Në përpjekjen ndoshta të parë për një centralizim masiv të sistemit të vakëfeve, halifi fatimid Al-Mu’izz dekretoi në vitin 979 që të gjitha pasuritë e vakëfeve të dorëzoheshin në Thesarin Publik, Bayt al-mal. Brenda këtij kuadri, të ardhurat nga të gjitha pasuritë e vakëfeve u dhanë me qira për 1.5 milion dirhemë. Kjo masë rezultoi katastrofike dhe çoi në një rënie të konsiderueshme të të ardhurave të sistemit të vakëfeve, deri në atë pikë saqë as xhamitë nuk mund të mirëmbaheshin siç duhej. Gjatë sundimit të halifit el-Mustansir (1036-1094), kontrolli qendror u shpërbë plotësisht. Gjendja e mjerueshme e vakëfeve egjiptiane u vërejt edhe nga Salahuddin Ejubiu, i cili ndërmori një reformë të gjerë menjëherë pas marrjes së Egjiptit. Efektet pozitive të reformave ejubide u raportuan, disa shekuj më vonë, nga Ibn Halduni.
Është e rëndësishme të shqyrtojmë implikimet e këtij episodi, pasi centralizimi i vakëfeve është një temë që përsëritet gjatë gjithë historisë ekonomike islame. Rëndësia e këtij problemi bëhet edhe më e qartë kur vërejmë se centralizimi kulmoi gjatë shekujve XIX dhe XX në një proces masiv të shkatërrimit të qëllimshëm të sistemit. Për të kuptuar këtë fenomen dramatik, duhet së pari të analizojmë forcat që nxitën këtë centralizim.
Sigurisht, nuk ishte vetëm një, por disa arsye që e shtynin shtetin të përsëriste këtë proces dhe të nënshtrojë sistemin e vakëfeve. Një argument i fuqishëm lidhet me problemin e furnizimit me ushqime. Në kushtet paramoderne të një sipërfaqeje të kufizuar toke dhe një teknologjie të pandryshuar, çdo zgjerim i tokës nën kontroll privat në kurriz të tokës shtetërore rrezikonte furnizimin e rregullt dhe të qëndrueshëm me ushqime bazë për popullatën. Kjo sepse tokat në pronësi private do të përdoreshin, në përputhje me forcat e tregut, për të kultivuar ato kultura bujqësore që ofronin çmimin më të lartë. Në periudha me prodhim të bollshëm të ushqimeve bazë, këto kultura do të neglizhoheshin nga prodhuesit privatë. Duke marrë parasysh gjendjen e dobët të rrugëve dhe transportit, një transferim masiv i këtyre ushqimeve do të ishte jashtëzakonisht i kushtueshëm. Kështu, krijohej një situatë shpërthyese: nga njëra anë, prodhuesit privatë do të neglizhonin prodhimin e ushqimeve bazë kur kushtet ishin të favorshme, siç parashikohet nga Cobweb Theorem; nga ana tjetër, për shkak të transportit të dobët, një transferim masiv i këtyre ushqimeve ishte pothuajse i pamundur. Në këto kushte, ndryshimet më të vogla klimatike mund të prishnin furnizimin me ushqime, ndërsa një krizë më e rëndë mund të çonte në uri, kryengritje dhe madje edhe në një epidemi maltusiane dhe humbje të popullsisë.
Gjëja e parë që shteti mund të bënte në këto kushte ishte të përpiqej të frenonte prodhimin e kulturave bujqësore me vlerë të lartë tregtare dhe të detyronte prodhuesit të përqendroheshin në kultivimin e drithërave. Për këtë arsye, nëse jo më parë, të paktën që nga kryengritjet e shkaktuara nga uria në qytetin e Prusës (Bursa e sotme) gjatë viteve të para të sundimit të Domicianit (81-96), perandorët romakë kishin inkurajuar prodhimin e ushqimeve bazë dhe kishin kufizuar kultivimin e kulturave bujqësore fitimprurëse.
Megjithatë, ekzistonte një kufi se sa larg mund të shkonte shteti për të detyruar prodhuesit të mbillnin ato kultura që ai preferonte. Ky kufi ishte ndarja e tokës së disponueshme midis pronës private dhe asaj shtetërore, pra e drejta e pronësisë. Mund të argumentohet se, në kushtet e përshkruara më sipër, ceteris paribus, sa më e madhe të ishte sipërfaqja e tokës në pronësi shtetërore, aq më i qëndrueshëm do të ishte furnizimi me ushqime bazë. Kjo logjikë romake u përsërit një mijë e pesëqind vjet më vonë në politikën osmane, e cila shpalli të gjitha tokat prodhuese të drithërave si pronë shtetërore dhe kufizoi pronësinë private të tokës vetëm në pemëtore. Në këtë mënyrë, rreth 90% e të gjitha tokave bujqësore u vendosën nën kontrollin shtetëror nga osmanët.
Për më tepër, duhet të kemi parasysh se toka vakëfnore funksionon në praktikë si një lloj prone gjysmë-private. Kjo është veçanërisht e vërtetë kur bëhet fjalë për çështjen se cilat kultura duhet të mbillen. Vendime të tilla, natyrisht, merreshin nga kujdestari (myteveliu) i vakëfit, pa ndërhyrjen e shtetit. Në këto kushte, një zgjerim i konsiderueshëm i pronave vakëfnore në kurriz të pronave shtetërore do të shihej me shqetësim për dy arsye: nevoja e vazhdueshme për të siguruar furnizim të qëndrueshëm dhe të bollshëm me ushqime bazë për popullatën, siç u përmend më parë, dhe humbja e mundshme e të ardhurave nga taksat. Ky shqetësim për humbjen e të ardhurave nga taksat ishte veçanërisht i rëndësishëm për ato rajone (dhe periudha) ku vakëfet përjashtoheshin nga detyrimet tatimore.
Tani mund t’i kushtojmë vëmendje çështjeve të vështira juridike. Meqë një vakëf konsiderohet pronë e Zotit, si mund ta konfiskojë shteti atë? Përgjigja është se nuk mundet, përveç nëse vakëfi nuk ishte i vlefshëm (gajr-i sahih) nga këndvështrimi i ligjit islam që në fillim. “Vlefshmëria” këtu nënkupton që kapitali fillestar i vakëfit duhet të ishte në pronësi private. Por atëherë, a ishte toka, aseti më themelor i një vakëfi, pronë private?
Çështja e pronësisë së tokës përbën një nga problemet më të ndërlikuara në ligjin islam. Para së gjithash, veprat sistematike të jurisprudencës nuk e trajtojnë në mënyrë specifike çështjen e pronësisë së tokës. Megjithatë, ka traktate të pavarura mbi këtë temë të shkruara nga juristë si Ebu Jusufi, të cilat synonin të legalizonin konventat ekzistuese ose të reja në fushën e pronësisë së tokës dhe tatimit mbi të.
Një vështrim i kujdesshëm mbi natyrën e pronësisë shtetërore mbi tokat e çliruara sipas ligjit islam zbulon se, ashtu si në ligjin romak, ekzistonin kryesisht tre elementë themelorë: rakaba (dominium eminens) ose pronësia; tasarruf (usus) ose posedimi; dhe istiglal (fructus) ose e drejta e shfrytëzimit. Secili prej këtyre elementeve trajtohej veçmas në ligjin islam; shteti e mbante rakabanë, pra pronësinë, dhe ajo që u kalonte qytetarëve të zakonshëm ishin thjesht të drejtat e posedimit dhe shfrytëzimit. Kjo ka shkaktuar shumë keqkuptime: arkivat janë të mbushura me dokumente që tregojnë “shitje” dhe “blerje” të lira të tokës nga qytetarët e zakonshëm. Për pasojë, lexuesit që nuk janë të vetëdijshëm për këto tre elemente të pavarura, shpesh mendojnë se një fshatar ishte i lirë të shiste tokën e tij, ndërkohë që ajo që i lejohej të shiste në realitet ishte vetëm e drejta e përdorimit të tokës. Kështu, kur halifi i dytë, Omeri, lejoi pronarët e hershëm të tokave në territorin midis Eufratit dhe Tigrit t’i mbanin tokat e tyre duke paguar një taksë të veçantë, haraq, kjo duhet kuptuar si lejimi i tyre për të mbajtur jo pronësinë, por vetëm të drejtën e shfrytëzimit. Prandaj, në praktikë, shitja e një cope toke nga një fshatar realizohej duke shkëmbyer të drejtën e shfrytëzimit të saj për një shumë të caktuar parash.
Kjo na çon drejtpërdrejt te çështja se si halifi Al-Mu‘izz, në vitin 369 H, ose më shumë se gjysmë mijëvjeçari më vonë sulltanët osmanë, mundën të revokonin vakëfet. Këta sundimtarë e bazuan veprimin e tyre mbi parimin e patjetërsueshmërisë së pronës shtetërore. Meqë shteti e kishte ruajtur pronësinë e tokës dhe ia kishte kaluar pronarit të tokës vetëm të drejtën e posedimit dhe fshatarit të drejtën e shfrytëzimit, atëherë pronari i tokës, në realitet, nuk e zotëronte atë. Si rrjedhojë, ai nuk kishte të drejtë ta kthente tokën në vakëf. Vakëfe të tilla lejoheshin vetëm në raste të veçanta dhe me miratimin e sulltanit. Në këto raste, nuk ishte vetë prona e tokës që bëhej vakëf, por të ardhurat e saj nga taksat. Me fjalë të tjera, në vend që të mbledhte vetë taksat që duhej të paguante fshataria, sulltani lejonte që këto të ardhura të dhuroheshin si vakëf. Meqë ky nuk ishte një vakëf i zakonshëm, ai quhej i pavlefshëm (gajr-i sahih) ose irsadî.
Këto çështje komplekse ligjore sqarohen nga Baber Johansen si më poshtë:
“Duke filluar nga periudha fatimide… sundimtarët myslimanë u përpoqën herë pas here të konfiskonin vakëfet dhe t’i trajtonin ato si toka shtetërore. Kjo prirje arriti kulmin nën sundimin e sulltanit osman Mehmed II, i cili në vitet 1470 u përpoq të ‘sulltanizonte’ të gjitha tokat pjellore, përfshirë edhe vakëfet. Ai njohu si prona private vetëm pemishtet, vreshtat dhe plantacionet… Sistemi osman i posedimit të tokës bazohej qartësisht në parimin se tokat pjellore i përkisnin, në parim, shtetit. Të drejtat e pronësisë private ose të fondacioneve fetare njiheshin vetëm nëse ekzistonte një provë e mjaftueshme për to. Si pasojë, verifikimi i vlefshmërisë së akteve të pronësisë u bë një nga mjetet më të fuqishme të financave publike për kontrollin e tokave bujqësore. Gjatë këtij procesi, autoritetet mund të refuzonin të njihnin pretendimet… dhe në vend të kësaj, t’i përfshinin tokat në domenin publik.”
Sa i përket çështjes së procesit të centralizimit dhe nëse ky proces ishte linear apo ciklik, provat e paraqitura më sipër tregojnë qartë se rasti ishte ai i një procesi ciklik. Kemi vënë në dukje më parë se përpjekjet e halifit el-Mu‘izz u penguan nga Salahudin Ejubiu. Po kështu, dihet mirë se më shumë se gjysmë mijëvjeçari më vonë, përpjekjet e ngjashme të sulltanit osman Mehmed II për centralizim u kundërshtuan nga Bajazidi II. Me fjalë të tjera, deri në shekullin XIX, politikat e centralizimit shpesh pasoheshin nga periudha të decentralizimit. Ajo që e bën të veçantë centralizimin e shekujve XIX dhe XX është fakti se ato u treguan të qëndrueshme dhe nuk u kthyen më pas. Në të vërtetë, meqë shtetet që u rikthyen në orientimin islam gjatë shekullit XX nuk i përmbysën këto politika, vakëfet në të gjithë botën islame mbetën të centralizuara dhe të kontrolluara nga shteti.
Në këtë pikë, është e rëndësishme të shpjegojmë pse procesi i centralizimit në shekujt XIX dhe XX doli të ishte i përhershëm. Së pari, natyra e shtetit në botën islame kishte ndryshuar. Nëse përqendrohemi te Perandoria Osmane, studimet më të fundit kanë treguar se shteti osman kishte kaluar një proces transformimi: ndërsa Shteti Osman para shekullit XVIII ishte “akomodues” ndaj grupeve dhe institucioneve rivale dhe luante një rol “rishpërndarës,” konkurrenca e ashpër ndër-shtetërore e shekullit XIX e transformoi atë në një dimension krejtësisht tjetër. Tani, shteti osman kishte fituar një raison d’être të vetin dhe nuk ishte më aq tolerant e akomodues ndaj grupeve dhe institucioneve rivale. Ky shtet modern osman tani ishte mbi të gjitha këto grupe dhe institucione dhe nuk hezitonte t’i eliminonte ato kur e shihte të arsyeshme. Sulmi i shekullit XIX mbi vakëfet ndryshon nga ata të mëparshmit sepse ndërsa më parë vakëfet ishin një ndër grupet rivale që herë pas here akomodoheshin nga shteti – prandaj dhe ciklet e centralizimit-decentralizimit – në shekullin XIX, bashkë me grupet dhe institucionet e tjera, ato u nënshtruan plotësisht nga shteti qendror. Për pasojë, centralizimi i shekullit XIX nuk u pasua nga një tjetër cikël decentralizimi.
Për më tepër, ndryshe nga shekujt e mëparshëm, kur centralizimi ndërmerrej kryesisht për shkak të kërkesave të ekonomisë vendase ose të vetë shtetit, në këtë periudhë u shtua edhe një faktor tjetër i fuqishëm: presioni nga fuqitë perëndimore. Pas të gjithash, kjo ishte epoka e kolonializmit dhe fuqitë e mëdha ishin të vendosura të impononin sistemet e tyre në rajonet e gjera që kolonizonin. Duhet marrë parasysh gjithashtu se Perëndimi kishte sulmuar tashmë sistemin e vet të bamirësisë fetare.
Perëndimi e konsideronte vakëfin si një “dorë e vdekur” ose “pronën e paluajtshme”. Origjina e kësaj armiqësie mund të gjurmohet që nga fundi i Mesjetës, kur qytetet e lira përpiqeshin të kontrollonin pronën e paluajtshme dhe të kufizonin përmasat e pronës së kishës. Këshillat e qyteteve krijuan komisione për të mbikëqyrur fondacionet bamirëse, dhe themelimi i institucioneve të reja bamirëse u bë subjekt i miratimit të këtyre këshillave. Këto kontrolle u përforcuan gjatë Reformacionit, kur shteti mori zyrtarisht kompetencat e mbikëqyrjes. Por edhe Evropa Katolike po kalonte të njëjtin proces: një urdhëresë franceze e vitit 1543 deklaronte se gjyqtarët mbretërorë duhet të mbikëqyrnin fondacionet dhe të organizonin administrimin e tyre sipas nevojës. Një tjetër dekret i vitit 1749 ndalonte themelimin e kapitujve të rinj fetarë, kolegjeve dhe madje edhe spitaleve, pa një leje të posaçme (lettre patent) nga mbreti.
Revolucioni Francez shënoi një pikë kthese për fondacionet bamirëse. Filozofia franceze e shekullit XVIII legjitimoi rolin mbizotërues të shtetit. Në këtë kontekst, duhet përmendur koncepti i “kontratës sociale” të Rusoit, sipas së cilës shteti duhet t’i sigurojë çdo qytetari mjete jetese, ushqim dhe strehim. Ky lloj të menduari, në një goditje të vetme, i bëri institucionet bamirëse të tepërta. Si rrjedhojë, në Francë, në përgjithësi, çdo corps intermédiaire, pra çdo organizatë e pavarur që qëndronte mes individit dhe shtetit, u kundërshtua. Këto organizata, besohej, krijonin një çarje në unitetin e kombit. Nuk është për t’u habitur, pra, që Deklarata e të Drejtave të Njeriut e vitit 1789 nuk e përfshinte të drejtën civile të shoqërimit. Në përputhje me këtë qasje, një statut francez i vitit 1791 shpërndau të gjitha fondacionet ekzistuese dhe konfiskoi pronat e tyre. Napoleoni e çoi këtë proces një hap më tej, duke e bërë Kod Penal një ligj edhe më shtypës:
“Çdo shoqatë me më shumë se njëzet persona, çfarëdo qoftë qëllimi i saj, nuk mund të krijohet pa miratimin e qeverisë dhe duhet t’u përmbahet kushteve të vendosura nga autoritetet publike.”
Ky legjislacion mbeti në fuqi gjatë gjithë shekullit XIX, deri në Aktin e vitit 1901. Udhëheqësit e shoqatave të paautorizuara vazhduan të ndëshkoheshin dhe ndiqeshin penalisht nga sistemi shtypës i Perandorisë Franceze. Këto zhvillime shpjegojnë rolin relativisht të parëndësishëm të fondacioneve bamirëse në Francë në periudhat e mëvonshme.
Në Gjermani, Martin Luteri ishte një avokat i madh i bamirësisë së centralizuar. Në Prusi, e cila ishte ndikuar shumë nga Franca, Allgemeine Landrecht i vitit 1794 i dha shtetit të drejta mbikëqyrjeje mbi fondacionet. Për më tepër, çështja e a mund të organizohej një entitet ligjor i përhershëm si një fondacion bamirës sipas dëshirës së një personi privat, u debatua ashpër.
Në Angli, manastiret u shpërbënë dhe u shpall Rregulli Kundër Përjetësisë (Rule Against Perpetuities). Me pak fjalë, që nga Dekretet e Henrikut VIII dhe Ligjet Elizabetiane për të Varfërit, u promovua dhe u përpoq të realizohej sekularizimi i institucioneve bamirëse.
I vetmi përjashtim nga këto zhvillime ishin Shtetet e Bashkuara, ku liberalët insistuan se promovimi i mirëqenies publike nuk duhet t’i lihet vetëm shtetit. Në Amerikë, njerëzit e pasur shiheshin si të detyruar të shpenzonin një pjesë të pasurisë së tyre për të mirën publike, dhe fondacionet private që shërbenin për këto qëllime u njohën si institucione bamirëse dhe u favorizuan nga ligji. Gjermania qëndroi diku midis dy ekstremeve, Francës dhe Shteteve të Bashkuara.
Zhvillimet e përmendura patën një ndikim katastrofik mbi të varfërit në Evropë. Në Francë, në vitin 1616 ndodhi “Burgosja e Madhe”, ku shumica e të varfërve në Paris u burgosën thjesht për shkak të varfërisë së tyre.
- Gratë që kapeshin duke lypur rriheshin publikisht dhe u rruhej koka.
- Burrat dërgoheshin në burg, pa asnjë alternativë tjetër.
Në shtëpitë e të varfërve në Amsterdam, ata që refuzonin të punonin nga agimi deri në muzg dërgoheshin në dhoma të veçanta, të cilat mbusheshin ngadalë me ujë nga kanalet. I vetmi opsion për të mos u mbytur ishte të punonin pompën vazhdimisht. Në këtë mënyrë, besohej se të papunët do të mësonin virtytin e punës. Duke parë këtë histori të trajtimit të pamëshirshëm të të varfërve në Perëndim, nuk është për t’u habitur që një kulturë e tillë e konsideronte institucionet bamirëse islame si “prapanike”. Megjithatë, dallimet në qasjen ndaj varfërisë nuk ishin faktori kryesor në këtë armiqësi. Më e rëndësishmja ishte lakmia koloniale për tokë. Pushtuesit perëndimorë dëshironin të fitonin toka në vendet që kontrollonin, por vakëfi ishte pengesa më e madhe për këtë qëllim, pasi tokat e vakëfit nuk mund të shiteshin apo të konfiskoheshin. Kjo e bëri vakëfin një institucion që duhej eliminuar për të realizuar synimet koloniale.
