjithashtu në zgjerim monetar dhe në rritjen e presioneve inflacioniste. Në fillim të viteve 1950, rroga prej rreth 350-400 rupish që merrte një profesor kolegji në Pakistan ishte e mjaftueshme për t’i mundësuar atij një jetë të rehatshme. Sot, nuk është më e mundur të jetohet aq rehat as me 100 herë më shumë se ajo shumë. Si rrjedhojë, mësuesit detyrohen të japin mësime private dhe të fitojnë përmes aktiviteteve të tjera me kohë të pjesshme. Pasoja është se ata nuk arrijnë t’u kushtojnë mjaftueshëm vëmendje nxënësve të tyre. Të jetuarit përtej mundësive ka shtuar, pra, presionet inflacioniste, ka rritur barrën e shërbimit të borxhit në shumë vende dhe ka ulur mundësinë e sigurimit të mallrave dhe shërbimeve që përmbushin nevojat.
Islami ka edhe një mënyrë tjetër për të ndihmuar në përmbushjen e nevojave. Ky është programi i ndihmës vetjake sociale përmes institucionit të zekatit. Dikush mund të thotë se shtetet sociale anembanë botës shpenzojnë shumë më tepër sesa ajo që mund të sjellë zekati. Por kjo nuk është e saktë. Ne duhet të krahasojmë të ardhurat nga zekati, jo me shpenzimet e qeverive në vendet e tjera, por me kontributet e sektorit privat për bamirësi. Një ekip i kryesuar nga Lester Salamon nga Universiteti Johns Hopkins zbuloi se dhurimet private kanë lëvizur në vendet e zhvilluara gjatë gjysmës së dytë të viteve 1990 nga rreth 1 për qind e GDP-së në Shtetet e Bashkuara deri në më pak se 0.1 për qind në Itali. Krahasuar me këtë, zekati është në normën prej 2.5 për qind të pasurisë neto. Sipas një numri studimesh, zekati mund të kontribuojë deri në 1.8-4.3 për qind të GDP-së. Ky institucion është duke përjetuar një ringjallje në botën myslimane dhe gjithnjë e më shumë myslimanë kanë filluar të japin zekatin. Kjo duhet të ndihmojë në rritjen e të ardhurave nga zekati nga nivelet e tyre ekzistuese të ulëta dhe të ndihmojë ndjeshëm në përmirësimin e gjendjes së të varfërve. Në shumë vende, shteti social po përballet me një krizë dhe po tërhiqet prapa, sepse barra financiare që i ka imponuar shtetit është shumë e rëndë për t’u përballuar. Përkundër një norme shumë të lartë tatimore – më shumë se 50 për qind e GDP-së në disa vende – deficitet buxhetore janë rritur ndjeshëm.
Për të shmangur këtë presion të tepruar mbi shtetin, Islami ka ndjekur rrugën e ndihmës vetjake sociale. Shteti duhet të ndajë barrën deri në një masë të caktuar, por jo të marrë mbi vete të gjithë barrën. Familjet dhe shoqëria duhet të ndajnë së bashku një pjesë të rëndësishme të kësaj barre. Pse duhet që barra për prindërit dhe fëmijët e dikujt të bjerë mbi taksapaguesit dhe shtetin? Është detyra e tij që të kujdeset për ta. Ai nuk mund të përdorë zekatin për këtë qëllim. Zekati është i destinuar të përmbushë nevojat e njerëzve të tjerë që nuk janë përgjegjësi e tij e drejtpërdrejtë. Pra, Islami e ka pranuar mekanizmin e shtetit social, por në një formë të ndryshme. Shteti islam duhet të kryejë një sërë detyrash që kryen edhe shteti social. Megjithatë, shoqëria dhe familja duhet të marrin mbi vete një pjesë të konsiderueshme të kësaj barre. Kjo e bën më të mundur përmbushjen e nevojave të njerëzve pa e ngarkuar tej mase shtetin.
