I gjithë diskutimi ynë deri tani është marrë me diskontimin në projektet private të investimit. Deri në çfarë mase duhet të modifikohen përfundimet kur vlerësohen projektet e investimit nën pasiguri? Tani i kthehemi kësaj çështjeje.
Dallimi thelbësor midis një projekti privat dhe një publik është se ky i fundit duhet të vlerësohet mbi bazën e asaj që është e dobishme për shoqërinë në tërësi. Ekonomistët perëndimorë tradicionalisht kanë supozuar se rishpërndarja do të trajtohet nga masa të tjera publike si taksat, dhe se efikasiteti është baza e vetme për vlerësimin e projektit në përgjithësi dhe për zgjedhjen e normës së diskontimit në veçanti. Edhe brenda këtij kuadri të ngushtë, ekzistojnë dy pikëpamje të ndryshme, të cilat A. Sandmo i përmbledh mirë, lidhur me normën e duhur të diskontimit:
“Një pikëpamje, e cila është avancuar nga Hirshieifer… dhe mbështetur nga Diamond… është se dallimet në normat e kthimit nga kapitali në sektorin privat të ekonomisë pasqyrojnë dallime në rrezikshmërinë ndërmjet linjave alternative të investimit, dhe se këto dallime kanë rëndësi normative për alokimin e kapitalit në sektorin publik. Prandaj, kur diskontohen kostot dhe përfitimet e një lloji të caktuar investimi publik, qeveria duhet të marrë si normë të diskontimit normën e kthimit nga kapitali në një industri private me të njëjtën rrezikshmëri. Një pikëpamje tjetër, e cila ka ndër mbështetësit e saj Samuelson… dhe Vickrey… është se për shkak të portofolit jashtëzakonisht të madh dhe të larmishëm të investimeve që mban sektori publik, kthimi margjinal nga investimi publik në tërësi është praktikisht pa rrezik dhe duhet të barazohet me normën e tregut mbi obligacionet pa rrezik…
Analiza e vetë Sandmos e çon atë drejt pikëpamjes së parë se:
“Normat e diskontimit të sektorit publik duhet të përmbajnë gjithmonë një marzh rreziku, dhe ky marzh të korrespondojë me atë që përdoret në sektorin privat për investimet në të njëjtën klasë rreziku. Në ekonominë e bursës ky marzh mund të nxirret drejtpërdrejt nga të dhënat e tregut; në ekonominë e painkorporuar kërkohet një mesatare e marzheve individuale të rrezikut.”
Le të komentojmë tani shkurtimisht mbi pikëpamjen e Samuelsonit dhe Vickreyt se kthimi margjinal nga investimi publik është praktikisht pa rrezik.
Të argumentosh kundër Samuelsonit rrallëherë është pa rrezik. Megjithatë, do të tregoj disa konsiderata praktike që minojnë realizmin e pikëpamjes së Samuelsonit dhe Vickreyt.
Së pari, vërejmë se Prest dhe Turvey marrin një qëndrim të prerë duke thënë se: “… nuk ka asnjë arsye për të argumentuar se projektet publike të investimit janë të lira nga pasiguria …”, por ata nuk e elaborojnë më tej. Së dyti, vërejmë se argumenti i Samuelsonit dhe Vickreyt është në thelb statistikor: investimet e sektorit publik janë të mëdha dhe të diversifikuara, prandaj janë pa rrezik. Kjo është një mënyrë tjetër për të thënë se varianca e shumës së kthimeve nga investimet publike është më e vogël se shuma e variancave të projekteve individuale. (Ky është gjithashtu një argument i njohur për diversifikimin e portofolit.)
Por që diversifikimi të zvogëlojë rrezikun, kërkohen dy kushte:
- Kthimet nga projektet e ndryshme duhet të jenë statistikisht të pavarura dhe
- Madhësia e secilit projekt duhet të jetë e vogël në raport me totalin.
Asnjëra nga këto dy kushte nuk përmbushet shpesh në praktikë, sidomos në ekonomitë më pak të zhvilluara. Aty, një investim i vetëm është shpesh mjaft i madh në raport me ekonominë e dhënë (p.sh. një fabrikë çeliku ose një digë madhore). Për më tepër, e njëjta administratë qendrore përzgjedh dhe zbaton shumicën e projekteve të vendit, rezultatet e të cilave priren të jenë shumë të ndërlidhura pasi të gjitha i nënshtrohen niveleve të ngjashme të ndershmërisë (ose mungesës së saj) dhe efikasitetit (ose mungesës së tij). Kjo bën që kthimet nga shumë projekte të jenë të ndërlidhura. Kjo është veçanërisht e mundshme në investimet margjinale, të cilat janë vendimtare për vendimmarrjen dhe që janë shumë më të vogla dhe më pak të diversifikuara sesa fondi i përgjithshëm i kapitalit publik.
Prandaj, vetëm mbi baza empirike, sipas mendimit tonë, argumenti i Samuelsonit dhe Vickreyt nuk është realist. Por, për të qenë të drejtë ndaj Vickreyt dhe Samuelsonit, duhet të shtojmë pikat e mëposhtme:
- Komentet e Samuelsonit (1964) janë mjaft të kujdesshme. Askund ai nuk thotë se qeveria duhet të aplikojë një normë interesi pa rrezik për projektet publike. Ai madje jep kundërshembuj ku kërkohet një “prim rreziku” i rëndë. Ai thekson në thelb se investimet publike kanë rrezik më të ulët për shkak të diversifikimit.
- Vickrey është mjaft i prerë në pikëpamjen e tij se investimet publike janë praktikisht pa rrezik. Ne kemi dhënë përgjigje për disa, por jo për të gjitha argumentet e tij.
Përfundimi kryesor i kësaj pjese është se edhe nga perspektiva e ngushtë e efikasitetit ekonomik në ekonominë kapitaliste, një pikëpamje madhore është se investimet publike duhet të diskontohen me një normë kthimi dhe jo me një normë interesi pa rrezik. Prandaj, nuk ka asnjë dyshim se në një ekonomi islame, e cila e refuzon interesin dhe lejon normat e kthimit, diskontimi në projektet publike mund dhe duhet të bazohet në këto të fundit, të rregulluara, kur është e nevojshme, për të arritur optimalitetin shoqëror.
