Gjatë hulumtimeve tona, kemi mbetur të mahnitur nga universaliteti dhe qëndrueshmëria e jashtëzakonshme e këtij institucioni. Po aq mbresëlënës ishte edhe fakti që, pavarësisht distancave të mëdha dhe shkollave të ndryshme të mendimit që mbizotëronin në botën islame, institucioni i vakëfit ishte i rregulluar kudo nga parime themelore të njëjta. Dallimet ishin padyshim të vogla dhe të parëndësishme. Problemet, gjithashtu, ishin kryesisht të njëjta: problemi i përfaqësimit, një fushë kryesore kërkimi në mikro-ekonominë moderne, është vërejtur në të gjitha sistemet e vakëfeve gjatë historisë.
Një tjetër element konstant në historinë e vakëfeve duket të ketë qenë kompleksiteti i marrëdhënies midis këtij institucioni dhe shtetit. Nga njëra anë, sundimtarët themeluan vakëfet më të mëdha në pothuajse të gjitha vendet dhe shpesh i përdorën ato si instrumente të politikave publike. Nga ana tjetër, shumë prej tyre treguan një armiqësi të pamëshirshme ndaj këtij institucioni. Arsyet pas kësaj armiqësie mund të kenë marrë forma të ndryshme në kohë dhe hapësirë, por vetë armiqësia ka mbetur e pandryshuar. Prandaj, është edhe më e jashtëzakonshme që ky institucion ka arritur të mbijetojë.
Armiqësia e shtetit ndaj vakëfeve mori një dimension të ri me ardhjen e kolonializmit. Si fuqitë koloniale britanike ashtu edhe ato franceze ishin armiqësore ndaj vakëfeve. Ndërsa, për shkak të kufizimeve kohore dhe hapësinore, jemi përqendruar te ndikimi britanik, është treguar se francezët ishin edhe më armiqësorë se britanikët. Për më tepër, kjo armiqësi bazohej në të njëjtat parime dhe në praktikë merrte pothuajse të njëjtat forma. Argumentet se fuqitë evropiane ishin xheloze për sistemin islam të vakëfeve dhe thjesht donin të shkatërronin një institucion që nuk mund ta kontrollonin dhe që i pengonte ata të fitonin tokë, duhet të merren me rezerva. Evropa kishte fondacionet e saj, të huazuara nga bota islame gjatë Kryqëzatave, të cilat vendosi t’i shkatërronte gjatë epokës së iluminizmit. Kështu, fuqitë evropiane nuk po zbatonin standarde të dyfishta; ato thjesht po përpiqeshin të projektonin ideologjinë e tyre në botën islame.
Armiqësia koloniale, që kërkonte ndalimin e plotë të vakëfeve, u mbështet nga modernistët vendas të bindur nga kolonizatorët. Kombinimi i këtyre dy forcave ishte i fuqishëm dhe, falë modernistëve, armiqësia vazhdoi dhe madje u përforcua pas epokës koloniale.
Është ironike që, megjithëse shtetet evropiane kanë braktisur gradualisht armiqësinë ndaj fondacioneve që nga fillimi i shekullit të njëzetë dhe kohët e fundit, pas dështimit të shtetit të mirëqenies, madje kanë filluar të ofrojnë mbështetje të konsiderueshme për të ashtuquajturin sektor jofitimprurës, modernistët në botën islame mbeten të kapur pas pikëpamjeve evropiane të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe vazhdojnë të minojnë vakëfet. Kështu, përmes një kthese të çuditshme të fatit, modernistët në botën islame janë shndërruar në konservatorë. Ky konservatorizëm është tepër i pafat dhe modernistët kanë një nevojë urgjente për të rishikuar qëndrimet e tyre.
Si tradita madhështore islame, ashtu edhe zhvillimet më të fundit në Perëndim tregojnë nevojën për një reformë të plotë të vakëfeve. Kushti themelor për një reformë të tillë, megjithatë, është dijenia. Kjo nënkupton njohuri për evolucionin e këtij institucioni në botën islame, si edhe në Perëndim, si dhe një kuptim të thellë të zhvillimeve më të fundit në të dyja qytetërimet.
