Ekonomistët që analizojnë sistemin e vakëfit do të habiteshin nga fakti se një sërë shërbimesh thelbësore, si shëndetësia, arsimi, infrastruktura komunale etj., janë ofruar historikisht pa asnjë kosto për qeverinë. Prandaj, duke supozuar faktorë të tjerë të pandryshuar (ceteris paribus), sistemi i vakëfit mund të kontribuojë ndjeshëm në një nga qëllimet kryesore të ekonomistëve modernë: reduktimin e ndjeshëm të shpenzimeve qeveritare, çka çon në një deficit më të ulët buxhetor, duke reduktuar kështu nevojën për huamarrje shtetërore dhe kufizuar efektin e “zhvendosjes së sektorit privat” (crowding-out effect). Si rezultat, kjo ndikon në uljen e normës së interesit, duke eliminuar një nga pengesat kryesore për investimet private dhe rritjen ekonomike.
Vakëfi mund t’i realizojë këto funksione përmes dhurimeve vullnetare nga shtresat e pasura të shoqërisë. Kështu, kapitali i akumuluar privatisht dhurohet vullnetarisht për të financuar një sërë shërbimesh sociale. Në këtë pikë bëhet i dukshëm një tjetër funksion i rëndësishëm i vakëfit: jo vetëm që ndihmon në uljen e shpenzimeve qeveritare dhe rrjedhimisht të normës së interesit, duke hapur rrugën për rritje ekonomike, por gjithashtu arrin një tjetër synim të rëndësishëm të ekonomisë moderne – përmirësimin e shpërndarjes së të ardhurave. Kjo rishpërndarje e pasurisë realizohet kryesisht përmes dhurimeve vullnetare, duke e vënë taksimin në një rol dytësor.
Ka edhe pasoja të tjera ekonomike: një barrë më e ulët tatimore nënkupton rritje të tepricës së konsumatorit dhe prodhuesit, si dhe ulje të “dead-weight cost of the tax”. Si rrjedhojë, taksat më të ulëta ndikojnë pozitivisht në prodhimin total, duke ulur njëkohësisht edhe kostot. Çmimet për konsumatorët do të bien dhe do të hapet rruga për një rritje ekonomike pa rritje inflacioni (non-inflationary growth) (Wanniski, 1975: 49-50; The Economist, 20 shtator 1997: 20).
Për më tepër, vakëfi ofron një zgjidhje për problemin e mungesës së prodhimit të mallrave publike, një fenomen i zakonshëm në ekonomitë konvencionale. Ky aspekt meriton një analizë më të thellë. Fillimisht duhet të theksojmë se shërbimet e ofruara nga vakëfet përbëjnë mallra publike, konsumimi i të cilave nuk është konkurrues dhe ofrimi i tyre nuk mund të përjashtohet.
Siç dihet, teoria ekonomike klasike argumenton se, duke qenë se konsumatorët e mallrave publike veprojnë si individë racionalë, ata tentojnë të përfitojnë pa kontribuar (free-riding), duke mos dhënë ndihmesën e tyre në krijimin e këtyre mallrave. Si pasojë, në kushtet e sjelljes racionale, prodhimi i mallrave publike mbetet i pamjaftueshëm në ekonomitë konvencionale (Bates, 1995: 30).
Për sa i përket botës islame, ka shumë dëshmi që tregojnë të kundërtën, pra për praninë e gjerë të mallrave publike të siguruara nga vakëfet. Prandaj, duket më e përshtatshme të flasim për një tepricë të mallrave publike sesa për mungesën e tyre. Në një ekonomi islame, kjo tepricë dhe jo mungesa mund të shfaqet si problemi kryesor. Në këtë pikë duhet theksuar se ky vëzhgim nuk kufizohet vetëm në historinë e kaluar, por mbetet i vlefshëm për të gjitha kohët. Nuk ka asnjë arsye për të supozuar se myslimanët modernë janë më pak të interesuar për bamirësi sesa paraardhësit e tyre. Me kushtet e duhura, myslimanët e sotëm kanë treguar se janë po aq të gatshëm sa të parët e tyre për të krijuar vakëfe. Dëshmia më e fundit nga Turqia mbi zgjerimin dinamik të numrit të vakëfeve të sapothemeluara e konfirmon këtë fakt.
Të gjitha kontributet sociale dhe ekonomike të sistemit të vakëfit të përmendura më sipër bazohen në një supozim kyç: që vakëfet të menaxhohen nga kujdestarë të mençur dhe efikasë. Fatkeqësisht, historia dëshmon se kjo nuk ka qenë gjithmonë e vërtetë. Arkivat janë të mbushura me dokumente që tregojnë raste të korrupsionit nga zyrtarët e vakëfit. Me fjalë të tjera, ekziston një problem serioz i përfaqësimit (agency problem) i lidhur me sistemin e vakëfit. Kjo përbën një nga sfidat më të mëdha për ekonomistët islamë modernë që synojnë të ringjallin këtë sistem.
Sistemi i vakëfit ka kontribuar ndjeshëm edhe në një problem tjetër madhor ekonomik: punësimin. Përqindja e personave të punësuar nga sistemi i vakëfit në raport me ata të punësuar drejtpërdrejt nga shteti në Turqi ka ndryshuar si më poshtë: në fillim të shekullit XX ishte 8.23%, në vitin 1931 arriti në 12.68%, ndërsa në vitet 1990 ra në 0.76%. Për pasojë, sistemi i vakëfit duket se ka pushuar së qeni një burim i rëndësishëm punësimi në Republikën e Turqisë. Megjithëse këto shifra nuk përfshijnë rreth 30,000 tregtarë dhe prodhues të vegjël që përdorin pronat e vakëfit, si dhe dhjetëra mijëra individë të punësuar nga vakëfet e reja të krijuara sipas Kodit Civil laik turk (Bilici, 1992 dhe 1993), është e qartë se kontributi i përgjithshëm i vakëfit në punësim ka rënë ndjeshëm. Ky kontrast është i fortë krahasuar me Perëndimin, ku sektori jofitimprurës, i cili përfshin truste dhe fondacione – ekuivalentët perëndimorë të vakëfeve – përbënte mesatarisht 13% të vendeve të reja të punës të krijuara midis viteve 1980 dhe 1990 në Francë, Gjermani dhe Shtetet e Bashkuara. Në Shtetet e Bashkuara, sektori jofitimprurës përbën 6.9% të punësimit total (Salamon dhe Anheier, 1996: xviii).
Rënia e kontributit të sistemit të vakëfit në punësim pasqyron rënien e përgjithshme të këtij sistemi në Turqi para Ligjit të vitit 1967. Kjo rënie ishte rezultat i drejtpërdrejtë i një politike të qëllimshme shtetërore. Për të kuptuar këtë fenomen dramatik, së pari duhet të analizojmë forcat që e shtynë shtetin të sulmojë sistemin e vakëfit.
Do të ishte e përshtatshme të fillojmë me disa pyetje:
- Pse shteti ndjeu nevojën për të centralizuar dhe madje për të shkatërruar sistemin e vakëfit? Kjo pyetje merr rëndësi të madhe nëse duam që vakëfet të shmangin goditjen e shtetit në të ardhmen.
- Duke qenë se edhe vetë shteti duhej të respektonte disa rregulla, cilat ishin bazat ligjore që justifikuan ndërhyrjen e tij?
- A ishte procesi i centralizimit dhe shkatërrimit pasues linear apo ciklik?
